FAKLTE ADI CORAFYA Ders KoduTRKYE KLM retim Eleman

FAKÜLTE ADI COĞRAFYA Ders Kodu-TÜRKİYE İKLİMİ Öğretim Elemanı Prof. Dr. Kemalettin ŞAHİN

Dersin Konusu COĞ. 428 - Türkiye İkliminin Genel Karakteri

2. HAFTA: Türkiye İklimi’nin Genel Karakteri • Türkiye’nin iklimini açıklayabilmek için öncelikle iklim ve onunla bağlantılı hava durumu kavramını açıklamakta yarar görülmektedir. Genel yaygın görüşe göre; iklim: uzun süreli belirli aralıklarla ölçülen ve gözlemlenen hava olaylarının ve özelliklerinin ortalamasıdır. • «Hava» kavramı ise herhangi bir alan üzerinde kısa süreli atmosfer koşulları olarak tanımlanmaktadır. Bu kavram ortalama durumu ifade etmekte ise de bu tanım içinde ekstrem hava olaylarını da kapsamaktadır (Şahin, 2005).

2. HAFTA: Türkiye İklimi’nin Genel Karakteri • İklim konusu, değişik bilim dalları içinde yer almakta ise de, fiziki coğrafyanın alanı içinde yer aldığı bilinmektedir. Bu anlamda Klimatoloji bilimi önem arz etmektedir. Klimatoloji’yi, iklim bilimi olarak ta tanımlamak mümkündür. • İklim, uzun yıllık ortalama durum olarak belirtilmekte ise de yaygın görüş otuz yıllık bir dönemi kapsaması tercih edilmektedir. • Bir yerin iklimine etkili olan bazı temel faktörler bulunmaktadır. Bunlar; sıcaklık, basınç, yükseklik, bakı, karasallık-nemlilik…. vbg.

Türkiye İklimini Etkileyen Faktörler • Türkiye iklimini etkileyen faktörler: • 1 - Gezegensel faktörler: Yerin şeklinden kaynaklanan unsurlardır (enlem, boylam, genel atmosfer sirkülasyonu…gibi makro düzeydeki unsurları içermektedir. • Genel anahatlarıyla Türkiye’nin coğrafi konumu 26 -45 derece doğu, 36 -42 derece kuzey paralellerinde yer aldığı bilinmektedir. Bu konum ekvatora yakınlığı nispetinde etki alanı içinde kalmaktadır. Bu anlamda Türkiye, Makroklima olarak «Akdeniz iklim bölgesi içinde bulunmaktadır.

Türkiye İklimini Etkileyen Faktörler • Türkiye’nin iklim koşullarına basınç ve rüzgar kuşakları da etki etmektedir. Bu anlamda hava kütleleri yanında basınç merkezleri de önemli bir etkiye sahiptir. • Türkiye, yaz aylarında Kutupsal hava kütlelerinin kuzeye çekildiği için çoğunlukla • Tropikal hava kütlelerinin etkisi altında kalmaktadır. Bu durum Asor antisiklonunun kuvvetlenerek Karadeniz üzerinden Türkiye’’ye doğru etki alanını genişletmektedir. Bu hava kütlesi Avrupa üzerinden geçerken içindeki nemin bir kısmını yağış olarak bırakmaktadır. Karadeniz üzerinden geçerken yeniden nem alarak Karadeniz bölgesinin kıyı ve yüksek kesimlerine oroğrafik yağışlara neden oluştuktan sonra, Türkiye’nin diğer yerlerinin serin-kuru bir hava kütlesi olarak etkilemektedir (Şahin, 2005).

TÜRKİYE’NİN İKLİM ŞARTLARI • İklim Şartlarının Jenetik ve Dinamik Faktörleri: • Türkiye’de mevsimlik hava tiplerinin gelişimi ile aynı zamanda iklim unsurlarının zaman ve mekana göre gösterdikleri dağılışların özellikleri açıklamak için iki büyük grupta toplamak mümkündür (Erinç, 1984).

