CGM 105 OCUK GELMNE GR DERS Deerlendirme Yntem

CGM 105 ÇOCUK GELİŞİMİNE GİRİŞ DERSİ Değerlendirme Yöntem ve Teknikleri PROF. DR. Müdriye YILDIZ BIÇAKÇI

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME ve İZLEMİN TANIMI, AMACI VE ÖNEMİ Gelişimi değerlendirme, izleme ve destekleme yöntemleri, çocuğun ailesi ile bir bütün olarak değerlendirilmesine fırsat sağlayan, aile iş birliğini geliştiren, sorunlar fark edildiğinde ise bunları önleme, azaltma, tedavi etme ya da doğru ve etkili yönlendirebilme yöntemlerinin bütün özelliklerini içeren yöntemlerdir. Erken ve uzun süreli gelişimsel değerlendirme ve izlemin gerçekleştirilme amacı, ortaya çıkacak gecikmelerin en erken dönemde belirlenmesi, bu konuda gereken tedavi planlarının ve aile eğitimlerinin yapılması ve süreçte bebeğin yeni gereksinimlerini en erken dönemde tanınarak gereken önlemlerin alınması, çocuk ve ailenin yaşam kalitesinin artırılması olarak ifade edilmektedir. 1

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME ve İZLEMİN TANIMI, AMACI VE ÖNEMİ Çocuğun gelişimini olumsuz yönde etkileyebilecek risk etkenleri, çocuk, aile ve çevre olmak üzere üç boyutta ifade edilmekte olup; çocuk boyutunda, erken doğum, doğumsal anomaliler, beslenme, uyku problemleri, aşırı ağlama, davranış ve gelişimsel sorunlar, zekâ geriliği ya da düşük zekâ, çocukluk travması; aile boyutunda, tek ebeveyn, yoksulluk, çocuğa az ya da aşırı uyaran verilmesi, depresyon, hastalık, boşanma, çocuğu ihmal ve örseleme, madde bağımlılığı, eşler arası çatışma ve çevre boyutunda sağlık hizmetlerine ulaşamama; kaliteli çocuk bakım olanaklarının olmaması, yetersiz belediye hizmetleri, kırsal bölgede maddi ve sosyal destekten uzak kalma, ırkçılık ya da ayrımcılığa maruz kalma, tehlikeli komşular ve çevre vb. etkenler yer almaktadır 2

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME ve İZLEMİN TANIMI, AMACI VE ÖNEMİ Gelişimsel sorunların erken dönemde belirlenmesi, erken eğitimsel ve tedavi olanaklarının değerlendirilmesi koruyucu etkenleri arttırırken bebeğin gelişimsel açıdan daha fazla destek almasını sağlamaktadır. Gelişimsel sorunlar açısından yüksek riskli olarak tanımlanan bebeklerin tanı, tedavi ve yönlendirmelerinin zamanında yapılabilmesi için, diğer bebeklere oranla daha ayrıntılı şekilde sağlık ve gelişim izlemlerinin yapılması gerekmektedir. Gelişimsel durumun sağlık izlemleri içinde kısa sürede değerlendirilebilmesini sağlayabilmek için ise çocukların normal sağlık izlemleriyle beraber belirli aralıklarla gelişimsel izlemlerinin yapılması ve bu süreçte farklı gelişimsel değerlendirme yöntem ve tekniklerinin kullanılması zorunlu hale gelmelidir. 3

AİLE MERKEZLİ GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME ve İZLEM Gelişimsel değerlendirmenin temeli aile merkezli gelişimsel değerlendirmeye dayanmaktadır. Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirme çocuğun temel bakım veren ailesi ile birlikte, aile için anlamlı olabilecek bir yöntemle, ailenin ortak ve eşit katılımı sağlanarak yapılan değerlendirme olarak ifade edilir. Bu değerlendirme çocuğun gelişimine aile birlikte bakmayı sağlamakla beraber ailenin çocukla ilgili duygu, düşünce, kaygı ve görüşlerini de içermektedir. 4

AİLE MERKEZLİ GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME ve İZLEM Gelişimin izlenmesinde temel birim çocuk, annesi, babası, onların ilişkilerinin oluşturduğu üçgen ve onları saran çevreden oluşmaktadır. Bu birimi daha küçük parçalara ayırmak mümkün olmadığı gibi, bir çocuğun gelişimi değerlendirilmek ve izlenmek istendiğinde bu birimin tümü konusunda olabildiğince bilgi sahibi olunması gerekmektedir 5

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi Urie Bronfenbrenner - Biyoekolojik Kuram: Bronfenbrenner'e göre çocuğun dünyası bir dizi örülmüş yapıların örgütlenmesinden oluşmaktadır. Örülmüş yapıların her biri diğerini içine alacak şekilde yapılanmıştır. Bu modelin merkezi çocuk olup; içerisinde dört sistem yer almaktadır. Anneyle, akranlarla ve öğretmenlerle etkileşim mikrosistemdir. 6

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi Urie Bronfenbrenner - Biyoekolojik Kuram: Bronfenbrenner’in ekolojik kuramında gelişimin, birkaç çevresel sistemin etkisini yansıttığı vurgulanmakta ve çevresel sistemler arasındaki bağlantılara dikkat çekilmektedir. Yani çevrenin ve çevreyle ilişkisi olan her tabakanın çocuğun gelişiminde önemli bir etkisi vardır. Çocuklar, ailelerinin zihinsel sağlıklarından, sosyal statülerinden, finansal kaynaklarından, ebeveyn-çocuk arasındaki iletişim şekillerinden, aile tutumlarından etkilenmekte olup bu durum çocukların gelişimini destekleyici ya da engelleyici bir rol oynamaktadır. 7

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi Eric Erikson - Psiko-Sosyal Gelişim Kuramı: Erikson bebeklik döneminde sağlıklı gelişimin verilen bakımın kalitesine bağlı olduğuna inanmıştır. Ona göre bebeğin ihtiyaçlarını bekletmeden duyarlı bir şekilde gidermek, bebeği nazikçe tutmak, her durum için sabırlı olmak gibi davranışlar bakımın kalitesini arttırıcı örneklerdir 8

