FRG SANATI II Do Dr Davut YTPAA Sunumda

FRİG SANATI II Doç. Dr. Davut YİĞİTPAŞA Sunumda yer alan tüm fotoğraflar telif hakkına sahiptir. Yalnızca eğitim amaçlı olarak kullanılmıştır. Başka bir amaç için kullanılamaz.

• FRİG KALE VE KENTLERİ

• DAĞLIK FRİGYA YERLEŞİM VE ANITLARI

• 1 - MİDAS ŞEHRİ VE ÇEVRESİ

• İlk Tunç Çağı'ndan beri yerleşmelere sahne olan bu alanda Frigler M. Ö. 8. yüzyıldan başlayarak bir kült merkezi kurmaya giriştiler. Kent esas önemini kayaya oyulmuş, dinsel içerikli anıtlara borçludur. Daha çok sitadelin etekleri üzerine dağılmış bulunan bu anıtların çoğu Ana Tanrıça kültüyle ilgilidir. Bunlardan en ünlüleri Midas Anıtı, Bitmemiş Anıt ve Areyastis Anıtı'dır. Ayrıca yüzleri doğuya bakan basamaklı sunaklar da dikkat çekicidir. Bunlar üzerindeki Frigce yazıtlar daima ana tanrıça tapınımı ile ilgilidir. Olasılıkla M. Ö. 7. yüzyılın başlarında Kimmer akınlarından etkilenmiş olan bu kutsal kent M. Ö. 4. yüzyılın sonlarında ıssızlaşmıştır. • Midas Şehri taş, ahşap ve kerpiçten bir surla çevriliydi. Rampalı giriş kuzeydoğudandı. Sitadelin içindeki mimari günümüze iyi durumda gelmiş değildir. Ancak su sarnıçlarına inen kayaya oyulmuş basamaklı tüneller dikkat çekicidir. M. Ö. 8. yüzyılda kazıldıkları anlaşılan bu su sistemleri Boğazköy/Büyükkale'dekini andırır.

• Bu şehrin İ. Ö. 3500'lü yıllarda küçük bir yerleşim merkezi olarak kurulduğu, daha sonraki dönemlerde, İ. Ö. 2000'lerde, giderek büyüdüğü ve bir şehir haline geldiği düşünülmektedir. Bu yıllardan sonra Hitit egemenliği altına giren şehrin çevresi surlarla çevrilmiş ve o döneme ilişkin bazı Hitit kaya kabartmaları günümüze dek gelmiştir. • İ. Ö. 1200'lü yıllarda Frig hakimiyeti altına giren Midas Şehri giderek bölgedeki Pessinus, Dorylaeum, Gordion gibi diğer kentlerle birlikte anılmaya başlamış ve devrinin önemli şehirleri arasına girmiştir. • Dönemin yollarının kavşağında yer alan bu şehir, Frigler zamanında kaya anıtları, sarnıçlar, yollarla bezenmişti. • Yazılıkaya İ. Ö. 300'lü yıllarda zayıflamış, eski önemini yitirmiş, Romalılar zamanında küçük bir yerleşim merkezi olma özelliğini sürdürmüş, daha sonra Bizans döneminde yerleşim devam etmiş, ancak bir takım anıtlar ve mezarlar tahrip edilmiştir. Osmanlılar zamanında ise 1895 yılında anıtın bulunduğu platformun bitişiğine Kafkasya’dan gelen göçmenlerin iskan edildiği bir köy kurulmuş, ilk yıllarında Çerkes Köy olarak adlandırılan bu köy, daha sonraki yıllarda üzerinde Frig yazılarının bulunduğu anıtın yanında yer alması dolayısıyla Yazılıkaya olarak adlandırılmaya başlanmıştır.

