zel Eitim Yntemlerinde Geen Temel Kavramlar 1 1

Özel Eğitim Yöntemlerinde Geçen Temel Kavramlar 1

1. HEDEF UYARAN Çocuğun ne yapacağını hatırlatan ipucudur Hedef uyaranda çocuğun ne yapılacağı anımsatılırken, nasıl yapacağı hatırlatılmaz Çocuğun tepkide bulunmasını sağlamak üzere kullanılan üç farklı şekilde hedef uyaran sunulur; a- beceri yönergesi, b- çevre düzenlemesi c- doğal olarak oluşan olaylardan biri ya da birkaçı kullanılarak sunulur. 2

Beceri yönergesi: Bireye yanıt vermesi ya da tepkide bulunması gerektiğini anımsatmak üzere kullanılan açıklama ya da sorulardır. Örneğin, öğretim ya da yoklama aşamasında uygulamacının "bana kırmızı arabayı göster. ", "peçeteyi katla. ", “kırmızı araba hangisi? ” Gibi ifadelerdir. 3

Çevre düzenlemesi: Uygulamacının doğrudan sözel açıklama ya da soru sorması yerine, hedef davranışa ilişkin çevresel düzenleme yaparak bireyin tepkide bulunmasını sağlamasıdır. Örneğin, yemek masası hazırlama becerisi öğretilirken, öğretmen gerekli araç-gereçleri masanın üzerine koyarak öğrencinin davranışı sergilemesini sağlayabilir. 4

Doğal olarak oluşan olaylar: Davranış ve becerilerin, olayların doğal oluşumları sırasında öğretilmeye çalışılmasıdır. Örneğin, öğrenciye diş fırçalama becerisi öğretilirken, yemek yeme eyleminin bitişinin, öğrenciye dişini fırçalaması için uyaran olması beklenir; yatak toplama becerisi için ise, bireyin uyanarak yataktan kalkması, bireyin yatağını toplaması için doğal olarak oluşan uyaran olabilir. 5

Uygun hedef uyaran seçimi nasıl yapılabilir ya da hedef uyaran belirleme ölçütleri nelerdir? Hedef uyarana karar verirken, öğretim sunulan bireyin özellikleri, öğretilecek davranış ya da becerinin özellikleri, öğretimin gerçekleştirileceği ortam vb. Değişkenler dikkate alınmalıdır. 6

2. İPUCU İpucu, bireyin tepkide bulunmasından önce uygulamacı tarafından bireyin doğru tepkide bulunma olasılığını arttırmak üzere sunulan uygulamacı yardımı olarak tanımlanır. 7

Bireyin tepkisi üzerindeki etkisine göre iki tür ipucu söz konusudur: Kontrol edici ipucu Kontrol edici olmayan ipucu Kontrol edici ipucu, bireyin doğru tepki vermesini kesinleştiren ipucu; Kontrol edici olmayan ipucu ise, bireyin doğru tepkide bulunma olasılığını arttıran ancak kesinleştirmeyen ipucu olarak tanımlanır. 8

Altı tür ipucundan söz edilebilir: En az kontrol gerektiren ipucu § § § Mimik ipucu, Sözel ipucu, Resimli ya da iki boyutlu ipucu, Model ipucu, Kısmi fiziksel ipucu Tam fiziksel ipucu En fazla kontrol gerektiren ipucu 9

Uygun ipucunun belirlenerek etkili biçimde kullanılabilmesi için şu kurallar önerilmektedir: En ılımlı ipucu-birey vücudu üzerinde en az kontrol gerektiren ancak en etkili olan ipucuseçilmeli, Gerekli durumlarda, ipucu türleri birleştirilerek kullanılmalı, Davranışla doğrudan ilgili ve en doğal ipucu türü seçilmeli, 10

İpucu sadece öğrencinin dikkatini yönelttiği durumlarda sunulmalı, İpucu öğrenciyi destekleyici biçimde ve öğretim atmosferi içinde sunulmalı, İpucu olabildiğince erken silikleştirilmeli, İpucu gelişigüzel biçimde kullanılmamalı. 11

2. DENEME Deneme, davranış öncesi uyaranları, bireyin davranışını ve davranış sonrası uyaranları kapsar. Örneğin, bireye "aşağıdakilerden hangisi uçak? Bana göster. " hedef uyaranın verilmesi, "bak, bu uçak. " biçimindeki ipucunun verilmesi ve bireyin yanıtı (olumlu ya da olumsuz) deneme sürecini oluşturur. 12

3. YANIT ARALIĞI Yanıt aralığı, hedef uyaran ve ipucu sunulduktan sonra bireyin yanıt vermesini beklemek üzere geçen süre olarak tanımlanmaktadır. Örneğin, nesne ismi tanıma becerisinin öğretildiği bir çalışmada uygulamacının, "bu nesnenin ismi nedir? " beceri yönergesini ve "kapı" kontrol edici ipucunu sunduktan sonra, öğretilen beceriye göre 4 -5 saniye gibi bir süreyle öğrencinin yanıt vermesini beklemesidir. 13

5. DENEMELER ARASI SÜRE Denemeler arası süre ise, bireye hedef uyaran ve ipucu sunularak yanıt aralığı süresince bireyin yanıt vermesi beklendikten sonra yeni bir hedef uyaran sunmak üzere geçen süredir. 14

Örneğin, nesne ismi tanıma becerisinin öğretildiği bir çalışmada uygulamacının "bu nesnenin ismi nedir? " beceri yönergesini ve "kapı" kontrol edici ipucunu sunduktan, 5 saniye süreyle yanıt aralığını bekledikten sonra, bireyin yanıtına bağlı olarak, ikinci kez aynı ya da farklı hedef uyaranı sununcaya kadar geçen süredir. Denemeler arası süre olarak genellikle 4 -5 saniye gibi bir süre benimsenir. 15

6. GERİ ÇEKME Yanlışsız öğretim yöntemlerinde geri çekme üç durumda yapılmaktadır: (a) İpucunu geri çekme (b) Pekiştireçleri geri çekme (c) Uyaranda geri çekme 16

İpucunda gerçekleştirilen geri çekme; öğretimde gelişme kaydedildikçe yavaş ya da tamamen ortadan kaldırılarak gerçekleştirilir. Böylece bireyin doğal uyarana doğru tepkide bulunması sağlanır. Pekiştireçlerde geri çekme ; Ölçüt karşılanıncaya değin sürekli pekiştirmenin kullanılması ve zamanla diğer pekiştirme tarifelerinin benimsenmesidir. Uyaranda geri çekme ise, öğretimde ilerleme kaydedildikçe uyaranın ön plana çıkarılan özelliği zamanla silikleştirilerek uyaranın doğal hale gelmesi sağlanır. 17

7. UYARAN KONTROLÜ Belirli bir uyaranın varlığında belirli bir tepkinin gerçekleşiyor olmasıdır. Örneğin, bir kimsenin yalnızca evden ayrılırken veda etmek üzere “hoşçakal vb. ” İfadeler kullanmasıdır. Diğer bir deyişle, evden dışarıya çıkması gerektiğinde bu tür ifadeler kullanırken, evden çıkması gerekmediğinde bu tür ifadeleri kullanmamasıdır. 18

Kaynakça TEKİN-İFTAR, E. , KIRCAALİ-İFTAR, G. , (2018) «Özel Eğitimde Yanlışsız Öğretim Yöntemleri» Vize Yayıncılık, Ankara 19