Radyasyonun Etkileri ve Radyasyondan Korunma Dr Fatih GLEN

Radyasyonun Etkileri ve Radyasyondan Korunma Dr. Fatih GÜLŞEN İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Girişimsel Radyoloji Bilim Dalı

Anlatım Amaçları • İyonizan Radyasyon • Radyasyonun Moleküler Etkisi • Direkt Etki Mekanizması • İndirekt Etki Mekanizması • Radyobiyolojinin Temel Prensipleri • İnsan Yaşamında Radyasyona Hassasiyet • Yaş • Doku • Radyasyon Doz Birimi • Birim çeşitleri • Alınan radyasyon dozlarının uzaysal dağılımı • İnceleme doz örnekleri • Hasta ve çalışanlar için doz limiti • Radyasyon Doz-Cevap İlişkisi • Hormesis etkisi • Deterministik Etkiler • Stokastik Etkiler • Radyasyondan Koruma Dizaynı

İyonizan Radyasyon - Tanım • Radyasyon: Enerji transferi • İyon: (+) veya (-) yüklü moleküler parçacıklar • İnsan dokusu tarafından absorbe edilen radyasyon, dokudaki elektronları uzaklas tırmak ic in yeterli enerjiye sahipse iyonizasyon meydana gelir. Bu enerjiye iyonizan radyasyon denir. Radyasyonun insana verdig i hasar mekanizmaları dokudaki atomların iyonizasyonu ile olur. • X ışını, dokudaki atomun dıs yo ru ngesinden elektronu fırlattıg ı zaman atom (+) yu klu iyon haline gelir. • Fırlayan elektron ise madde ic inde ilerlerken bas ka elektronlarla c arpıs arak enerjisini kaybeder veya birc ok elektron ortaya c ıkar. Zincirleme etki sonucu c ok sayıda atom iyon haline do nu s u r. • İyonizan radyasyon • • α partiku lleri β partiku lleri γ ıs ınları X ıs ınları

İnsanda Radyasyonun Etkisi • İnsan - X ışını etkileşimi atomik düzeyde gerçekleşir. • X ışınının enerji düzeyine bağlı olarak; • İyonizasyon (e- ayrılmasına bağlı) • Eksitasyon • X ışını + Doku atomu: Atomun iyonizasyonu + enerji birikimi moleküler değişiklik • moleküler değişiklik enzimatik tamir normal fonksiyon • moleküler değişiklik yetersiz enzimatik tamir X ışınının gözlenebilen etkileri

Direkt ve İndirekt Moleküler Etki • Oluşan moleküler hasar: • Direkt etki: X ışınının direkt olarak DNA’yı hasarlaması • İndirekt etki: Su moleküllerinin hasarlanması (birincil etki) • X ışını doku etkileşiminde oluşacak hasarlarda nihai hedef molekül DNA’dır

Direkt Etki • Direkt etki: X ışınının direkt olarak DNA’yı hasarlaması • DNA, hücre içerisinde çok az yer kapladığı için, X ışınının DNA hasarı oluşturması X ışınının sekonder etkisidir. • X ışını doku etkileşiminde oluşacak hasarlarda nihai hedef molekül DNA’dır. • Kromozomlarda; • Nokta mutasyon • Terminal kopma • Disentrik şekil • Yüzük formasyonu

İndirekt Etki • İndirekt etki: Su moleküllerinin hasarlanması (temel etki) • İnsan vücudunun yaklaşık %80’i su moleküllerinden oluştuğu için, suyun irradyasyonu, vücuttaki temel radyasyon-doku etkileşimidir. • Su, radyasyon etkisi sonucu diğer moleküllere ayrılır (radyolizis) H 20 + X ışını HOH++e. H 20 + e- HOHHOH+ H++ OH* HOH- H*+ OHH*+O 2 HO 2* + HO 2* H 2 0 2