• • Midas Şehri’nde Frig kültür ve sanatının en tipik ve yetkin örneklerini görmek olanaklıdır. Bunlar güzel ve bilgi verici örneklerdir. 1936 yılından başlayarak yapılan kazılar Midas Şehriyle ilgili bir çok bilgiyi bize vermiştir. Yazılıkaya'da ilk kazıları başlatan İstanbul Fransız Arkeoloji Enstitüsü yöneticisi Prof. A. Gabriel‘dir. Yazılıkaya'da bulunan anıtlar arasında en önemlisi olan Midas Anıtı, yüksekliği 17 m. , üzerinde geometrik süslemeleri, orta kısmında tapınma sırasında Ana Tanrıça Kibele'nin heykelinin konduğu bir niş bulunan yaklaşık 400 metrekarelik bir yüzeyi kaplayan dev bir anıttır. Prof. Gabriel'e göre nişin içinde bronz bir heykel bulunduğu ve bunun kayaya tesbit edilmiş olduğu düşünülmektedir. Bilim insanlarına göre Midas Anıtı’nı, stil özellikleri dolayısıyla İ. Ö. 600'lü yıllara tarihlemek olanaklıdır. W. M. Ramsay bu anıt için, "Frigya'da hiç bir şey olmasa da, bu kaya yalnız başına bir seyahate değer. ” der.

Midas Şehri’nde çok büyük merdivenli sarnıçlar da bulunmuştur. Bunların şehrin su ihtiyacını karşılamak üzere kazılmış oldukları düşünülmektedir. Kimi arkeologlar sarnıçlarda toplanan yağmur ve kar sularının, kurak dönemde kullanıldığı yönünde düşünceler öne sürerken, kimi arkeologlarda ise merdivenlerin dip tarafında su tabakası bulunduğu ve merdivenlerin suya ulaşmada kullanıldığı düşüncesi hakimdir.

• h) PİŞMİŞ KALE • • • Dağlık Frigya'da çok sayıda kale bulunur, çoğu doğal oluşumların insan eliyle şekillendirmesi sonucunda ortaya çıkan bu kaleler gerek savunma, karakol ve barınma amaçlarıyla kullanılmıştır. Yazılıkaya - Seyitgazi yolu üzerinde, Seyitgazi yolunun doğusunda, Doğanlı Vadisi olarak adlandırılan vadide Midas Şehrinin olduğu akropol dışında da kaleler vardır. Bunlar Doğanlı Kale ve Deveboynu Kale’dir. Diğer önemli kaleler ise Pişmiş Kale, Gökgöz Kale, Akpara Kale ve Kocabaş Kalesidir. Savunmaya oldukça uygun bu kaleler arasında Pişmiş Kale, gerek üzerindeki arkeolojik eserler bakımından, gerekse üzerinde en fazla araştırma yapılan kale olması dolayısıyla önem taşır. Pişmiş Kale'nin, denizden yüksekliği 1400 metredir. Pişmiş Kale'nin, muhtemelen bir yangın sonucu terkedilmiş olduğu ve adını da bu yangından aldığı düşünülmektedir. Midas Şehri’nin yaklaşık 1. 5 km. kadar kuzeydoğusunda bulunan bu kalenin üzerinde de Midas Şehri’nde olduğu gibi bir akropol vardır. Kalenin çevresinde hem doğal kayalardan oluşan, hem de insan eliyle yapılmış duvara rastlanır. Kale içinde ise erzak deposu olarak kullanıldığı düşünülen odalar ve zemine oyulmuş çukurlar bulunmaktadır. Odalardan bazılarının içleri sıvanmıştır ve bu çukurlarda yanmış hububat taneleri bulunmuştur. Pişmiş Kale ve diğer kaleler Frigler zamanından başlayarak Osmanlılara dek kullanılmıştır. Kalenin içinde ve giriş kapısında, nişler bulunmaktadır. Akpara, Gökgöz ve Kocabaş Kale'lerde de Frigler zamanından beri yerleşim olduğu düşünülmektedir. Ancak Pişmiş Kale kadar yoğun tarihi eser bulunmamaktadır.

i) GÖKGÖZ KALE • Frig döneminde Pişmiş Kale’nin ileri karakoludur. Girişi batıdandır. Plato üzerinde kayaya oyulmuş niş, sarnıç ve basamaklar yer alır.

j) AKPARA KALE • Çukurca Köyü’nün hemen güneydoğusunda yükselen kayalık platonun güneydoğu kesiminde yer alır. Doğu yönde yer alan anıtsal girişine bu yöndeki kaya basamaklarıyla ulaşılır. Kale içinde ana kayaya oyulmuş mekanlar ve silo çukurları bulunur. Eteklerinde Roma ve Bizans dönemlerine ait kaya mezarları vardır.