• 1 - Türkiye’nin konumu ve genel atmosfer sirkülasyon koşulları ile ilişkili gezegensel faktörlerdir. • 2 - Ülkenin coğrafi özelliklerinden kaynaklanan bölgesel ve yerel iklim etmenlerdir. • Gezegensel faktörler: • Türkiye 36 – 42 derece enlemleri arasında yer alan bir ülkedir. Bu durum ülkenin belli bir hava kütlesinin yıl boyunca hakimiyeti altında bulunmasını engellemektedir. Nitekim Türkiye, genel olarak Subtropikal kuşakta kıtaların batı tarafında gerçekleşen «Akdeniz iklim tipi» adı altında bilinen jenetim bir makro klima tipinin etkisi altında bulunmaktadır.

Yaz durumu: • Bu mevsimde kutupsal hava kütleleri Avrupa’nın kuzeyine çekildiği için «Türkiye çoğunlukla Tropikal hava kütlelerinin etkisi altında kalmaktadır. • Ülkenin mevcut konumu ve doğal çevre özellikleri gibi hususlardan dolayı «yazları sıcak-kurak bir iklime sahiptir (Şahin, 2005). Bu genel durumla birlikte sık olmasa da ülkenin kuzey kesimlerinden cephesel, ve oroğrafik , orta ve doğu Anadolu Bölgelerinde konveksiyonal yağışlar kaydedilmektedir.

• Yaz döneminde Asor adaları çevresinde Türkiye çoğunlukla Tropikal hava kütlelerinin etkisi altında kalmaktadır. Bu dönemde Asor antisiklonu kuvvetlenerek Karadeniz üzerinden Türkiye’ye doğru etki alınını genişletmektedir. Bu hava kütlesi Avrupa üzerinden geçerken içindeki nemin bir bölümünü yağış olarak bırakmaktadır.

• Kış durumu: • Yazın kuzeye çekilen kutupsal hava kütleleri, yaz mevsiminin sona ermesiyle güney enlemlere doğru yönelmektedir. Türkiye’nin kış mevsiminin yağışlı geçmesinin nedenlerinden biri «İzlanda Alçak Basınç Merkezi» cephe sistemlerin denizel kutbi (m. P) havayla birlikte Akdeniz, Balkanlar ve Karadeniz üzerinden ülkemizi etkilemesidir(Şahin, 2005).

• İkincisi Akdeniz kaynaklı nispeten ılık ve nemli havayı ülkemize taşıyan Akdeniz alçak basınç merkezleri (gezici alçak basınçlar) ve cephe sistemleri etkili olmaktadır (Şahin, 2005). • Kışın ülkemizi etkileyen bir diğer hava kütlesi, Sibirya’da oluşan kutbi hava kütlesi ile Sibirya Yüksek Basınç Merkezidir.

• Sonuç olarak, ülkemiz kış mevsiminde daha çok İzlanda Alçak Basınç Merkezi ve buna bağlı cephe sistemlerinin etkisinde kalmışsa soğuk-yağışlı; • Akdeniz Alçak basınç merkezleri ve cephe sistemlerinin etkisinde kalmışsa çok yağışlı-ılık; Sibirya Yüksek basıncının etkisi altında kalmışsa; çok soğuk-kuru kış dönemi yaşanmaktadır.

• Ülkemizi etkileyen hava kütleleri yanında yerel faktörler de ülkenin yöresel/yerel olarak etkiyebilmektedir. Bunlar; deniz etkisi, yükseklik, denizden uzaklık veya yakınlık, ülkenin dağ sıralarının uzanış doğrultusu…

Türkiye İkliminin Temel Ögeleri (Nişancı, 2002). • Türkiye’nin İklim Kuşakları arasındaki yeri • Türkiye, kabaca 36 -42 kuzey enlemleri ile 26 -45 doğu boylamları arasındaki konumu dikkate alındığında, Ilıman kuşak iklimleri (40. enlem kuzeyi) ile Subtropikal kuşak iklimleri (40. enlem güneyi) etki alanı içinde bulunmaktadır. Eski dünya karaları arasında ki yeri üç tarafı denizlerle çevrili oluşunun sonucu olarak kıyı bölgelerinin denizel iklimleri ile ülke içlerinin karasal iklimleri ayrılmaktadır.

