LEKSIKOLOGIJA JEZINI SUSTAV I JEZINI ZNAK JEZIK specifina

LEKSIKOLOGIJA

JEZIČNI SUSTAV I JEZIČNI ZNAK JEZIK - specifična oznaka ljudskog društva JEZIKOSLOVLJE ili LINGVISTIKA – znanost o jeziku. Istražuje jezik u svim njegovima oblicima.

Promatra jezičnu djelatnost s dva gledišta: jezik i govor jezik – apstraktan sustav znakova i pravila po kojima se ti znakovi kombiniraju Osnovna funkcija jezika je sporazumijevanje (komunikacija) govor – je konkretna realizacija jezika

LINGVISTIKA Povijest jezika Etimologija Dijalektologija Gramatika (fonetika, fonologija, morfologija, sintaksa) Leksikologija (onomastika, leksikografija, tvorba riječi, frazeologija, terminologija (nazivoslovlje) Semantika Stilistika

Sporazumijevanje (komunikacija) – jezik je najmoćnije sredstvo ljudske komunikacije Jezik se ostvaruje govorom i pismom Govorna komunikacija - slanje i primanje poruka Komunikacija je dvosmjeran proces

Jezični znak = sadržaj ( značenje riječi ) + izraz (realiziran u govoru ili pismu) Ruka (izgovoreno ili napisano) – materijalna strana jezičnog znaka – može biti realizirano u govoru (kao niz glasova) i u pismu (r/u/k/a) - izraz jezičnog znaka Sadržaj jezičnog znaka - riječ ruka u našoj svijesti ima značenje “dio tijela, gornji ekstremitet koji se proteže od ramena do prstiju”

Izraz jezičnog znaka (označitelj) čini njegova materijalna strana (glasovi, slova), a sadržaj jezičnog znaka (označenik ili označeno) čini njegovo značenje Jezični se znakovi u govoru ostvaruju kao razlikovni glasovi (fonemi), a u pismu kao slova (grafemi)

SADRŽAJ JEZIČNOG ZNAKA Svaki sadržaj može imati dva značenja: leksičko i gramatičko Leksičko značenje –tj. ono značenje koje se može opisati i povezati s izvanjezičnom zbiljom, konkretno. Gramatičko značenje – tj. ono značenje koje služi za uspostavljanje odnosa među riječima, teško se može povezati s izvanjezičnom zbiljom.

-po stupnju određenosti i jasnoće značenja, riječi se dijele na: PUNOZNAČNICE (imenice, glagoli, zamjenice, brojevi, pridjevi i prilozi) NEPUNOZNAČNICE ili GRAMATIČKE RIJEČI – jer služe za povezivanje riječi u rečenici tj. za sintaksne odnose (prijedlozi, uzvici, čestice i veznici) -LEKSEM = riječ i LEKSIK = svi leksemi jednoga jezika → LEKSIKOLOGIJA ih proučava i opisuje -leksikologija se kao grana jezikoslovlja formirala tek u prošlom stoljeću

Prema stupnju određenosti (konkretnosti) značenja riječi se dijele na: punoznačnice (imenice, pridjeve, zamjenice, glagole, brojeve i priloge) – uglavnom promjenjive riječi nepunoznačnice (prijedloge, uzvike, čestice, veznike) Punoznačnice imaju i leksičko i gramatičko značenje. Nepunoznačnice nemaju leksičko već samo gramatičko značenje Tvog glasa glas se glasa glasnim glasom (Sedam – ako brojimo svaku riječ u stihu/ četiri kao

Svaki jezični znak nije uvijek samo jedna riječ : npr. crna ovca, divlja svinja, pisaći stroj, retoričko pitanje, iz ptičje perspektive, kemijski proces i dr.

Leksem (grč. lexis – riječ) -oblik punoznačnice koji predstavlja ukupnost svojih oblika i značenja Svi leksemi hrvatskog jezika čine njegov leksik (grč. lexikos “koji se tiče riječi” ) Leksikologija – grana jezikoslovlja koja proučava i opisuje leksik

Jednoznačnost i višeznačnost leksema

Što je leksem? Što je leksikologija? LEKSEM = riječ i LEKSIK = svi leksemi jednoga jezika → LEKSIKOLOGIJA ih proučava i opisuje

Jednoznačnost i višeznačnost leksema Sadržaj jezičnog znaka proučava semantika (grč. semantikos, koji daje znakove, značajan, simptomatičan, od sema, znak ) -lingvistička disciplina koja se bavi opisom značenja u jeziku. Sadržaj jezičnog znaka može biti : - Jednostavan - složen

Jednostavan sadržaj Glasovir – glazbeni instrument s tipkama koji proizvodi zvuk udaranjem batića o žicu Travanj – četvrti mjesec u godini Vino – alkoholno piće dobiveno vrenjem grožđa

Složen sadržaj Karta – crtež temeljne površine u nekom mjerilu - ulaznica, kupon - dio snopa karata koje služe za igru Zasebni dijelovi sadržaja nazivaju se značenja.

Maslina – primorsko zimzeleno stablo iz čijeg se ploda dobiva ulje (značenje) Putnik – onaj koji putuje (značenje) Pismo – omotnica u kojoj je papir s tekstom (1. značenje) - sam tekst koji se slaže (2. značenje) - sustav grafičkih znakova za pisanje (3. značenje) - strana na kovanici (4. značenje )

Ubaciti krugove

Jednoznačnica – leksemi čiji sadržaj ima samo jedno značenje Jednoznačenost ili monosemija Višeznačnica – leksemi čiji sadržaj ima dva ili više značenja Višeznačnost ili polisemija Višeznačnost obogaćuje jezik. Višeznačnice mogu izazvati i zabunu ako se shvaćaju samo u osnovnom, prvom značenju.