k) KOCABAŞ KALE • Yüksek kayalık plato üzerinde geniş mekan temelleri, silo ve sarnıç olarak kullanılmış çukurlar vardır.

l) DEVEBOYNU KALESİ • Çukurca Köyü’nün 1. 5 km. kuzeybatısında, vadi tabanından oldukça yüksek, kayalık plato üzerindedir. Kuzeydoğu yönünden dar kaya merdivenleriyle ulaşılır. Doğanlı Vadisi’ni kontrol eden bir gözetleme yeridir. Kayalığın kuzeybatı eteğinde iki Frig kaya mezarı vardır.

• 2 - KÜMBET (MEROS) VADİSİ VE ÇEVRESİ

• a) YAPILDAK ASAR KALE • Kümbet Vadisi'nin güneydoğu ucunda yer alan yalçın kayalara oyulmuştur. Yapıldak Köyü’nün 600 m. kadar güney batısında kayalık bir plato üzerindeki kaledir. Doğu kısmı sarp kayalıklarla çevrilidir. Bu kesimde Frig yerleşmesine ait merdivenli büyük sarnıç ve silolar ile anıtsal, kabartma bezemeli girişi olan iki odalı bir Frig kaya mezarı yer alır. Vadi seviyesine doğru hafif bir eğimle alçalan batı kesimde Roma ve Bizans dönemlerine ait kabartma bezemeli anıtsal cephelere sahip oda mezarlar etkileyicidir.

• b) İNLİ KAYA • Kümbet Vadisi adıyla anılan, Yazılıkaya - Kümbet arasında kalan vadide birçok yerleşim merkezi, tapınma yeri, kaya mezarları ve kaleler vardır. Yapıldak ve Yazılıkaya köyleri arasında, bağlantı yolunun kuzey yönünde yer alan İnli Kaya Gökçegüney (Tonra) köyü yakınlarındaki yaylada İnli olarak adlandırılan bölgede bir Frig yerleşimi vardır. İnli Kaya’daki mezar odaları ve yerleşim ilk bakışta Bizans yerleşimi gibi görülmektedir, ancak üst kısımlarda Frig yerleşiminin izleri görülmektedir.

• c) DÜBECİK KALE • Yapıldak Köyü’nün güneyinde, ormanlık tepelerle çevrili bir kaya platosu üzerindedir. Kayalığın kuzey, batı ve güney yüzlerinde Frig ve Roma dönemlerine ait kaya mezarları vardır. Kayalığın üst kısmı düzleştirilerek bir gözetleme kalesi olarak düzenlenmiştir.

• d) AYTEREK KALE • Çukurca Köyü’nün hemen güneydoğusunda yükselen kayalık platonun güneydoğu kesiminde yer alır. Bir Frig kalesidir. Doğu yönde yer alan anıtsal girişine bu yöndeki kaya basamaklarıyla ulaşılır. Kale içinde ana kayaya oyulmuş mekanlar ve silo çukurları bulunur. Eteklerinde Roma ve Bizans dönemlerine ait kaya mezarları vardır.

• e) YAPILDAK KARANLIK DERE • Yapıldak Köyü’nün 1. 3 km. güneydoğusundan başlayarak Karatepe’ye doğru devam eden bir antik yoldan ulaşım sağlanır. Yapıldak’ın yaklaşık 1. 5 km güneydoğusunda antik yolun güney bitişiğinde yaklaşık kare planlı bir yapıya ait kalıntılar ve bu yapının 500 m doğusunda antik yolun yaklaşık 140 m kuzeyinde bulunan volkanik kaya bloğunun doğu cephesine oyulmuş Roma dönemine ait kaya mezarı, aynı kaya bloğunun batı cephesine kazıma olarak yapılmış haçlar ve yedi kollu şamdanlar bulunuyor. • Yapıldak Köyü’nden yaklaşık 1. 5 km doğu yönde başlayan ve Karatepe’nin güney eteklerinde yer alan antik ve modern maden ocağına giden antik yol boyunca yoğun taş birikintileri antik yol etrafında yoğun bir Roma yerleşimi ve tespit edilen farklı mezar tipleri ile bir nekropol alanı olduğunu göstermektedir.