Türkiye İkliminin Temel Ögeleri (Nişancı, 2002). • İklim kuşak ve bölgeleri içinde doğal çevre koşullarından kaynaklanan etkilerle (yükseklik, dağlık alanlar, karasallık-denizellik) kısa mesafelerle meydana gelen değişiklikler yöreler ölçeğinde farklı iklim tiplerinin ayrılmasını mümkün kılmaktadır. Diğer yandan hava durumlarına bağlı termik ve dinamik olaylar yanında, su bilançosunun bir ifadesi ve bunun yıl içinde mevsimlik değişmeleriyle nemlilik ve kuraklık koşulları iklim tiplerinin başlıca özelliklerini oluşturmaktadır.

Türkiye İkliminin Temel Ögeleri (Nişancı, 2002). Türkiye kış yarıyılında bütünüyle yüksek seviyelerin « Batı Rüzgarları Kuşağı» etki alanı içinde kalmaktadır. Orta enlem siklon ve antisiklonları kısa zaman aralıklarla (2 -3 gün) ile birbirini değiştirmektedir. Orta enlem siklonlarına bağlı «alçak basınçlı hava durumları» kararsız hava koşullarının yaşandığı günler olmakta; (kısa sürede değişen hava sıcaklıkları zaman fırtına şiddetinde rüzgarlı ve etkili yağışlarıyla) ayrılmaktadır.

Türkiye İkliminin Temel Ögeleri (Nişancı, 2002). • Kış yarıyılında özellikle kış aylarında geniş kara kütleleri üzerinde (Balkanlar, Doğu Avrupa) gelişen termik doğuşlu yüksek basınç alanları zaman Anadolu içlerinde güçlenerek uzunca devreler halinde (1 hafta – 10 gün)şiddetli kış günlerinin yaşanmasına neden olmaktadır.

Türkiye İkliminin Temel Ögeleri (Nişancı, 2002). • Türkiye, yaz yarıyılında büyük bölümü ile (40. enlem güneyi) uzunca devreler halinde Subtropikal yüksek hava durumları ve yüksek seviyelerin nispeten hafif, batılı hava akımlarının etki alanı içine girmektedir. Yeryüzü yakını atmosfer bölümlerinde dinamik doğuşlu yüksek basınç merkezi (Azor Yüksek basıncı) ile termik doğuşlu (Basra Alçak Basıncı) arasında gelişen kuzey sektörlü rüzgarlar büyük bir kararlılıkla ve uzun süreli (10 – 15 günlük) oevreler halinde etkili olmakta; güneşli ve yağışların olmadığı yaz günleri yaşanmaktadır.

Türkiye’nin İklim Bölge ve Yöreleri (Nişancı, 2002). • 1. Ilıman Kuşak İklimleri (40. enlem kuzeyi) • 1. 1. Karadeniz etkili iklim bölgesi • 1. a. Karadeniz kıyı yörelerinin iklimi: Yıl içinde mevsimlere göre az-çok düzenli bol yağışlarla ayrılmaktadır. Kış ve yaz ayları sıcaklık farkı 15 - 16 derece, hava nemi yüksek (%70 üzeri), Karadeniz kıyı boyunca denizel- nemli iklim bölgesi olarak tanımlanmaktadır. Yaz kuraklığı nadiren de olsa 2 ay etkili olmaktadır.

• Kıyıardı yörelerin «geçiş iklimi» : Yıllık ortalama sıcaklık değerleri yağış miktarları azalmakta; yıl içinde karasallık artmaktadır, yaz maksimimu ve kış minimumu arasındaki sıcaklık farkı artmaktadır (20. 0 C derece). Nem oranları azalmakta; ilkbahar – yaz bası yağısına rağmen yaz kuraklığı etkili olmaktadır (3 -4 ay), Kış soğukları düzenli görülmektedir.