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi Eric Erikson - Psiko-Sosyal Gelişim Kuramı: Erikson’ın bakış açısına göre, sosyal ve duygusal gelişimin her bir evresi, biri olumlu biri olumsuz, iki duygusal durum çatışmasını kapsamaktadır. Erikson’a göre, bireyin belirli bir evrede temel psikolojik görevi bu duygusal çatışmayı olumlu yönde çözmektir. Bu süreçte, ailelerin görevi, çocuklara gelişimin her evresinde onlar için kritik bir öneme sahip olan olumlu duygusal hallerini sürdürmelerine yardımcı olmaktır. Karşılan ilk çatışma -güvene karşı güvensizlik- (0 -1 yaş) bebeklik döneminde meydana gelir. 9

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi Eric Erikson - Psiko-Sosyal Gelişim Kuramı: Bir-üç yaş arasında yaşanan -özerkliğe karşı utanç ve kuşku-, çocuğun karşıt dürtü ve eğilimler arasında bir seçim yapabilmesi; benlik saygısını yitirmeden, utanç ve kuşkuya kapılmadan kendisini denetleyebilmesi dönemidir. Bu evrede anne babanın kesin ve tutarlı davranışları çocuğun seçim yapma yetisini, özerkliğini zedelememelidir, güven verici olmalıdır; çocuk ağır utandırmalar ve cezalarla karşılaşırsa utanç ve kuşkuculuk duyguları yerleşir 10

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi Jean Piaget – Bilişsel Gelişim Kuramı: Piaget, tüm insanlarda görülen beyin olgunlaşmasındaki temel örüntünün bilişsel gelişimde de rol oynadığını öne sürmüş; buna göre çocuklar bilişsel gelişimin dönemleri boyunca ilerlerken ortaya çıkan bireysel farklılıkların kısmen beyin olgunlaşmasında görülen farklı hızlardan kaynaklanabildiğini ifade etmiştir. Çocuklara ilişkin gözlemlerinden ve deneyimlerinden hareketle Piaget, normal zihin gelişiminin bilişsel yapıların biçim değiştirmiş dört dönemi içinde ilerlediği varsayımını ileri sürmektedir. 11

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi Jean Piaget – Bilişsel Gelişim Kuramı: Duyu-motor dönem doğumdan iki yaşa kadar devam etmektedir. Bebekler yeteneklerini organize etmek, duyularını ve algılarını koordine etmek için fiziksel hareketlerini ve faaliyetlerini geliştirirken davranışlarıyla duyuların koordinasyonu bu dönemin kaynağıdır. Bu dönem altı alt aşamaya ayrılmakla birlikte son aşamada gözlenen bu dönemin en belirgin özelliklerinden biri olan nesne devamlılığı, nesnelerin görülmediği, duyulmadığı ya da dokunulmadığı zaman bile var olmaya devam ettikleri anlayışıdır. Herhangi biri, bebeğin nesne devamlılığına sahip olup olmadığını ancak bebeğin önünden bir nesneyi kaldırdıktan sonrasında bebeğin tepkisini gözlemleyerek öğrenebilir. Bebekler nesneyi ararsa, inandıkları varsayılmaktadır onun varlığının devam ettiğine 12

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi Jean Piaget – Bilişsel Gelişim Kuramı: Duyu-motor dönemde aile ve çevresinin, bebeğin çevresinde farklı ortamlar sağlaması, eline çeşitli nesneler vermesi, tekrarladığı hareketleri kolaylaştırıcı materyaller geliştirmesi, çözümleri bulabilmesi ve nesneleri araştırabilmesi için yeterli sürenin verilmesi, taklit etme becerisini geliştirici etkinliklerin sunulması gibi fırsat sağlayıcı davranışları ile bebeğin gelişimini daha sağlıklı atlatması sağlanabilir 13

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi Sigmund Freud - Psikanalitik Kuram: Freud hastalarından yola çıkarak onların sorunlarının yıllarındaki deneyimlerinin sonucu olduğuna inanmıştır. ilk Freud’a göre libido enerjisinin ağız bölgesinde olduğu ve evrelerden ilki olan oral dönem, sıfır-bir yaş dönemini kapsamaktadır. Bu dönemdeki bebekler için ağız çok önemlidir. Beslenme en büyük haz kaynağıdır; ağzı, dudakları ve dili uyarır. Yaşamın ilk zamanlarında bebekler dudaklarına dokunan her şeyi emmek isterler, yanaklarına dokunulduğunda ise başını çevirip yanağına dokunan şeyi bulmak isterler. 14

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi Sigmund Freud - Psikanalitik Kuram: Lipidinal enerjinin anal bölgede odaklandığı ikinci evre olan anal dönem ise bir-üç yaş arasında geçer. Bu dönemde tuvalet eğitimi gündeme gelirken gerçekte çocuk kendi bedeninin kontrolünü elinde tutmaya çalışır. Anal dönemdeki tuvalet eğitiminde anne-çocuk ilişkisi ciddi önem arz etmektedir. Çünkü bu dönemde çocuğun özerklik girişimleri yalnızca dışkı denetimi ile ilgili değildir. Aynı zamanda çocuk yürüyüp ellerini kullanabilmektedir. Bu dönemde çocuğun dışkıyı denetleyip denetleyememesi ve annenin bu sonuçlara olan tepkisi çocukta özerklik yahut kuşku duygusunun gelişmesine neden olur. 15

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi Lev Semonovich Vygotsky - Sosyo-Kültürel Kuram: Genellikle bilişsel gelişim kuramcısı olarak kabul edilen Rus psikolog Lev Vygotsky, öncelikle çocuğun bilgisinin kökenlerini anlamaya çalışmış, kültürün ve sosyal etkileşimlerin bilişsel gelişime nasıl yön verdiğini vurgulayan bir kuram ortaya koymuştur. Vygotsky’ın sosyo-kültürel kuramına bakıldığında, bebeğin ve çocuğun gelişiminde çevrenin etkisinin önemli olduğu görülmekte olup, bu bakış açısının bebeğin gelişimsel değerlendirmesinde ailenin rolünün tartışılmaz olduğunu gösterdiği ifade edilebilir. 16

