LEKSIKOLOGIJA JEZINI SUSTAV I JEZINI ZNAK JEZIK specifina

LEKSIKOLOGIJA

JEZIČNI SUSTAV I JEZIČNI ZNAK JEZIK - specifična oznaka ljudskog društva JEZIKOSLOVLJE ili LINGVISTIKA – znanost o jeziku. Istražuje jezik u svim njegovima oblicima.

LINGVISTIKA Povijest jezika Etimologija Dijalektologija Gramatika (fonetika, fonologija, morfologija, sintaksa) Leksikologija (onomastika, leksikografija, tvorba riječi, frazeologija, terminologija (nazivoslovlje) Semantika Stilistika

Promatra jezičnu djelatnost s dva gledišta: jezik i govor jezik – apstraktan sustav znakova i pravila po kojima se ti znakovi kombiniraju Osnovna funkcija jezika je sporazumijevanje (komunikacija) govor – je konkretna realizacija jezika

Sporazumijevanje (komunikacija) – jezik je najmoćnije sredstvo ljudske komunikacije Jezik se ostvaruje govorom i pismom Govorna komunikacija - slanje i primanje poruka Komunikacija je dvosmjeran proces

Jezični znak = sadržaj ( značenje riječi ) + izraz (realiziran u govoru ili pismu) Ruka (izgovoreno ili napisano) – materijalna strana jezičnog znaka – može biti realizirano u govoru (kao niz glasova) i u pismu (r/u/k/a) - izraz jezičnog znaka Sadržaj jezičnog znaka - riječ ruka u našoj svijesti ima značenje “dio tijela, gornji ekstremitet koji se proteže od ramena do prstiju”

Izraz jezičnog znaka (označitelj) čini njegova materijalna strana (glasovi, slova), a sadržaj jezičnog znaka (označenik ili označeno) čini njegovo značenje Jezični se znakovi u govoru ostvaruju kao razlikovni glasovi (fonemi), a u pismu kao slova (grafemi)

SADRŽAJ JEZIČNOG ZNAKA Svaki sadržaj može imati dva značenja: leksičko i gramatičko Leksičko značenje –tj. ono značenje koje se može opisati i povezati s izvanjezičnom zbiljom, konkretno. Gramatičko značenje – tj. ono značenje koje služi za uspostavljanje odnosa među riječima, teško se može povezati s izvanjezičnom zbiljom.

Prema stupnju određenosti (konkretnosti) značenja riječi se dijele na: punoznačnice (imenice, pridjeve, zamjenice, glagole, brojeve i priloge) – uglavnom promjenjive riječi nepunoznačnice (prijedloge, uzvike, čestice, veznike) Punoznačnice imaju i leksičko i gramatičko značenje. Nepunoznačnice nemaju leksičko već samo gramatičko značenje Tvog glasa glas se glasa glasnim glasom (Sedam – ako brojimo svaku riječ u stihu/ četiri kao

JEDNOZNAČNOST I VIŠEZNAČNOST JEZIČNOG ZNAKA Sadržaj jezičnog znaka proučava semantika. Jednostavan sadržaj Glasovir – glazbeni instrument s tipkama koji proizvodi zvuk udaranjem batića o žicu Travanj – četvrti mjesec u godini Vino – alkoholno piće dobiveno vrenjem grožđa

Složen sadržaj Karta – crtež temeljne površine u nekom mjerilu - ulaznica, kupon - dio snopa karata koje služe za igru Zasebni dijelovi sadržaja nazivaju se značenja.

Jednoznačnica – sadržaj ima samo jedno značenje Jednoznačenost ili monosemija Višeznačnica – sadržaj ima dva ili više značenja Višeznačnost ili polisemija Višeznačnost obogaćuje jezik. Višeznačnice mogu izazvati i zabunu ako se shvaćaju samo u osnovnom, prvom značenju.

NASTAJANJE VIŠEZNAČNICA Višeznačnica nastaje i kada jednoznačnica “proširi” svoj sadržaj. To novo značenje – preneseno značenje Dvije vrste prenesenog značenja : metafora i metonimija

METAFORA U tom teškom trenutku on je postao zec. (plašljivac) Zec – doslovno značenje “divlja životinja iz reda glodavaca s dugim ušima” i preneseno “plašljiv čovjek”. Metafora (grč. metaphora – prijenos) – prijenos je dijela značenja s jedne riječi na drugu prema sličnosti. Prenosi se dio značenja s jedne riječi na drugu. Okamenjene metafore – ne osjeća se više metaforičnost - glavica kupusa, ključna kost

METONIMIJA Metonimija (grč. metonimia – zamjena imena) prijenos je dijela značenja prema povezanosti stvari (pojava) i njihovoj asocijativnosti. Čitam Krležu. (Krležin roman) Nosila je lisicu oko vrata. (lisičje krzno) Cijela škola je bila na izletu. (učenici i profesori)

RAŠČLAMBA ZNAČENJA 1. Prvotno ili ishodišno značenje - značenje koje je riječ imala kada je prvi put zabilježena. Uglavnom s prvotno značenje podudara s osnovnim značenjem. (iako npr. luka - nekada je značila livadu, a brod – plitko mjesto gdje se može prijeći rijeka pa npr, Brod na Kupi) 2. Izvedeno značenje – nastalo je iz osnovnog značenja (nekim od prijenosa značenja).

Denotativno značenje ili neutralno značenje jest osnovno značenje riječi Konotativno ili preneseno značenje – mijenja ili proširuje denotativno značenje npr. magarac - 1. sisavac, dugouha domaća životinja – denotativno 2. glupan – izvedeno značenje, konotativno značenja

Izraz jezičnog znaka Oblik punoznačnice koji predstavlja ukupnost svojih oblika i značenja naziva se – leksem (grč. lexis – riječ). Svi leksemi hrvatskog jezika čine njegov leksik (grč. lexikos – ‘koji se tiče riječi) Grana jezikoslovlja koja proučava i opisuje leksik zove se leksikologija.

Podiscipline leksikologije: - onomastika (imenoslovlje)- znanost o podrijetlu imena, njihovom sustvu i značenju (antroponomastika proučava imena ljudi; toponomastika proučava zemljopisna imena) - tvorba riječi - znanost koja proučava načine i sredstva oblikovanja u tvorbi riječi

Paradigmatski i sintagmatski odnosi među leksemima U komunikaciji se svaki leksem može pojaviti u vezi s drugim leksemom ili leksemima Dvije su vrste semantičkih odnosa: - sintagmatski - paradigmatski Sintagmatski odnosi jesu odnosi leksema sa svim leksemima s kojima se već pojavljuje u kontekst – sintagmi ili rečenici Paradigmatski odnosi jesu odnosi jednog leksema i svih leksema koji bi mogli stajati na njegovom mjestu

Moja kuća je zanimljiva. - sintagmatski odnos majka sestra paradigmatski odnos knjiga škola

HIPERONIMI I HIPONIMI U paradigmatskom odnosu (izbor) među leksemima javlja se nadređeno-podređeni odnos Ptica leti. Vrabac leti. Lastavica leti. Leksem ptica po svom sadržaju širi je od leksema vrabac i lastavica. Vrabac i lastavica imaju uži sadržaj od ptice.

Ptica je nadređen pojmu vrabac koji mu je podređen. Ptica – hiperonim (nadređenica) Vrabac – hiponim (podređenica) Svaki hiperonim ima najmanje dva hiponima koji se zovu kohiponimi (supodređenice) Vrabac i lastavica su kohiponimi leksema ptica Hiponim – stolica, krevet Hiperonim - namještaj