Vicevi o plavušama : Zašto plavuša ne peče kolače ljeti? Zato što nema snijega da ga istuče. Zašto plavuša puzi po samoposluzi? Traži niske cijene.

NASTAJANJE VIŠEZNAČNICA Višeznačnica nastaje i kada jednoznačnica “proširi” svoj sadržaj. To novo značenje koje ulazi u sadržaj jezičnog znaka – preneseno značenje Dvije vrste prenesenog značenja : metafora i metonimija

METAFORA U tom teškom trenutku on je postao zec. (plašljivac) Zec – doslovno značenje “divlja životinja iz reda glodavaca s dugim ušima” i preneseno “plašljiv čovjek”. Metafora (grč. metaphora – prijenos) – prijenos je dijela značenja s jedne riječi na drugu prema sličnosti. Prenosi se dio značenja s jedne riječi na drugu. Okamenjene ili leksikalizirane metafore – ne osjeća se više metaforičnost - glavica kupusa, jagodica, list papira

U našem razredu ima lavova i kukavica. Lav – afrička zvijer iz porodice mačaka Preneseno značenje leksema lav – hrabar, odvažan čovjek Prijenos na temelju - osobina kukavica ptica selica, ne savija gnijezdo, jaja ostavlja u gnijezdu druge ptice 1. kaže se plašljivoj, bojažljivoj ili o plašljivoj, bojažljivoj osobi (Anić 2003)

METONIMIJA Metonimija (grč. metonimia – zamjena imena) prijenos je dijela značenja prema povezanosti stvari (pojava) i njihovoj asocijativnosti. Čitam Krležu. (Krležin roman) Nosila je lisicu oko vrata. (lisičje krzno) Cijela škola je bila na izletu. (učenici i profesori) Na Markovom trgu donesena je odluka. (hrvatska vlada)

RAŠČLAMBA ZNAČENJA 1. a. Prvotno ili ishodišno značenje - značenje koje je riječ imala kada je prvi put zabilježena. Uglavnom s prvotno značenje podudara s osnovnim značenjem. (iako npr. luka - nekada je značila livadu, a brod – plitko mjesto gdje se može prijeći rijeka pa npr, Brod na Kupi) 2. Izvedeno značenje – nastalo je iz osnovnog značenja (nekim od prijenosa značenja).

Kad lav zaurla, sve se trese. (Fran Mažuranić) Gdje su Zrinski, Frankopani, Gdje su ona lava dva ? (August Harambašić) – izvedeno značenje nastalo iz osnovnog značenja

Denotativno značenje ili neutralno značenje jest osnovno značenje riječi Konotativno ili preneseno, obilježeno značenje – mijenja ili proširuje denotativno značenje npr. magarac - 1. sisavac, dugouha domaća životinja – denotativno 2. glupan – izvedeno značenje, konotativno značenja

Podruštvljeno i individualno značenje - kad su asocijacije zajedničke svima ili većini govornika hrvatskog jezika (pozitivne asocijacije– majka, negativne asocijacije – kukavica) - kad su asocijacije svojstvene samo jednom piscu ili određenom kontekstu – individualno ili okazionalno konotativno značenje

Napiši denotativno i konotativno značenje slijedečih riječi: Denotativno Konotativno srce : mišić koji pumpa krv ljubav osjećaji zvijezda: nebesko tijelo slavna osoba sova: životinja mudrost

Napiši metaforu za riječ: kruh - dobar zvijezda - popularan pas - prijatelj, odanost

Bijela kuća se oglasila. Predsjednik SAD-a se oglasio. Stadion je eruptirao. Ljudi na stadionu su poludjeli. Hrvatska je dočekala pobjednika. Građani su dočekali.

Izraz jezičnog znaka Oblik punoznačnice koji predstavlja ukupnost svojih oblika i značenja naziva se – leksem (grč. lexis – riječ). Svi leksemi hrvatskog jezika čine njegov leksik (grč. lexikos – ‘koji se tiče riječi) Grana jezikoslovlja koja proučava i opisuje leksik zove se leksikologija.

Podiscipline leksikologije: - onomastika (imenoslovlje)- znanost o podrijetlu imena, njihovom sustvu i značenju (antroponomastika proučava imena ljudi; toponomastika proučava zemljopisna imena) - tvorba riječi - znanost koja proučava načine i sredstva oblikovanja u tvorbi riječi

Paradigmatski i sintagmatski odnosi među leksemima U komunikaciji se svaki leksem može pojaviti u vezi s drugim leksemom ili leksemima Dvije su vrste semantičkih odnosa: - sintagmatski - paradigmatski Sintagmatski odnosi jesu odnosi leksema sa svim leksemima s kojima se već pojavljuje u kontekst – sintagmi ili rečenici Paradigmatski odnosi jesu odnosi jednog leksema i svih leksema koji bi mogli stajati na njegovom mjestu

Moja kuća je zanimljiva. - sintagmatski odnos majka sestra paradigmatski odnos knjiga škola

HIPERONIMI I HIPONIMI U paradigmatskom odnosu (izbor) među leksemima javlja se nadređeno-podređeni odnos Ptica leti. Vrabac leti. Lastavica leti. Leksem ptica po svom sadržaju širi je od leksema vrabac i lastavica. Vrabac i lastavica imaju uži sadržaj od ptice.

Ptica je nadređen pojmu vrabac koji mu je podređen. Ptica – hiperonim (nadređenica) Vrabac – hiponim (podređenica) Svaki hiperonim ima najmanje dva hiponima koji se zovu kohiponimi (supodređenice) Vrabac i lastavica su kohiponimi leksema ptica Hiponim – stolica, krevet Hiperonim - namještaj