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi John Bowlby - Etolojik Bağlanma Teorisi: John Bowlby (1969) bağlanmayı, bebekler ve ebeveynlerin veya diğer bakım verenlerin karşılıklı duygusal bağ kurmalarına yol açan çift yönlü bir süreç olarak tanımlamıştır. Bebekler gülümseme, göz kontağı kurma, gığıldama gibi davranışlar sosyal davranışlar sergileyerek yetişkinlerin dikkatini çeker, şefkat ve ilgi duyma gibi güçlü duyguları ortaya çıkarır. Yetişkinler de bu davranışlara içtenlikle ve onlarla sosyal temas kurarak karşılık verirler. Böylece bebekler ve onların hayatlarındaki önemli kişiler birbiri ile bağ kurarlar 17

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi John Bowlby - Etolojik Bağlanma Teorisi: Bağlanma, belirli bir kişiye uzun süren duygusal tanımlanabilir. Bowlby, bebeğin kendisine bağlanmasındaki özelliklerin çocuğun güvenlik güvene dayalı ilişkilerin kurulması becerisi etkilerin olduğunu ortaya koymuştur. bir bağ olarak bakan kişiye duyguları ile üstünde ciddi Bağlanma ilişkilerinin temel göstergelerinden biri, bebeklik döneminde çocuğun, çevre ile tanıma ilişkilerine girerken, sevmeyi güvenlik sağlayıcı bir görüş yeri olarak görmesidir 18

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi John Bowlby - Etolojik Bağlanma Teorisi: Bağlanma kuramının temelinde yatan düşünce, çocukluk döneminde bağlanma figürlerinden öğrenilen davranışların yaşam boyunca bağlanılacak kişilerden beklenilmesidir. Bu dönemde bebek gelecekte yakın ilişkilerini şekillendirecek olan temel bağlanma modelleri geliştirir. Eğer başlangıçtaki bağlanma sorunlu ise, temel model sağlıksız olmakta, bağlanma modelinin güvenirliliği konusunda kaygı oluşmaktadır 19

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi Richard N. Aslin - Çevre Etkisi Modeli: Aslin’in olası olgunlaşma ve çevre ilişkileri üzerine beş modeli bulunmaktadır. En altta bulunan model tümevarımdır ve bütünüyle çevresel etkiyi gösterir. Aradaki üç model, etkileşimli kombinasyonları ortaya koyar ve aşağıdan yukarıya doğru: ayarlamada deneyim bir beceri ya da davranışın nihai düzeyini “normal” olgunlaşma düzeyinin üzerine taşır; kolaylaştırmada deneyim, bir olgunlaşma sürecinin gelişimini hızlandırır; sürdürmede deneyim, olgunlaşmaya bağlı olarak gelişen bir becerinin bozulmasını önler 20

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirmenin Gelişim Kuramları Açısından İncelenmesi Genel olarak tüm gelişim kuramları ele alındığında gelişimin temelinde ailenin önemli olduğu görülmektedir. Çocuk gelişiminin çevresel faktörlerle şekillendiğinin görülmesi çocuğa sağlanan gelişimsel desteğin niteliğini ve hızını arttırmaktadır. Ailenin içinde olmadığı bir gelişimsel değerlendirme ve izlem süreci sağlıklı yürümez. Dolayısıyla aile merkezli gelişimsel değerlendirme sonucunda hem çocuk destek alır, hem de aile çocuk gelişimi konusunda bilgi düzeyini arttırarak çocuğuna sağladığı destekten dolayı mutlu olur. Bu düşünceler ile aile merkezli değerlendirme gerekli ve önemlidir. 21

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirme ve İzlemede Göz Önünde Bulundurulması Gereken İlkeler Erkenlik ilkesi: Çocuğun değerlendirmesinin ve gereken müdahalelerinin mümkün olduğunca erken yapılması ve gerekirse eğitim olanaklarından yararlanılması önemlidir. Bütünlük ilkesi: Değerlendirme çocuğun gelişim alanlarını ve bunları etkileyen etmenleri içermelidir. İşbirliği ilkesi: Değerlendirme farklı boyutları içermeli ve belli bir sırayı izlemelidir. Bu süreç içinde uzman aile sıcak ve güvenli bir ilişki kurmalı, nasıl bir değerlendirme yapılacağını ifade etmeli ve kendilerinden alınacak bilgilerin ne kadar önemli olduğunu aktarmalıdır. 22

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirme ve İzlemede Göz Önünde Bulundurulması Gereken İlkeler Uzmanlık ilkesi: Değerlendirmeyi yapan uzmanın kullandığı envanterler dışında kendi alanında yeterli bilgi ve donanıma sahip olması gerekmektedir. Çeşitlilik ilkesi: Değerlendirmede kullanılan testler, teknik, yöntem ve disiplinlerde çeşitliliğin olması gerekmektedir. Yeterlilik ilkesi: Değerlendirme çocuğun işlevsel kapasitesini içermelidir, çocuğun yeterli ve yetersiz olduğu becerilerin birlikte ele alınarak yapılması önemlidir. Süreklilik ilkesi: Değerlendirme tedavinin başlangıcı olmakla beraber zaman dilimine yayıldığında daha sağlıklı sonuçlar elde edilebilir ve belli aralıklarla tekrarlanmalıdır. 23