• g) MEROS (KÜMBET) • Kümbet Vadisi’nin uç kısmında yer alan antik adı Meros olan Kümbet yerleşimi oldukça geniş bir alana yayılmıştır. Bu bölgede bulunan kaleler, yerleşim merkezleri, nekropoller, anıtlar ilk çağdan günümüze dek, çağlar boyunca birbirinin üstüne gelen uygarlıklar tarafından kullanılmıştır. • Kümbet Asar Kale hem çevredeki diğer kalelere, hem de çevreden geçen yollara hakim bir noktada bulunmaktadır. • Kümbet’deki önemli yapıtlardan biri de “Solon Mezarı” veya “Arslanlı Mabet” olarak adlandırılan Frig kaya anıt mezarıdır. Köylüler bu mezarı ön yüzeyinde bulunan hayvan kabartmaları dolayısıyla “Arslan Kaplan Mezarı” olarak adlandırır. Mezarın ilk yapılışı Frig dönemine tarihlenmesine karşın, üzerindeki arslan kabartmaları tekrar kullanıldığı Roma döneminde yapıldığı düşünülmektedir. Anıtın üst kısmında üçgen bir alınlık, bu alınlığın alt kısmında bulunan frizde karşılıklı iki arslan kabartması ve aralarında bir krater (vazo) bulunur. Birbirine bağlı iki mezar odası daha sonraki dönemlerde de kullanılmıştır. • Solon Mezarı'nın hemen yanında 1299 yılında yapılmış olan Kümbet Baba veya Himmet Baba Türbesi adıyla anılan sekizgen planda bir Selçuklu Kümbet'i bulunmaktadır. • Yine bu bölgede Körestan adıyla anılan bir Bizans nekropolü ve Berber İni adıyla bilinen Kümbet Asar Kale'nin arkasında bulunan bir kaya kilisesi vardır. Ayrıca Kümbet Vadisi'nde bulunan Delikli Kaya’da Roma dönemi nekropolünün bir parçasıdır.

• i) Büyükyayla (Seyrecek) Nekropolü • Kümbet çevresinde, Kırka – Afyon karayolu üzerinde, Büyükyayla Köyü’nün üst kısımlarında orman arazisi içinde Roma ve Bizans dönemlerine tarihlenen büyük bir nekropoldür. Seyrecek adıyla bilinen, orman içinde kalan bu bölgede yer alan nekropolde oldukça ilginç, büyük kapaklı, kayalara oyulmuş, bazen bir basamak gibi yükselen ve her basamakta bir mezarın yer aldığı mezarlar ve mezar odaları vardır. Yakınlarında, günümüze çok az izleri kalmış bir yerleşim de bulunuyordu. Bu tipik mezarların çoğunun kapakları defineciler tarafından kırılarak tahrip edilmiştir. Bir kısmı ise yol yapımı sırasında yıkılmıştır.

• 3 - GÖYNÜŞ (KÖHNÜŞ) VADİSİ • Yeri: Afyonkarahisar'ın 34 km kadar kuzeyinde, İhsaniye İlçesi, Kayıhan Beldesi sınırları içinde, Ayazin'in 6 km kadar kuzeybatısında, Eskişehir-Afyonkarahisar karayolunun batısında, yola 1. 5 km mesafede yer almaktadır. • Konumu ve Çevresel Özellikleri: Türkmen Dağı'nın güney eteklerinde, yüksek volkanik tüf kayalarla çevrili engebeli bir arazidedir. Güneyden Aslankayalar, batıdan Akkuş Yuvası Kayaları ile sınırlandırılmış uzun geniş bir vadidir. Kuzeyinde Yokhalil Kayaları vardır. Vadinin ortasında, Köhnüş Kale'nin kurulduğu kaya kütlesi yer almaktadır. • Tarihleme: Köhnüş Vadisi'ndeki Frig kaya anıtları, MÖ 8 -6. yy'lar arasına tarihlenmektedir.