• Yüksek Plato ve dağlık alanlar iklimi. • 1500 m. ve 2000 m. ve daha yüksek yerlerin iklim tipidir. Çevresine göre düşük sıcaklıklar, artan yağışlar (kışın kar şeklinde), hava nemi azalmaktadır.

• II. Subtropikal Kuşak (Kış Yağmurları) iklimleri (40. enlem güneyi) • 2. Akdeniz etkili iklim bölgesi • a)Akdeniz ve Ege kıyı yörelerinin » Asıl Akdeniz İklimi» : Yıl içinde iklim elemanları bakımından çok belirgin mevsimlik değişmelerin meydana geldiği iklim tipidir. Batı rüzgarları kuşağında gelişen hava durumları (siklon-antisiklon sistemleri) bu iklim bölgesinde genellikle kış yarıyılında etkili olmaktadır.

• Bu Akdeniz etkili bu iklim tipinde yazlar çok sıcak; kışlar ılık geçmektedir. Yıllık sıcaklık farkı düşüktür. • Kış yağış oranı: %50 üzerinde kaydedilmektedir. Yaz yağışlarının çok az ve hava nemi çok düşüktür (%50 altında). • Yaz kuraklığı 4 - 5 ay etkili olabilmektedir.

• II. b)kıyı ardı yörelerin «geçiş iklimi» Akdeniz iklim tipi, iç kesimlere gidildikçe değişmektedir. • Kış soğukları düzenli olarak görülmektedir. • Termik karasallık artmaktadır. • Kış aylarında kar yağışları görülmekte; • Yaz sıcaklıkları ve düşük hava nemi nispeten yaz yağışları rağmen kuraklık kıyıardı yörelerde etkili olmaktadır.

• II. C. Yüksek Plato ve dağlık alanlar iklimi: • Akdeniz iklim tipine özgü özellikler görülmektedir. Genel olarak sıcaklıklar yükseldikçe sıcaklıklar azalmakta; kışlar soğuk-yazlar kısa ve nispeten serin geçmektedir. • Maksimim yağış miktarı: 1500 -2000 mm. arasındadır.

• 3. Ülke içlerinin Karasal İklim Bölgeleri: • Kuzeyde Karadeniz, batı ve güneyde Ege ve Akdeniz kıyı yörelerinden Trakya ve Anadolu içlerine gidildikçe ; • Deniz etkisi azalmakta; yaz kuraklığı ile kış soğukları etkili olabilmekte; • Yıllık sıcaklık amplitüdü artmakta; • Yağışlar azalmakta; • Düşük hava sıcaklıkları , don olayı ve azalan kar yağışları ile karakteristik özelliğe sahiptir.

• 3. a. Trakya – Ergene havzası İklimi • Yaz kuraklığı ve kış soğuklarının daha kısa süreli olmasıyla karakteristiktir. • Kış yarıyılında Batı rüzgarları etkilidir. • Zaman zaman Balkanlar üzerinden gelen sistemlerle kar yağışlı-tipili günler yaşanmaktadır. • Antisiklonlu hava durumlarının olduğu günlerde kuru-soğuk ayazlı günler kaydedilmektidir.

• 3. b. İç Anadolu «Bozkır İklimi» • Artan ilkbahar –yaz başı yağışlarına rağmen, yaz kuraklığı uzun ve etkilidir (5 -6 ay). • Kış yarıyılında «alçak basınç merkezli hava durumları» vadi yörelerinde daha ılık daha az yağışlı günler olarak görülmektedir. «Yüksek basınç merkezli hava durumlarında , sıcaklık terselmesi görüldüğü günlerde daha düşük sıcaklık yoğun sis etkili olabilmektedir.

• 3. c. Güneydoğu Anadolu «yarı kurak iklim bölgesi» • Akdeniz yağış rejiminin etkisinde kalmakta; • Kış yarıyılında nemlilik koşulları üstündür, • Yaz kuraklığı daha fazladır. • Kış yarıyılında sınırlı nemli devrede soğuklar kısa, fakat etkilidir.

• 3. c. Güneydoğu Anadolu «yarı kurak iklim bölgesi» • Termik karasallık artmıştır. Yaz sıcaklıklarının artması ve nem oranı düşüktür (%30 altında). Kuraklık daha da etkili olmaktadır.