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirme ve İzlemede Göz Önünde Bulundurulması Gereken İlkeler Derinlik ilkesi: Değerlendirme süreci doğum öncesi dönemden başlayarak tamamlanmalıdır. Gizlilik ilkesi: Değerlendirme sonuçları aile paylaşılmalı ancak kullanılan dil, ifade biçimi, sonucun değerlendirme sürecinde paylaşılması, aileye durumun özetlenmesi ve birey ve ailesinin görüşü dışında herhangi bir açıklamada bulunulmaması gerekmektedir. İsteklilik ilkesi: Süreçte ailenin, gerektiğinde de bireyin görüşlerinin alınması önemlidir Bu ilkelerin bulunduğu gelişimsel değerlendirme süreci çocuğa istenildiği şekilde ulaşılmasını destekler. 24

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirme ve İzlem Süreci Aşamaları Çocuğun Gelişimsel Özelliklerinin ve Ailenin Gelişimsel Desteğinin Belirlenmesi Süreci • Çocuğun takvim yaşının hesaplanması: İlk olarak çocuğun takvim yaşının hesaplanması gerekmektedir. Bu yaş hesaplaması üzerinden çocuğun yaşına uygun gelişim gösterip göstermediği belirlenmektedir. • Aileye çocuğun gelişiminin ne ifade ettiğinin açıklanması: Bu aşamada aileye çocuğun gelişimi ya da gelişimsel özelliklerinin neler olabileceği örneklendirilerek açıklanmaktadır. • Aileye gelişimsel değerlendirmenin amacının ve öneminin açıklanması: Çocuğun gelişimsel olarak değerlendirilmesinin çocuk ve aile açısından gerekliliği ve önemi vurgulanmaktadır. 25

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirme ve İzlem Süreci Aşamaları Çocuğun Gelişimsel Özelliklerinin ve Ailenin Gelişimsel Desteğinin Belirlenmesi Süreci • Ailenin çocuğun gelişimine ilişkin yaşadığı kaygının öğrenilmesi: Aileden çocuğun gelişimi konusunda kaygı duyup duymadığı anlaşılmaya çalışılır. Bu aşamadaki amaç çocuğu gelişimsel olarak değerlendiren kişinin çocuğun gelişimine ilişkin hiçbir şey ifade etmeden ailenin ne tür kaygılar dile getireceğinin öğrenilmesidir. • Ailenin çocuğun gelişimine ilişkin görüşlerinin alınması: Bu aşamada amaç ailenin çocuğun gelişimsel özelliklerini bilinçli ya da bilinçsiz olarak ifade etmesini sağlamaktır. 26

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirme ve İzlem Süreci Aşamaları Çocuğun Gelişimsel Özelliklerinin ve Ailenin Gelişimsel Desteğinin Belirlenmesi Süreci • Çocuğun gelişimsel olarak bir değerlendirme aracı veya farklı bir yöntemle değerlendirilmesi: Bu aşamada çocuğun gelişimsel değerlendirme yapan kişi tarafından gelişimsel özelliklerinin ortaya koyulması amaçlanmaktadır. • Ailenin çocukla evde nasıl zaman geçirdikleri ve neler yaptıkları konusunda bilgi alınması: Bu aşamadaki amaç ailenin çocuğun gelişimini desteklemek için bilinçli ya da bilinçsiz olarak neler yaptığını belirlemektir. Ayrıca eğer ortam uygun ise çocuğuyla yaptığı bir etkinliği görmek amaçlanmaktadır. • Aileye çocuğuyla yaptıkları konusunda olumlu dönütler verilmesi: Bu aşamada ailenin kendini iyi hissetmesi ve çocuğunun gelişiminde katkısının olduğunu görmesini sağlamak amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda olumlu gerçekleştirdiği etkinliklere vurgu yapılmalıdır. 27

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirme ve İzlem Süreci Aşamaları Çocuğun Gelişimsel Özelliklerinin ve Ailenin Gelişimsel Desteğinin Belirlenmesi Süreci • Ailenin ekonomik, sosyal, eğitimsel açıdan çevresel koşullarının belirlenmesi: Bu aşamada aileye farklı açılardan destek olan tüm olanakların ve çocuğun gelişiminde çevresel katkının öğrenilmesi amaçlanmaktadır. • Aileye çocuğuyla evde yapabilecekleri konusunda öneriler sunulması: Ailenin ev ortamında çocuğun gelişimsel desteğini arttırmak amaçlanmaktadır. Bu aşamada çocuğun gelişimini destekleyici etkinlik önerilerinin, ailenin çocuk gelişimi konusundaki bilgi düzeyi ve çevresel tüm koşullar göz önünde bulundurularak yapılması ve ailenin gerçekleştirebileceği önerilerin sunulması önemli yer tutmaktadır. 28

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirme ve İzlem Süreci Aşamaları Elde Edilen Bilgiler Doğrultusunda Ailenin Bilgilendirilmesi Süreci Aileye çocuğun gelişimi konusunda güçlü yanlarından örnekler verilmesi: Bu aşamada söze çocuk hakkında olumsuz düşünceler ile başlamamak ailelerin çocuklarının olumlu yönlerini görmelerini sağlamak amaçlanmaktadır. Ailenin çocukları hakkındaki kaygılarına cevap verilmesi: Bu aşamada ailenin çocukları konusundaki kaygılarının giderilerek, bu kaygılar konusunda gelişimsel değerlendirme yapan kişinin görüşlerinin ortaya konması amaçlanmaktadır. Gelişimsel risk bulunduğu durumda ailenin neden konusunda görüşünün alınması: Aileye ipuçları vererek gelişimsel gecikme konusunda tahminlerde bulunması ve yapılması gerekenlerin ailenin gözüyle ele alınmasını sağlamak amaçlanmaktadır. Bu aşamada dikkat edilecek nokta ailenin suçluluk duygusu yaşamasına neden olmamaktır. 29