Hücre/Doku Etkileşimi • Oluşan Etkileşim • Hücresel hasar/ölüm • Çok sayıda hücrenin ölmesiyle doku/organ hasarı/atrofi • Germ hücrelerinin ölmesiyle (sperm/yumurta) kısırlık • Kromozomal anormallikler • Anormal metabolik aktiviteye bağlı kontrolsüz hücre çoğalması (malignite) • Geri dönüşsüz germ hücre kromozom hasarı ile kalıtılan kromozomal defektler (genetik hasar)

Radyobiyolojinin Temel Prensipleri • Kök hücreler radyosensitif (radyasyona daha hassas), matür hücreler radyorezistan (radyasyona daha dirençli) • Genç doku/organlar daha radyosensitif • Yüksek metabolik aktiviteli dokular radyosensitif • Yüksek proliferasyon gösteren ve hızlı büyüme gösteren dokular daha radyosensitif “Bir dokunun radyasyon duyarlıg ı (radyosensitivitesi) c og alma kabiliyeti ile dog ru, farklılas ma derecesi ile ters orantılıdır” “Çog alma bakımından en aktif hu creler ile tam olarak olgunlas mamıs hu creler radyasyon etkilerinden en fazla zarar go receklerdir“

İnsan Yaşamında Radyasyona Hassasiyet

Dokuların radyasyona hassasiyeti Radyasyona hassasiyet (Radyosensitivite) Yüksek hassasiyet Orta dereceli hassasiyet Düşük hassasiyet Kemik iliği Tiroid Kas Gonadlar (testis, over) Cilt Beyin Lenfoid dokular Kornea Spinal kord GİS Böbrek Kemik KC

Radyasyon Kantite ve Birimler Kantite Geleneksel Ünite SI ünite Ekspojur (ışınlama) birimi Röntgen (R) Gya (Gray air) Absorbe edilen doz (madde-doku) rad Gyt (Gray tissue) Eşdeğer Doz (Mesleki maruziyet birimi) rem Sv (Sievert) • Röntgen (R): X ışını tüpünde oluşan X ışını kantite birimidir. Havadaki radyasyon yoğunluğunu ifade eder. • Rad: (Radyasyon absorbsiyon dozu) Bir madde veya dokunun 1 gr’ının X ışınından absorbe ettiği enerji miktarıdır. • Rem (Sievert): (Röntgen equivalent man) Canlı dokunun maruz kaldığı radyasyonun etkisini gösteren “doz eşdeğeri” birimi; Eşdeğer doz. Mesleki ve popülasyonun maruz kaldığı radyasyon dozunu ifade etmek için kullanılır.

Radyasyon Maruziyeti (toplumsal)

İnceleme doz örnekleri (hasta) İnceleme Alınan Doz (m. Sv) Akc. Grafisi karşılığı PA AC grafisi 0, 02 1 Mamografi 0, 4 20 Batın grafisi 1 50 Baryumlu kolon gr 7 350 BT (toraks) 8 400 BT (batın) 18 900 BT (pelvis) 15 750 DSA anjiografi 8 400 DSA tedavi 15 -80 750 -4000

Radyoloji personel doz limitleri • Efektif doz; radyoloji çalışanlarının ortamdaki radyasyon enerjisinin absorbe etmesinin biyolojik etkinliği için kullanılır (Sievert: SV) • Doz limiti: Yıllık ölüm riskinin 1/10000 olduğu radyasyon limiti • DL ifadesi sadece Radyoloji çalışanları için kullanılır. • Radyoloji çalışanlarının tavsiye edilen maksimum doz limiti • 1 m. Sv/hafta • 50 m. Sv/yıl • Radyasyon go revlileri ic in etkin doz herhangi bir yılda 50 m. Sv’i, ardıs ık bes yılın ortalaması ise 20 m. Sv’i gec emez. • Radyoloji personelinin • • %55’i minimal ölçülebilir dozun altında %88’i < 1 m. Sv/yıl %0. 5’i > 50 m. Sv/yıl Ortalama doz 0. 7 m. Sv/yıl • Floroskopik incelemeler ve portabl röntgen en yüksek doza maruz kalınan alanlardır. (Tüm mesleki dozun %95’i)