• Köhnüş Vadisi veya Göynüş Vadisi olarak adlandırılan bölgede dört önemli Frig yapıtı bulunmaktadır. Bunlar sırasıyla Arslantaş, Yılantaş, Mal Taş ve Kumcaboğaz Kapıkaya’dır. Her üç anıt da Hayranveli Köyü yakınlarındadır. • Mezar: Aslankayalar, Akkuş Yuvası Kayaları ve Yokhalil Kayaları'nın yerden ulaşılması güç noktalarına oyulmuş 40 kadar kaya mezarı vardır. Burası, bugün için bilinen en büyük Frig nekropolüdür. Aslantaş ve Yılantaş mezarları bu mezarların en anıtsal örnekleridir

• 4. AFYON/İHSANİYE - DÖĞER ÇEVRESİ • Frigler’e ait tarihi eserlerin yoğun olarak bulunduğu bölgelerden biri de Afyon ili İhsaniye çevresidir. Bu eserler İhsaniye yakınlarında yer alan Üçler, Demirli, Döğer ve civarında bulunur. • Bunlardan en bilinenleri, İhsaniye'ye 13 kilometrelik bir yolla bağlanan Döğer yakınlarındaki Arslan Kaya, Büyük Kapı Kaya ve Küçük Kapı Kaya'dır.

• d) MEMİÇ KALE • Bizans döneminde de kullanılan Memiç Kale, doğal yapıdaki kale biçimli bir platodur. Burada iki tane Bizans kilisesi ve kaya odaları vardır. Değişik dönemlerde kullanılan odaların özgün yapıları bozulmuştur.

• e) ÜÇLER KAYASI • Döğer - İhsaniye arasında Üçler Köyündedir. Frig döneminden başlayarak değişik yerleşimlere sahne olmuştur. Hemen köyün girişinde bulunan Frig ve Roma döneminden kalan mağaralar bugün köylülerce saman deposu olarak kullanılmaktadır. Köyün üst kısmında bulunan platonun üzerinde ise toprağa kazılmış depo odaları vardır, bunların Frig döneminde kullanıldığı düşünülmektedir. Bu platonun üzerinde Frig mezar odaları bulunur.

• f) DEMİRLİ KALE • Döğer’deki Demirli Köyü’nün yakınlarındadır. Kalenin çevresinde kayalara oyulmuş çok sayıda mezar vardır. İlk bakışta doğal bir kaya oluşumu gibi görünen Demirli Kale'nin üst kısmı ve içinde bulunan odalar ve depolar kaleyi Frig dönemine tarihler. Kalenin içinde Bizans döneminde açılmış koridorlar ve düzensiz olarak yapılmış odalar vardır. Kalenin köye bakan tarafında düzgün kesilmiş merdiven benzeri sıraları bazı bilim insanları, Frig altarı olarak açıklar. • Demirli Kale'nin hemen yakınında bir Roma dönemi nekropolü vardır. Çok geniş bir alana yayılan bu nekropolde çok sayıda mezar odası ve mezar bulunur. Ayrıca çevredeki kayalarda idoller de vardır.

• h) METROPOLİS (AYAZİN) • Antik Metropolis kentinin yeri olduğu düşünülen Ayazin, Frig döneminden başlayarak Bizans'a değin bir çok uygarlığa yataklık yapmıştır. Ayazin Köyü’nde bu çağlardan kalma kaya mezarları, kilise, manastır gibi yapılar bulunmaktadır. • Kayalara oyulu biçimde çok sayıda Roma ve Bizans kilise mezar odası vardır. Frig yerleşimi ise arka kısmındaki kayalıklarda yoğunlaşmıştır. Kayalarda Frig mezarları da bulunmuştur. Varolan diğer Frig eserleri de Roma ve Bizans zamanında tekrar kullanılarak değişikliğe uğramıştır. Ayrıca Dinar İlçesi, Haydarlı Bucağı yakınlarında Tatarlı Köyü civarında da Metropolis adıyla anılan bir antik kent daha vardır. Bu ikisini birbirine karıştırmamak gerekir.