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirme ve İzlem Süreci Aşamaları Elde Edilen Bilgiler Doğrultusunda Ailenin Bilgilendirilmesi Süreci Aileye erken gelişimsel desteğin öneminin anlatılması: Bu aşamada özellikle ailenin desteğinin ve diğer bireylerin ve toplumun desteğinin öneminin aile tarafından içselleştirilmesi amaçlanmaktadır. Ailenin en etkili gelişimsel desteğin sağlanması için kimler tarafından, neyin nasıl olması gerektiği konusunda bilgilendirilmesi: Bu aşamada çocuğun ve ailenin gerekli ise farklı alanlardaki uzmanlara yönlendirilmesi amaçlanmaktadır. Aileye gelişimsel destek açısından yapabilecekleri konusunda önerilerin sunulması ve ailenin görüşlerinin alınması: Bu aşamada gelişimsel değerlendirmeyi yapan kişinin şu ana kadar yaptığı öneriler ve ailenin sonraki süreçte çocukları için yapacakları ve işbirliği konusunda önerilerin paylaşılması amaçlanmaktadır. 30

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirme ve İzlem Süreci Aşamaları Gelişimsel değerlendirme ve izlem aşamalarını özetleyecek olursak; Değerlendirme çocuğun gelişim alanlarını ve bunları etkileyen etmenleri içermelidir. Değerlendirme farklı boyutları içermeli ve belli bir sırayı izlemelidir. Bu süreç içinde uzman aile sıcak ve güvenli bir ilişki kurmalı, nasıl bir değerlendirme yapılacağını ifade etmeli ve kendilerinden alınacak bilgilerin ne kadar önemli olduğunu aktarmalıdır. Aileden çocuğun gelişim ile ilgili düşünceleri alınarak başlanmalı ve soruları, kaygıları öğrenilmelidir. Çocuğun ailesi ile etkileşiminin en doğal ortamda gözlenmesi gerekmektedir. Bu sırada farklı değerlendirme araçları kullanılabilir. 31

Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirme ve İzlem Süreci Aşamaları Çocuğun temel bakım aldığı kişiler ile ilişki ve etkileşimi değerlendirmenin en önemli parçalarındandır. Değerlendirmeyi yapan uzmanın kullandığı değerlendirme araçları dışında mesleki deneyiminin olması gerekmektedir. Değerlendirme çocuğun işlevsel kapasitesini içermelidir. Çocuğun işlevsel kapasitesinin, öğrenme desteklendiği ortaya çıkarılmalıdır. ve ilişki kurma biçimlerinin nasıl Değerlendirme sırasında çocuğun güçlü yanlarının dışında potansiyeli de ortaya çıkarılmalıdır. Değerlendirme tedavinin başlangıcı olmakla beraber zaman dilimine yayıldığında daha sağlıklı sonuçlar elde edilebilir ve belli aralıklarla tekrarlanmalıdır. Değerlendirmede kullanılan araçlar hiçbir zaman tek başına yeterli olmamaktadır. Deneyimli bir değerlendirmeci için testler yalnızca araştırma ve özel yetenekleri ortaya çıkarmada gereklidir. 32

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Bebeklik ve ilk çocukluk döneminde gelişimsel değerlendirme için tek bir yöntemden bahsetmek mümkün değildir. Dolayısıyla gelişimsel performanslarının belirlenmesinde çeşitli değerlendirme yöntem ve araçlarından yararlanılmaktadır. Özellikle oyun içinde gözlemlerin daha nitelikli bir gelişimsel değerlendirme için önemli olduğu vurgulanabilir. Bu dönem çocuklarında özellikle gözlem ve oyun yoluyla değerlendirmenin işlevsel değerlendirmede göz önünde bulundurulması, çocuğun davranışlarının anlamlarının ve işlevlerinin anlaşılmasını sağlayarak müdahale programları için rehberlik sağlayabileceği ifade edilebilir 33

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Standart Testlerle Değerlendirme En yaygın kullanılan formal değerlendirme yöntemlerinin başında standardize testler gelmekte, bu testler sürekliliği olan değerlendirme yöntemleri içinde çocuğun davranışlarına en çok kısıtlama getiren formal değerlendirme yöntemi sayılmaktadır. Bu testler kontrol altında, standart koşullarda yapılmaktadır ve uygulayıcının uzmanlık düzeyi de önem kazanmaktadır. Standart tarama testlerine bazen gelişimsel tarama testleri de denmektedir. Çocuklarda öğrenme ya da bir engel durumuna yönelik risk faktörlerinin olup olmadığı tespit edilmek istendiğinde standart testler kullanılmakta ve maddeler daha geniş anlamda ifade edilmektedir. Bu testler ile çocukların motor, algı, dil ve bilişsel gelişim becerileri taranmaktadır 34

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Standart Testlerle Değerlendirme Apgar Çizelgesi: Apgarda kalp atışı, solunum gücü, refleks uyarılabilirliği, kas gücü, beden rengi başlıklarında beş özellik, doğumdan sonra bir dakikada ve tekrar beş dakikada değerlendirilmektedir. Her özellik 0 -2 arası puan almaktadır: 2=iyi, 1=orta, 0=zayıf. Böylece en yüksek Apgar puanı 10 olmaktadır. Yenidoğanların yüzde 80'den fazlası 6 ya da daha iyi bir puan alırken, 5 puan gizil tehlikeyi gösterir. Böyle bebekler “yüksek riskli” olarak adlandırılır ve fizyolojik anormallik açısından özenle muayene edilir. Yüksek riskli grup özel bir tıbbi dikkat gerektirirken testleri normal sonuçlanana kadar yakından takibi sürdürülür. Apgar puanı üç ve altında ise acil durumu gösterir, bebek yaşamını sürdüremeyebilir. Apgar özellikle bebeğin yeni çevresine ve doğum stresine tepki yeteneğini daha detaylı değerlendirmede iyi bir ölçektir. Ayrıca canlandırılmaya gereksinim duyulan yüksek riskli bebekleri tanımlar 35