Radyasyon Doz-Cevap İlişkisi • Değişik radyasyon dozlarında gözlenen cevabın büyüklüğü değişkendir. • Hormesis: Çok az miktarda alınan radyasyon hormonal ve immün cevabı stimüle eder? ? ? • Radyasyon maruziyetine insan vücudunda cevap 2 çeşittir; • Yüksek doz maruziyeti – Erken dönem – Eşikli Deterministik Etki • Düşük doz maruziyeti – Geç dönem – Eşiksiz Stokastik Etki

Hormesis • Az miktarda radyasyon verilen canlılar, verilmeyenlere göre daha uzun süre yaşamışlar!!! • Radyobiyoloji mantığına aykırı bir paradoks • Açıklama: Az miktarda alınan radyasyon hormonal ve immün cevabı stimüle eder. • İnsan vücudu 10 mrad (0. 1 m. Sv)’dan daha düşük dozlara reaksiyon göstermez.

Deterministik etki • Yüksek doz radyasyon maruziyetine bağlı insan vücudunda gelişen erken dönem (günler -haftalar) etkileridir. • Etkilerin gözlenebilmesi için belli bir eşik değeri aşması gereklidir. • Radyasyon dozu arttıkça deterministik etki şiddeti artar. (kümülatif etki) • Diagnostik/terapötik amaçlı kullanılan X ışınları ile oluşmaz. • Nükleer silah, nükleer reaktör kazaları, γ sızıntıları ve radyoterapi ile oluşur. • Oluşan klinik tablo • Akut radyasyon sendromu (2 Gy ve üzeri) • Hematolojik sendrom • GİS sendromu • SSS sendromu • Cilt değişiklikleri (2 Gy ve üzeri) • Eritem • Epilasyon • Desquamasyon • Nekroz • Kısırlık (5 Gy ve üzeri) • Ölüm (2 Gy ve üzeri – tüm vücut maruziyeti)

Stokastik etki • Düşük doz radyasyon maruziyetine (radyoloji) bağlı insan vücudunda gelişen geç dönem etkileridir. • Etkilerin gözlenebilmesi için belli bir eşik değeri aşması gerekli değildir!!! • Etkinin şiddeti maruz kalınan radyasyon dozu ile korelasyon Çok düşük dozlarda da insan vücudunda X göstermez!!! • Etkisinin gelişimi içinbağlı ya hep/ya hiç kanunu geçerlidir. ışınına zararlar oluşabilir. (kümülatif -) Hayatıetkiöneme sahip bir hastalık düşük • Hangi insanda hangi dozda gelişeceği bilinmez!!! dozlara maruziyet sonucunda da oluşabilir. • Kişisel insidans kesinlik göstermez, popülasyonda çıkış insidansında dozundoz fonksiyonu Daha fazla almakvardır. yakalanılacak bir • Etkin doz birimidaha başınakötü ölüm ihtimali katsayısı anlamına belirlenmiştir. hastalığın seyredeceği 6 kişi/m. Sv/yıl Birimi: X olgu/10 Çömez teknisyenin “kıdemli teknisyen yıllardır gelmez, aksi ifadede doğrudur. 6 kişi/m. Sv/yıl • Örnek: Meme kanseri 6 olgu/10 korunmadan çalışıyor, birşey olmamış” cümlesini anlamsız kılar.