• 4. Doğu Anadolu’nun karasal bölgesi • Ülke iç kesimlerinin karasal ikliminden farklı olarak, yüksek plato ve dağlık alanların geniş yer tuttuğu Doğu Anadolu Bölgesindeki iklim farkları batıdan doğuya ve güneyden kuzeye, özellikle Kars – Erzurum bülümüne gidildikçe termik karasallık daha da arttığı şiddetli kış soğukları 6 - 7 ay yaşanmaktadır. • Kış ayları kar yağışlı, ilkbahar – yaz başı yağışları maksimuma ulaşmaktadır. •

Orta Enlem Siklonları • «Türkiye, coğrafi konumu itibariyle orta enlem siklonlarından en fazla etkilenen ülkeler arasında yer alır (Çöleri vd. , 2007). Mevsimsel şartlara göre oluşan siklonlar günlük hava olaylarında en belirleyici rolü oynamaktadır. Ülkemizde yağış rejiminin şekillenmesinde, kurak ya da nemli dönemler ile fırtına, aşırı yağış, sel ve benzeri afetlerin yaşanmasında temel atmosfer oluşumlarının başında ‘Orta Enlem Siklonları’ gelmektedir» (Çöleri vd. 2007).

Kaynakça • • Atalay, İ. (2010). Uygulamalı Klimatoloji. 1. Baskı, Meta Basım Matbaacılık. İzmir. Çöleri, M. vd. (2007). Hava Analiz ve Tahmin Tekniği. DMİ yayınları, yayın no: 2006 -1. Ankara. Gürgen, G. , Türkoğlu, N. , Çiçek, İ. Kuzey Atlantik Salınımı (KAS). Büyük menderes Havzası’nda Yağış ve Akım üzerine Etkileri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 15. Sayı: 2 (17 -30). Elazığ. Çiçek, İ. (2005). Ankara’da Şehir ve Kırsal Sıcaklık Farklarındaki Değişiklikler (19702002). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 15. Sayı: 2 (1 -16). Elazığ. Çöleri, M. ve diğerleri (2007). Hava Analiz ve Tahmin Tekniği. DMİ yayınları, yayın no: 2006 -1 Güngördü, M (2009). İklim Coğrafyası. (özellikler, Sınıflandırmalar, Değişimler). Çantay Kitabevi. Dönmez, Y. (1990). Umumi Klimatoloji ve İklim Çalışmaları. Üniversitesi yayınları: 3648, İstanbul. Erol, O. (2001). Genel Klimatoloji. 9. Baskı, Çantay Kitabevi. Ankara.

Kaynakça • • • Güngördü, M. (2009). İklim Coğrafyası, Çantay Kitabevi. Konya. Erinç, S. (1984). Klimatoloji ve Metotları. İstanbul Üniversitesi yayınları, yayın no: 3278, 3. baskı Kara, H. (2010), Banaz İlçesinin Coğrafyası. Çizgi kitabevi. Nişancı, A. (1975). Sıklık Dağılışları ve hava Durumlarına Bağlılıkları İçinde Türkiye’nin Yağış Şartlarının İncelenmesi. Atatürk Üniversitesi Basımevi, Erzurum. Kurter, A. (1971). Kastamonu ve Çevresinin İklimi. İstanbul Üniversitesi yayınları no: 1627. Nişancı, A. (2002). «Türkiye İkliminin Ögeleri» , Prof. Dr. Sırrı Erinç Anısına, Klimatoloji Çalıştayı, 11 -13 Nisan 2002. Bildiriler, Ege Üniv. Edebiyat Fakültesi yay. No: 121. Nişancı, A. (1990). Klimatoloji. Samsun. Türkeş, M. (2016). Genel Klimatoloji. Atmosfer, Hava ve İklimin Temelleri. Kriter yayıncılık. Şahin, C. (2005). Türkiye Fiziki Coğrafyası. Genişletilmiş 3. Baskı. Gündüz Eğitim ve yayıncılık