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Standart Testlerle Değerlendirme Yeni Doğmuş Bebekler İçin Davranışsal Değerlendirme Ölçeği: Yeni doğmuş bebeklerin davranışlarının sağlık çalışanları tarafından değerlendirilmesine olanak sağlayan çeşitli ölçekler bulunmaktadır. Bu testlerden en çok kullanı T. Berry Brazelton tarafından geliştirilmiştir. Yeni Doğmuş Bebekler İçin Davranışsal Değerlendirme Ölçeği bebeğin reflekslerini, kas tonusunu, durum değişikliklerini, fiziksel ve sosyal uyaranlara verdiği tepkileri ve diğer tepkileri değerlendirir. Ölçek doğumdan sonra 24 -36 saatler içinde uygulanırken aynı zamanda doğumdan bir ay sonrasına kadar duyarlı bir nörolojik yeterlik indeksi olarak pek çok bebek gelişimi araştırmalarında değerlendirme aracı olarak kullanılır 36

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Standart Testlerle Değerlendirme Ankara Gelişim Tarama Envanteri (AGTE): Ankara Gelişim Tarama Envanteri (AGTE), bebek ve çocukların gelişimi ile ilgili derinlemesine ve sistemli bilgi sağlamaya yönelik olarak Savaşır vd. (1995) tarafından geliştirilmiştir. Ankara Gelişim Tarama Envanteri’nde toplam 154 madde bulunmaktadır. Envanter “Dil-Bilişsel”, “İnce Motor”, “Kaba Motor”, “Sosyal Beceri-Özbakım” olmak üzere dört alt testten oluşmaktadır. Envanter bebek ve çocukların (0 -6 yaş) gelişimini ve becerilerini annelerden alınan bilgiler doğrultusunda değerlendirmektedir. 37

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Standart Testlerle Değerlendirme Denver Gelişim Tarama Testi- II (DGTT-II): Denver II oluşturulmuştur. Denver II’nin sıfır–altı yaş arası Türkiye uyarlaması ve standardizasyonu Anlar ve Yalaz (1996) tarafından yapılmıştır. Çocuğun yaşına uygun bir takım becerilerini değerlendiren bu test çocukları gelişimsel problemler açısından taramada, kuşkulu durumları objektif bir ölçümle doğrulamada ve gelişimsel açıdan risk altındaki çocukları izleme açısından önemli bir tarama testidir. Denver II, kişisel-sosyal alanda 22, ince motor alanda 32, dil gelişim alanında 43 ve kaba motor alanda 38 madde olmak üzere test formu üzerinde dört bölümde toplanmış 116 maddeden oluşmaktadır. 38

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Standart Testlerle Değerlendirme Denver Gelişim Tarama Testi- II (DGTT-II): Çocuklar bu dört alanda her öğeden geçti, kaldı, reddetti şeklinde değerlendirilir. Eğer bir çocuk yaşıtlarının % 90’ının geçtiği bir öğede başarısız olursa, o öğede “gecikmiş” olarak kabul edilirken, yaşıtlarının % 75 -90’ının geçtiği bir öğede başarısız olursa “uyarı” almış olarak kabul edilir. Test sonunda çocuk yaşıtlarına göre normal (hiçbir gecikme almaması veya en çok bir uyarı alması), şüpheli (bir gecikme ve/veya iki ya da daha fazla uyarı alması), anormal (iki ya da daha fazla gecikme alması) ve test edilemez (öğeleri reddetme) olarak değerlendirilmektedir. Test ortalama 15 -20 dk. sürmektedir 39

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Standart Testlerle Değerlendirme Gazi Erken Çocukluk Değerlendirme Aracı (GEÇDA): Gazi Erken Çocukluk Değerlendirme Aracı (GEÇDA), sıfır-yetmiş iki ay arasındaki çocukların gelişimlerini ayrıntılı olarak değerlendirebilecek, eğitim yaşantılarının düzenlenmesinde ve çocuklardaki gelişimsel geriliklerinin erken tanılanmasında kullanılabilecek bir gelişim değerlendirme aracıdır. Araç, uygun bir ortamda oluşturulan gelişimsel oyunlar esnasında çocuğun gözlenmesi ve gereken durumlarda çocuğu yakından tanıyan anne, baba veya bakıcısından bilgi alma yoluyla uygulanmaktadır. GEÇDA; Psikomotor, Bilişsel, Dil, Sosyal-Duygusal Gelişim olmak üzere dört alt testten oluşmaktadır. Araçta toplam 249 madde bulunmaktadır. GEÇDA gelişimsel oyun sırasında çocuğun gözlenmesi yoluyla uygulanmakta; gözlenmesi mümkün olmayan maddeler çocuğa bakım veren kişiye sorulmaktadır. Her bir maddenin uygulanmasından sonra karar verilmeli ve eğer çocuk o maddeyi başarıyorsa “ 1”, başaramıyorsa “ 0” olarak değerlendirilmelidir. Değerlendirmeye çocuğun yaş hesaplaması ile başlanılması gerekmektedir. 40

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Standart Testlerle Değerlendirme Bayley Bebek Gelişim Envanteri: Bebek testlerinin çoğu, algısal ve motor tepkileri vurgular. Yaygın olarak kullanılanlardan bir tanesi de Bayley Bebek Gelişim Ölçeği’dir ve bebek davranışını değerlendirmek ve ilerdeki gelişimini yordamak için Nancy Bayley (1969) tarafından geliştirilmiştir. Bayley III en son versiyon olmakla beraber üç ana alt ölçekten oluşmaktadır. İlki tanıdık ve yabancı nesnelere dikkat, düşen bir nesneyi izleme ve taklit oyunu vb. maddeleri içeren Bilişsel Ölçek; ikincisi nesnelerin ve insanların hatırlanması, basit yönergeleri takip etme, nesneleri ve resimleri adlandırma gibi dilin anlaşılmasını ve ifade edilmesini ölçen Dil Ölçeği; üçüncüsü ise; kavramak, oturmak, blokları dizmek ve merdiven çıkmak gibi kaba ve ince motor becerileri içeren Motor Ölçektir. 41