• Radyoloji Çalışanları • Ayşe • Elif • Nursel • Mustafa • Fatih • Toplam (5 kişi) • • • • Örnekleme Alınan Doz (m. Sv/yıl) 15 25 35 60 65 200 m. Sv/yıl Soru 1: Yukarıdaki kişilerden hangisinde X ışınına bağlı bir zararlı etki gelişmez? Cevap: Böyle bir soru olamaz! Hepsinde gelişebilir. Kural 1: Etkilerin gözlenebilmesi için belli bir eşik değeri aşılması gerekli değildir!!! Soru 2: Bu gruptan bir kişide Tiroid karsinomu ve bir kişide radyasyon dermatiti geliştiği haberini alsak en muhtemel kişiler kimlerdir? Cevap 2: Böyle bir soru olamaz! Ayşede tiroid karsinomu olabileceği gibi, Fatihte radyasyon dermatiti gelişebilir. Kural 2: Etkinin şiddeti maruz kalınan radyasyon dozu ile korelasyon göstermez!! Soru 3: Diyelim ki Fatihte ağır seyirli radyasyon dermatiti gelişti, Fatih’in aldığı doz 35 m. Sv/yıl olsaydı radyasyon dermatitinin durumu klinik olarak nasıl olurdu? Cevap 3: Böyle bir soru olabilir Fatihte ya yine ağır seyirli radyasyon dermatiti olurdu, ya da radyasyon dermatiti olmazdı. Kural 3: Etkinin gelişimi için ya hep/ya hiç kanunu geçerlidir, kümülatif etki yoktur. (Yani daha fazla doz alınca yakalanacağın bir hastalığın daha ağır seyretmesi gerekmiyor!!) Soru 4: Ayşe-Dermatit, Nursel-Katarakt, Fatih-Tiroid kanserine yakalandığını biliyoruz. Ardından bir kişi daha tiroid kanseri oldu. Sizce en muhtemel kimdir? Cevap 4: Böyle bir soru olamaz! Mustafa ve Elif ile ilgili bu konu hakkında bir tahminde bulunulamaz. Kural 4: Hangi insanda hangi dozda gelişeceği etkinin gelişeceği bilinmez. Soru 5: Radyasyon dermatiti için “Etkin doz başına birim katsayısı”: 1 olgu/100 kişi/m. Sv/yıl olduğunu kabul edelim, bu durumda bu 5 kişilik popülasyon için hangi öngörüde bulunulabilir? Cevap 5: Çok güzel bir soru! 1 m. Sv/yıl dozda 1/100 ihtimal varsa • 200 m. Sv/yıl toplam dozda 200 x 1/100 = 2 kişi radyasyon dermatiti olacaktır. Kural 5: Kişisel insidans yoktur, popülasyonda çıkış insidansında dozun fonksiyonu vardır

Stokastik etki • Piyango bileti; ne kadar fazla bilet alırsanız o kadar ikramiye tutma ihtimali artar. • Stokastik etki; ne kadar doz alırsanız o kadar bir hastalığa yakalanma ihtimaliniz o kadar artar!!! • Piyango bileti; en büyük ikramiyeyi en küçük biletle yakalayabilirsiniz. • Stokastik etki; en kötü hastalığa çok az dozla bile yakalanabilirsiniz!!! • ALARA prensibi: “As low as reasonably achievable” “Azami fayda sağlayan minimum doz” • Diagnostik radyolojide (Röntgen/Bilgisayarlı Tomografi) çekim tekniği önemli • Anjiografik cihazlarda tanımlanmış/cihaza yüklenmiş protokoller mevcut olduğundan m. As ve k. Vp değerleri otomatik olarak cihaz tarafından belirleniyor. • Çekim esnasında bölge seçimi istendiğinde bu aşama atlanmamalı (Alt ekstremite anjiografi abdomen protokolünde çekilirse hasta ve çalışandaki risk artar)

Stokastik etki • Düşük doz radyasyonun uzun bir peryot sonrası etkileridir. • Diagnostik/girişimsel radyolojide radyasyon dozu düşüktür ve bu yüzden etkiler geç dönemde gözlenir ve stokastik etki olarak sınıflandırılır. • Stokastik etkide radyasyon dozunun artışı yanıt görülme (hastalık) ihtimalini artttırır; ancak yanıtın (hastalık cinsi ve şiddeti) şiddetini etkilemez. • Kişisel insidans ile değil popülasyon insidansı ile ifade edilir; geniş bir popülasyonda epidemiyolojik çalışmalar gerektirir. (İstanbul’da görev yapan radyoloji teknikerlerinin 10 yıl boyunca kansere yakalanma insidansının genel toplum insidansından farklılığı) • Doz-yanıt eğrisi lineer-eşiksiz grafikle ifade edilir. Yanıt (hastalık) ihtimali Yanıt şiddeti

Stokastik etki • Radyasyon bağımlı maligniteler • Genetik etkiler • Lokal doku hasarı • Hayat beklentisinde kısalma ? ? ?