• 5. KÜTAHYA VE ÇEVRESİ • a) DELİKLİ TAŞ • Kütahya İli’nin batısında, Tavşanlı İlçesi yakınlarında Tavşanlı - Balıkesir karayolunun 10. Km. ’sinde yolun hemen sağ tarafına kayalara oyulmuş bir Frig anıtıdır. 1836 yılında W. J. Hamilton tarafından bulunmuştur.

• b) SOFÇA KÖYÜ KAYA MEZARLARI • Kütahya yakınlarında Kütahya - Eskişehir karayolunun hemen yanında yer alan Porsuk Barajı göletinin kıyılarında Frigler döneminden kalma çok sayıda kaya mezarı bulunmaktadır.

• c) FINDIK KALE • Kütahya İli sınırları içinde yer alan Fındık Kale, bölgede ve Türkmen Dağı civarında yer alan tek kaledir ve büyük önem taşır. Frigler zamanında kale duvarlarla desteklenmişti. Kalenin yer aldığı platoya çıkan merdivenler, küçük nişler ve sunak yerleri bulunur. Fındık Kalenin karşısındaki kayalık arazideyse, Frig mezar odalarını görmek olanaklıdır.

• 6. GÖKÇEKISIK ÇEVRESİ • a) GÖKÇEKISIK • Eskişehir yakınlarında yer alan Gökçekısık'a doğru gidilirken Kızılinler köyü civarında mağaralar başlar. Gökçekısık ve civarı Frigler zamanında yerleşime sahne olmuştur. Gökçekısık Köyü’nün hemen üst kısmında yer alan platoda bulunan mağaralarda bu açık yerleşimin izleri görülmektedir. Ayrıca mezar odaları da vardır. • Gökçekısık'ın kuzeydoğusunda yer alan Eyemir Çiftliği yakınlarında Ballıkkaya adıyla anılan mağaralarda Frig dönemine ait çömlek parçaları bulunmuştur.

• b) HASIRCI KÖPRÜ KİLİSE • Gökçekısık'ın güneybatısında yer alan Hasırcı Köprü’de kayalara oyulmuş Frig kaya anıtları bulunmuştur. Ayrıca burada Kilise adıyla bilinen kayaya oyulmuş odaların eski Frig mezar odasından Bizans döneminde bozularak kullanıldığı düşünülmektedir.

• c) KES KAYA • Gökçekısık yakınındaki Karaca Alan Köyü yakınlarında yer alan Kes Kaya veya Çatal Kaya olarak adlandırılan yerleşimdir. Kes Kaya da, Gökçekısık gibi açık yerleşimdir, bir başka deyişle çevresinde kale duvarları yoktur. Kes Kaya yerleşiminin uç kısmında bulunan Uzun Kaya veya Sivri Kaya adıyla anılan kaya üzerinde bir idol ve niş bulunur, hava koşulları dolayısıyla kaya üzerindeki bu kabartmalar yok olmaya yüz tutmuştur. Ana platonun üst kısmında Kes Kaya olarak adlandırılan insan eliyle yapılmış çatal biçiminde bir kaya vardır. Frig dönemine tarihlendirilmektedir. Kuzeydoğu yönünde ise Frig mezar odaları vardır. Yine plato üzerinde idoller bulunur, ayrıca oda biçiminde kalıntılara da rastlanmıştır.

• 7. ZAHREN DERESİ • Kaya Mezarları • Zahren Deresi’nde Frig, Roma ve Bizans dönemlerine ait yerleşimler bulunmaktadır. Vadi içinde kaya mezarları bulunur. Köylüler burayı Yazılıkaya olarak adlandırır. Zahren Deresi’nde bulunan mezar anıtı gerek bulunduğu konum gerekse iç süslemeleri bakımından bölgede tektir. Kayalar üzerine kazılan bu mezar odasının dış kısmı Frig anıtlarına benzer, iç kısmı ise tipik Frig mezar odasıdır. İç kısmın bazı yerleri kırmızıya boyanmıştır. Bu mezarın Roma döneminde tekrar kullanıldığı düşünülmektedir. Mezar odasının karşısındaki kayalık arazide ise Karanlık İnler adıyla bilinen kaya yerleşimleri bulunmaktadır.