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Standart Testlerle Değerlendirme Portage Erken Eğitim Programı: Portage Erken Eğitim Programı, okul öncesi çocukların (0 -6 yaş) gelişimsel becerilerini değerlendirmeye ve ihtiyaçlarına uygun gelişim ve eğitim programı hazırlamaya yönelik bir eğitim programıdır. Portage Projesi, 1967 yılında Wisconsın’da özel eğitim ihtiyacı olan çocukların anne-babalarına; ev ortamında çocuklarına eğitim verebilmelerine yardımcı olmak amacıyla tasarlanmıştır. Portage Projesi, 1969 yılında Amerika Birleşik Devletlerinde, Özel Eğitim Daire Başkanlığının, okul öncesi çocukların gelişimini desteklemek amacıyla açtığı proje yarışmasını en başarılı ve özgün ilk üç proje arasına girerek kazanmıştır. Portage Erken Eğitim Kılavuzu Gelişim Ölçeği, Kullanım Kılavuzu ve Etkinlik Önerileri Kılavuzundan oluşmaktadır. Bu program 1975 yılında Amerika ve diğer ülkelerde Eğitim Bakanlığının onayı ile, Portage Eğitim Paketi’ni erken çocukluk uyarı ve eğitim programı olarak kullanmaktadır. 42

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Standart Testlerle Değerlendirme Gelişimi İzleme ve Destekleme Rehberi (GİDR): Gelişimi İzleme ve Destekleme Rehberi sağlık çalışanlarının bebeklerin ve erken çocukluk dönemindeki çocukların gelişimini izlemeleri ve desteklemeleri; güncel gelişim kuramını benimseyen, sağlık sistemi içinde kolayca uygulanabilen bir yöntemin Türkiye’de eksik olması nedeniyle Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalı Gelişimsel Pediatri Birimi tarafından geliştirilmiştir (Ertem ve Gök, 2005 a). Gelişimi İzleme ve Destekleme Rehberi’nin geliştirilmesi ile ilgili çalışmalar ilk 1996 yılında başlamıştır. GİDR tek bir oturumda yapılabilirken, yaklaşık on dakika sürmektedir. Ailelere çocuğun gelişimi ile ilgili yaşına uygun ifade edici ve alıcı dil, ince ve kaba motor, duygusal, bilişsel ve toplumsal gelişim, öz bakım becerilerinin gelişimi ve tüm gelişim alanlarını sorgulayan açık uçlu altı sorulur. Bu sorular şu şekilde olabilir: • Ayşe simdi istediklerini size nasıl anlatır? • Ayşe sizin söylediklerinizden neleri anlayabiliyor? 43

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Standart Testler Kullanırken Dikkat Edilecek Noktalar Standart testler uygulanırken uygulayıcı, uygulama ortamı, uygulama materyallerinin güvenilirliği, çocuğun o anki açlık, tokluk, uyku, katılım gibi durumu ile aile ve çocukla kurulan iletişim gibi faktörler ciddi önem arz etmektedir. Standart testler uygulanmadan önce ne amaçla kullanılacağı ve kullanılan testin amacı karşılayıp karşılamayacağının kararının verilmesi belki de en önemli ayrıntıdır. Çocuğa uygulanacak test sırasında, bazı noktalarda ihtiyaç duyulabileceği düşünülerek çocuğun teste katılımını engellemeyecek şekilde, yakını odada konumlandırılmalıdır. 44

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Standart Testler Kullanırken Dikkat Edilecek Noktalar Uygulama sırasında çocuğa otoriter tutum sergilemekten ziyade, daha güler yüzlü ve sıcak bir ses tonu kullanılmalıdır. Uygulayıcı her maddenin uygulanmasından sonra ilgili formlara uygun şekilde kayıtları geçmeli, ancak çocuğun yakınında bu kayıtlar gösterilmemelidir. Test tamamlandıktan sonra puanlanması ve yorumlaması çocuk ve yakını dışarıda iken tamamlanmalı ve daha sonrasında gelişimsel süreçle ilgili kişilere bilgi verilmelidir. 45

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Gözlem Yoluyla Değerlendirme Gözlem yoluyla değerlendirme özellikle uygulanacak erken müdahalenin amaçlarını belirlemek açısından büyük önem taşımaktadır. Gözlem yoluyla değerlendirme çocuk açısından risk etkenlerini belirlemek, bu etkenleri çocukta gözlemlenen gelişimsel risk durumlarıyla ilişkilendirmek ve çocuğun problemini anlamak için önemli bir ilk adım olarak görülmektedir. Ancak bu gözlem sürecinde çocuk, aile ve çevreye ait risk etkenlerinin bütüncül olarak ele alınması gerekmektedir. Özelliklede çocuğun birincil bakımını sağlayan kişiyle gözlenmesi önemlidir. Yapılabildiği ölçüde değerlendirmede kullanılan yöntemler çocuğun alışık olduğu çevrede ve tanış olduğu insanlarla iletişim içinde iken doğal gözlem yolu kullanılabilecek nitelikte olmalıdır 46

Aile merkezli gözlem yoluyla gelişimsel değerlendirme sürecinde özellikle bebeklik döneminde, bebek ve ebeveyn açısından şu noktalar üzerinde önemle durulması gerekmektedir. Sevgi/bağlanma ilişkisinin kalitesi: Sıcaklık, karşılıklı etkileşim, uyum, ebeveynin bebeğin öz denetimi için yardımcı olma yeteneği önemlidir. Ebeveyn karakteristikleri: Kaliteli bir yapı, ebeveynin bebeği doğru görmesi, anlaması ve bebek açısından düşünmesi, bebek hakkında bilgisi önemlidir. Bebek-ebeveyn oyun kalitesi: Karşılıklılık, karşılıklı zevk ve ilgi noktaları önemlidir. Ebeveynin bebeğin yeteneklerini ve ilgilerini geliştirmek adına temel oluşturma yeteneği: Ebeveynin bebeğe bir şeyler öğretebilme kapasitesi önemlidir. Ebeveynin psikolojik durumu: Ebeveynin bebekle ilişkisini etkileyebilecek olan psikolojik durumu önemlidir 47