Stokastik etki - Radyasyon bağımlı maligniteler • Çok küçük radyasyon maruziyetinde bile oluşabilir. • Lösemi: Radyasyona bağlı gelişen lösemide ortalama 4 -7 yıl süren latent evre (hastalığın oluşması için gerekli süre), 20 yıllık risk periyodu vardır. (Akut lösemiler ve KML) • Diğer Kanserler • Tiroid kanseri • Cilt kanseri (Eşikli doz-yanıt grafiği) Yani düşük doz maruziyetinde gelişmez. • Meme kanseri 6 olgu/106/rad/yıl • Kemik kanseri • Akciğer kanseri: Radon gazına bağlı

Stokastik etki – Genetik Etkiler • Fertilite Problemleri • In utero (fetal) radyasyon maruziyeti • Genetik mutasyonlar

Stokastik etki – Genetik Etkiler • Fertilite Problemleri (Gonadlara etkisi) • Erkekte en sensitif hücre spermatogonia, kadında en sensitif hücre matür folikül içindeki oosit • Kadınlarda fetal dönemde ve erken çocuklukta germ radyosensitivitesi oldukça yüksektir. (ovaryan atrofi) • Kadınlarda radyosensitivite 20 -30 yaş arasında minimuma düşer • Kadınlarda radyosensitivite 30 yaştan sonra tekrar artmaya başlar • Erkeklerde radyosensitivite fetal ve erken çocukluk dönemince daha fazla olmakla birlikte hayatın her döneminde yüksektir. • Minimal saptanabilir cevap • Kadınlarda: adet gecikmesi • Erkeklerde: sperm sayısında azalma • Geçici infertilite • Kalıcı infertilite

Stokastik etki – Genetik Etkiler • In utero (fetal) radyasyon maruziyeti • Zaman ve doz bağımlı etki gösterir. • Prenatal ölüm (abortus) Neonatal ölüm • Konjenital anomaliler Malignite (pediatrik dönem) • Mental Retardasyon Genetik Etki • Büyüme bozukluğu • Gebelik ilk 2 haftada radyasyonun etkisi spontan abortus (100 m. Sv 1/1000 abortus) abortus gelişmezse hastalıksız seyir… • 2 -10 hafta organogenezis konjenital anomaliler, mental retardasyon, (100 m. Sv maruziyet anomali riskini %5 %6, MR riskini %6 %6. 5), şiddetli maruziyet durumunda neonatal ölüm • 2 haftadan sonra Intrauterin herhangi bir dönemde radyasyon maruziyeti • çocukluk dönem malignite riskinde artış (100 m. Sv maruziyet anomali riskini %0, 08 %0, 12) • büyüme-gelişme geriliği (100 m. Sv maruziyet %1) • genetik mutasyon (100 m. Sv maruziyet %10)

Stokastik etki – Genetik Etkiler Genetik Mutasyonlar • Radyasyonun oluşturduğu genetik etkiler hakkında net bilgi sahibi değiliz. • Mutasyon; sahip olduğumuz DNA zincirindeki yapısal bozulma • Radyasyona bağlı oluşan mutasyonlar sıklıkla zararlıdır. • Küçük bile olsa herhangi bir radyasyon dozunda, germ hücre DNA’sında mutasyon oluşabilir ve kalıtsallık taşıyabilir. • Sıklıkla nokta mutasyonlar gelişir, ancak mutasyon gelişme frekansı oldukça düşük olmakla birlikte doz ile korelasyon gösterir. • Kadınlar erkeklere nazaran daha az duyarlıdır. • Radyasyona bağlı oluşan mutasyonlar sıklıkla dominant değil resesiftir, bir sonraki nesilde ortaya çıkabilmesi için hem kadın hem de erkekte var olmalıdır.

Stokastik etki - Lokal doku hasarı • X ışını doz optimizasyonu yapılmadan önceki dönemde daha sıklıkla görülürken günümüzde neredeyse hiç saptanmaz. • Cilt değişiklikleri: Radyodermatit • Hematolojik depresyon: Anemi, lökopeni • Katarakt: Yaş arttıkça ihtimal artar (latent süre 15 yıl)

Stokastik etki – Hayat beklentisinde kısalma • Tartışmalı – spekülatif bir başlıktır. • Net olarak tanımlanamamıştır. • Bu ifade radyasyona maruziyeti sonucu gelişen malignitelere bağlı ölümleri içermez. • Bir insan aldığı 1 rad başına (10 m. Sv başına) yaşam beklentisi 10 gün kısalır.

Radyasyondan Korunma - Prensipler • Time Zaman • Distance Mesafe • Shielding Korunma • Cihaz özelliği • Anjiografi oda özelliği • Kişisel korunma

Radyasyondan Korunma - Zaman • Maruz kalınan radyasyon miktarı ekspojur zamanı ile direkt olarak orantılı • Ekspojur: Ekspojur oranı x Ekspojur zamanı • Gereksiz “skopi” ve “run”lardan kaçınılmalı • Kümülatif Skopi Timer: Floroskopi süresi açısından her 5 dk. da bir sesli uyarı sistemi mevcuttur. • Ekspojur kontrol: Ekspojur switch’inden elinizi kaldırdığınızda ekspojur sonlanmalı

Radyasyondan Korunma - Zaman • Ne kadar fazla skopi yaparsak orantısal olarak o kadar fazla radyasyona maruz kalırız. (stokastik etkilere yakalanma ihtimali maruz kalınan radyasyon ile doğru orantılı) • “Run” alırken kullanılacak frame rate (imaj/sn) hastanın ve bizim dozumuzu doğru orantılı olarak etkiler! • Mümkün olduğunca düşük frame rate • Yüksek frame rate • Arteriovenöz malformasyon • Arteriovenöz fistül

Radyasyondan Korunma - Prensipler • Time Zaman • Distance Mesafe • Shielding Korunma • Cihaz özelliği • Anjio oda özelliği • Kişisel korunma

Radyasyondan Korunma – Mesafe Çalışanlar • X ışını tüpünden çıkan primer radyasyona değil, mahfazadan sızan (ihmal edilecek kadar az) ve hastadan saçılan (sekonder) radyasyona maruziyet sözkonusudur. • Ters kare kanunu: X ışını kaynağı ile aranızdaki mesafeniz arttıkça (uzaklaştıkça) mesafenin karesi oranında (saçılan) radyasyona maruziyetiniz azalacaktır. • X ışını kaynağından 1 metre mesafe uzaklıktan 2 metre mesafeye uzaklaştığınızda alacağınız doz ¼’üne, 3 metre mesafeye uzaklaştığınızda 1/9’una düşecektir. • Hastaya çok yakın mesafede ters kare kanunu geçerli değildir (saçılan radyasyon maksimum) • Hastanın 1 metre uzağına ulaşan radyasyon intansitesi, hastaya ulaşan primer radyasyonun 1/1000’idir. (ters kare kanununca da azalır)

Radyasyondan Korunma – Mesafe Hastalar-1 • X ışını tüpten noktasal olarak çıkar ve her yöne doğru çizgisel yayılır. • Ters kare kanunu: X ışını kaynağı ile hasta arasındaki mesafe arttıkça (uzaklaştıkça) mesafenin karesi oranında primer radyasyona maruziyeti azalacaktır. Hasta X ışını tüpüne ne kadar yakınsa o kadar fazla radyasyona maruz kalacaktır. (görüntü kalitesine katkısı olmadan) • O yüzden floroskopide hasta masası (X ışını tüpüne) belli bir seviyenin altına pozisyonlandırılamaz. • Peki hasta X- ışını tüpünden çok uzaklaştırılmalı mı? • Hayır, X ışını tüpünden hastayı uzaklaştırırsanız geriye saçılmadan dolayı çalışanlar ve de özellikle hekim (özellikle de genital bölge) ciddi sekonder radyasyona maruz kalırlar. • Hasta mümkün olduğunca C-kolun orta noktasında (isocenter) konumlandırılmalıdır.