Aile merkezli gözlem yoluyla gelişimsel değerlendirme sürecinde özellikle ilk çocukluk döneminde bebek ve ebeveyn açısından şu noktalar üzerinde önemle durulması gerekmektedir. Güven temelli davranışlar ve bağlılığa yönelme/istek ve keşif/araştırma arasındaki dengenin yani çocuğun kısa ayrılıklarla başa çıkma kapasitesi çok önemlidir. Çocuğun sosyal girişimler, uyumlu tutumlar, dil, temsili oyunlar, standartları/kuralları içselleştirme, özerk davranışlar gösterme kapasitesi gibi alanlarda yaşından beklenilen becerileri gösterip göstermediğine dikkat edilmelidir. Ebeveynin ilk çocukluk döneminde çocuğa karşı uyumlu olması yani ilk çocukluk dönemindeki çocuğun gittikçe fazlalaşan bağımsız hedef belirleme ve davranışlarına karşı uygun karşılık verebilmesi konularında ayrıntılı gözlem gereklidir. 48

GELİŞİMSEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ Oyun Yoluyla Değerlendirme Oyuna dayalı değerlendirme, çocuğun tek başına, akranları ile ve yetişkinler ile yapılandırılmış veya yapılandırılmamış ortamlarda nasıl oynadığını gözlemlemeyi içeren gelişimsel bir süreçtir. Oyun, gelişimsel değerlendirmede özellikle bebek ve ilk çocukluk döneminde gelişimsel değerlendirilme sırasında önemli ipuçlarının öğrenilmesinde önemli rol oynamaktadır. Oyuna dayalı değerlendirme doğal gözlem kullanıldığı bir değerlendirme yöntemidir. tekniklerinin Oyun yoluyla değerlendirmenin güvenilir olması için sistematik bir şekilde kaydedilmesi gerekmektedir. Bunun için kayıt araçları, anektodal kayıtlar, kontrol listeleri gibi diğer değerlendirme tekniklerinden yararlanılabilmektedir 49

Bebeklik ve İlk çocukluk Döneminde Gelişimsel Değerlendirme ve İzlemde Dikkat Edilmesi Gerekli Gelişim Özellikleri Aile merkezli gelişimsel değerlendirme sürecinde bebek ve ebeveyn açısından özellikle gelişimsel olarak şu noktalara dikkat etmek gerekmektedir. Güvensiz bağlanma, Gelişimsel gecikmeler, Ebeveynin bebekle uyumlu ilişki kurmasına engel olan kaygıları, Ebeveynin bebekle ilgili yanlış algılamaları ya da üst düzeyde beklentileri, Ebeveynin bebeğin özdenetim için uyumlu stratejiler geliştirmesini sağlayan yeteneklerini zayıflatan bebeği görmezden gelmek, uygun destek ve temelleri sağlamamak, kötü muamele, suiistimale yaklaşan oyunlar, bebekten gelişimsel seviyesinin üstünde hareket etmesini beklemek gibi davranışlar, Hırçın/zor mizaç, bebekle ebeveynin mizaçlarının eşleşmemesi/uymaması/ters düşmesi durumu, Öz-denetim ve duygusal ifade bozuklukları konusunda dikkatli olunması 50

Bebeklik ve İlk çocukluk Döneminde Gelişimsel Değerlendirme ve İzlemde Dikkat Edilmesi Gerekli Gelişim Özellikleri Aile merkezli gelişimsel değerlendirme sürecinde ilk çocukluk döneminde olan çocuk ve ebeveyn açısından özellikle aşağıdaki gelişim özellikleri dikkat etmek gerekmektedir. Güvensiz bağlanma: Fazla özgüvenli yani ebeveynlerden ayrı olabilen ya da çok bağımlı çocuklar yani ebeveynler için yönetici/bakıcı olan çocuklar, güvensiz bağlanma bozuklukları yaşabilirler. Bu durum stres veya travma olarak yansıyabilir ve değerlendirilmesi çok önemlidir. Çocuğun gelişimsel değerlendirme sürecinde sıklıkla gösterdiği olumsuz ve saldırgan davranışlara dikkat edilmelidir. Ancak bu davranışların görülmesinde gelişimsel değerlendirmede kullanılan yaklaşımın etkisinin olup olmadığından emin olunmalıdır. İlk çocukluk döneminde öz-düzenlemede becerilerin kazanılması çok önemlidir. Bu nedenle gelişimsel değerlendirmede çocuğun davranışsal olarak düzensiz olması, öz-düzenleme ilgili beceri göstermemesi ya da yardım istememesi durumlarına dikkat etmek gereklidir. İlk çocukluk dönemindeki çocuğun sosyal ve iletişimsel becerilerinde gecikmelerin olup olmadığına dikkat edilmelidir. İlk çocukluk dönemindeki çocuğun dil ve temsili oyunlardaki gecikmelerinin olup olmadığı konusunda yeterli değerlendirme yapılmalıdır. 51

Kaynaklar Yıldız Bıçakçı, M. (Editör), Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde (0 -36 Ay) Gelişim, Duyuların Gelişimi ve Desteklenmesi, Eğiten Kitap, Ankara, 2015. Yıldız Bıçakçı, M. “Gelişimin Değerlendirilmesi”, Erken Çocukluk Döneminde Gelişim I, ed. A. Köksal Akyol, 428 -448, Anı Yayıncılık, Ankara, 2017. Yıldız Bıçakçı, M. “Gelişimin Değerlendirilmesi”, Erken Çocukluk Döneminde Gelişim II, ed. A. Köksal Akyol, 298 -321, Anı Yayıncılık, Ankara, 2018. ISBN: 978 -605 -170 -197 -4 Emre Bolatbaş, E. ve Yıldız Bıçakçı, M. “Çocuk Gelişimini Değerlendirmede Biçimsel Olmayan Yöntemler (Standardize Olmayan Yöntemler)”, Gelişimsel Tanı Ve Değerlendirme, ed. P. Bayhan, 104 -135, Hedef Cs Yayınları, Ankara, 2018. ISBN: 978 -605 -9877 -85 -5