Radyasyondan Korunma – Mesafe Hastalar-2 • İmaj dedektöründe görüntü oluşabilmesi için dedektöre belli sayıda/miktarda (Image intensifier veya Flat panel) X ışını ulaşması gereklidir. • Hangi pozisyonda iken hastanın ve bizim alacağımız doz fazla olur? • Dedektör hastadan (tüpten) ne kadar uzaksa dedektöre ulaşacak X ışını sayısı o kadar az olacaktır ve “run” alıyorsak ve skopi yapıyorsak daha yüksek X ışını dozu ile görüntü üretilecektir. • Doz azaltılması için dedektör hastaya mümkün olduğunca yakın olmalıdır.

Radyasyondan Korunma - Prensipler • Time Zaman • Distance Mesafe • Shielding Korunma • Cihaz özelliği • Anjio oda özelliği • Kişisel korunma

Radyasyondan Korunma – Cihaz özellikleri X ışını tüpü • Metal mahfaza: X ışını tüpünden saçılan radyasyonu engeller. • Kontrol paneli: Eski sistem cihazlarda (özellikle röntgen) önemli • Otomatik ekspojur sistemleri (bölgeye ve kiloya spesifik program) • Kolimatör: X ışını demetini sınırlayarak sadece inceleme yapılacak bölgeye yönlendiren (gereksiz ışınlamayı engelleyen) cihaz • Filtreler: X ışını tüpünden çıkan X ışını demetindeki X ışınları homojen değildir. (düşük-yüksek x ışını enerjisi) düşük enerjili Xışınları görüntü oluşturmada faydalı değildir, sadece alınan dozu arttırırlar. Filtreler bu düşük enerjili X-ışınlarının absorbe eder. • Radyasyon dedektörü: X ışını sistemlerinde imaj reseptörüne görüntü elde etmeye yetecek miktarda X ışını gelince otomatik olarak ekspojuru sonlandırır.

Radyasyondan Korunma – Cihaz özellikleri Floroskopi/DSA • X ışını tüpü konumu: • Direkt grafi cihazlarında X ışını tüpü yukarıda iken anjiografi cihazlarında aşağıdadır. • (Saçılan radyasyon sıklıkla geri yöne doğru olur, X ışını tüpü altta olduğunda çalışanlar saçılan radyasyondan daha az etkilenir. )

Radyasyondan Korunma – Cihaz özellikleri Floroskopi/DSA • Konvansiyonel anjiografide skopi esnasında sürekli akım verilirken, dijital floroskopide skopi esnasında sürekli akım verilmez. • Skopi pedalına basıldığında belli frekansta puls’lar şeklinde X ışını demeti verilir puls-progresif floroskopi hasta ve çalışan dozunu %70 -75 oranında azaltır. • Monitörler 30 frame/sn ile çalışır, 30 frame/1000 msn • 1 frame (kare) 33 msn süre alır. • Bu durumda monitörde görüntü alabilmek için 33 msn de bir görüntü alınması yeterlidir.

Radyasyondan Korunma – Cihaz özellikleri Floroskopi/DSA • SSD (Source-to-skin distance) (Tüp-hasta mesafesi): Artmış tüphasta mesafesi hastanın aldığı dozu azaltır. • Durağan floroskopide tüp-hasta mesafesi 38 cm’den • Mobil floroskopide tüp-hasta mesafesi 30 cm’den az olmaz.

Radyasyondan Korunma – Floroskopi/DSA Cihaz özellikleri • DAP (Dose Area Production) (Doz-alan çarpımı): Hastanın aldığı doz kadar, ne kadar doku alanının o dozu aldığı da önemlidir. • Sadece hasta dozunu değil, radyasyona maruz kalan doku hacmini de gösterdiği için riski göstermede daha iyi belirteçtir. • Radyasyonun tüm etkileri (stokastik etkiler) efektif radyasyon dozu ile alakalıdır. • Efektif radyasyon dozu: Doku hacmi x dokunun aldığı doz : cm 2 x m. Gy: m. Gycm 2

Radyasyondan Korunma - Prensipler • Time Zaman • Distance Mesafe • Shielding Korunma • Cihaz özelliği • Anjio oda özelliği • Kişisel korunma

Radyasyondan Korunma – Anjiografi oda özelliği • Half Value Layer (HVL) (Yarılama Kalınlığı): X ışını dozunu yarıya azaltan madde kalınlığıdır. • 0. 25 mm kurşun – 1 HVL • Koruyucu Duvar Dizaynı • Primer radyasyon: Tüpten çıkan, hastadan geçerek dedektöre ulaşan ve görüntü oluşturan X ışını demeti • Sekonder radyasyon: Sızan (tüp mahfazası) ve saçılan radyasyon (hasta ile etkileşim sonucu) • Primer radyasyon en yoğun radyasyon tipidir; en zararlı ve korunması zor tip • Primer bariyer (tavan) • Flat panel ve II özelliği 2 mm kurşuna eşdeğerdir – 8 HVL – 28 1/256 sı tavana ulaşır. • Ayrıca tavanda 2. 5 mm kalınlığında kurşunlama yapılır. – 10 HVL - 210 • Sekonder bariyer (yan duvarlar) • Primer bariyerlere göre daha incedir – 0. 4 mm’den ince kurşunlama yeterlidir.

Radyasyondan Korunma - Prensipler • Time Zaman • Distance Mesafe • Shielding Korunma • Cihaz özelliği • Anjio oda özelliği • Kişisel korunma

Radyasyondan Korunma – Kişisel Korunma X ışını tüpünden uzak dur! Hastadan uzak dur! Tanımlanmış bir işiniz yoksa odanın dışında kal! Gereksiz skopi yapma! Ekspojuru zamanında kes, uzatma! Frame rate’i düşük tut! (mümkün olduğunca) Flat panel hastaya yakın olsun! Kümülatif skopi zamanını ve DAP değerlerini kontrol et! Kurşun koruyucu kullan!!! • Kurşun panel • Kurşun giysi • Tiroid koruyucu • Gonad koruyucu (hasta için) • Dozimetre kullan! • Kurşun koruyucu üstü • Kurşun koruyucu altı • Gebelik abdomen dozimetresi • • •

Radyasyondan Korunma – Kişisel Korunma Kurşun koruyucular • Kurşun koruyucu giysiler 0, 25 mm, 0, 5 mm ve 1 mm kurşun veya eşdeğeri içerir. • • HVL: (yarılama kalınlığı) kurşun için 0, 25 mm’dir. 0, 25 mm kurşun içeren koruyucu giysi: %50 (%66) (3, 5 kg) 0, 50 mm kurşun içeren koruyucu giysi: %75 (%90 -95) (6 kg) 1 mm kurşun içeren koruyucu giysi: %87. 5 (%99) (10 kg) • Kurşun veya eşdeğer panel 0, 5 mm kurşun veya eşdeğerini içerir. (alınan radyasyon dozunu %90 -95 azaltır) • Tiroid koruyucu tiroid aldığı dozun 1/20’ye düşürür. • Gonad koruyucular, incelenecek bölgeyi etkilemiyorsa özellikle de çocuk ve genç hastalarda mutlaka kullanılmalıdır. • Kurşun koruyucuları yıllık floroskopi veya röntgen ile kontrol et!

Radyasyondan Korunma – Kişisel Korunma Dozimetre • Dozimetre, sadece koruyucu önlük altına takıldığında, vücudun korunmayan alanlarının ne kadar doza maruz kaldığını anlayamayız. • Dozimetre, sadece koruyucu önlük üzerine takıldığında vücudun aldığı dozun 15 -20 katını gösterir, vücudun ne kadar doza maruz kaldığını anlayamayız. • Floroskopik incelemelerde çalışanlar hem koruyucu önlük üstü, hem de koruyucu önlük altı dozimetre kullanmalıdır. • Floroskopide fazla çalışan hekimler yüzük dozimetre kullanmalıdır. • Gebe personel mutlaka koruyucu altı abdomen dozimetresi kullanmalıdır.

Teşekkürler