Qishloq xojaligida butun iqtisodiyot tarmoqlari singari quyidagi qonunlar

Qishloq xo’jaligida butun iqtisodiyot tarmoqlari singari quyidagi qonunlar tizimi harakat qiladi: • • 1. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish; 2. Jamg’arish; 3. Qiymat, talab va taklif qonunlari; 4. Mehnat unumdorligining o’sib borishi va boshqalar.

3. Bahoning iqtisodiy mohiyati va vazifalari • Bozor sharoitida baho alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki baho orqali tovar, ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga o’tadi. Shuningdek xo’jalik ishlab chiqarish harajatlarining qoplanishiva foyda olish baho orqali amalga oshadi. • Baho – tovar qiymatining puldagi ifodasi bo’lib, uning dinamikasi, nisbati va o’zgarishlari asosida qiymat qonuni yotadi.

• Erkin raqobat sharoitida baho me’yoriy harajatlarga teng bo’ladi. O’tmish iqtisodchilarning ta’kidlashicha, baho o’rtacha ishlab chiqarish harajatlari bilan aniqlanadi. Bunday ta’rifda baho mahsulotga bo’lgan talabdan ancha uzoqlashadi va o’rtadagi bog’liqlik yo’qoladi. Haqiqatda esa mahsulotga bo’lgan talabning ortishi yoki pasayishi mos ravishda bahoni oshiradi yoki pasaytiradi. Demak, baho va talab o’rtasida to’g’ri proporsional bog’lanish mavjud. • Shuningdek, talab o’z navbatida mahsulot taklifi bilan ham bog’langan. Bu bog’liqlik bahoni muvozanatlashtiradi va ishlab chiqarish tarmoqlari o’rtasida resurslarni oqilona taqsimlashga olib keladi. Muvozanat bahosi, xuddi talab va taklif singari bir qancha omillarga bog’liq bo’ladi. Bozor bir xil tovar va xizmatlarga turli xil baho darajalarini o’rnatishni tavsiya etadi. Turli xaridorlar tomonidan sotib olinadigan bir xil tovarlarga turli baholarning o’rnatilishi bahoning diskriminasiyasi deyiladi.

• Demak, bahoning miqdori tovar qiymatiga to’g’ri proporsional. Qiymat qonuni baho harakati qonuni bo’lgani bilan har doim ham va har qanday tovar uchun ham bir xil bo’lavermaydi. • Bahoda faqat tovar qiymati emas, balki ayirboshlash sharoitlari, talab va taklif, bahoning davlat tomonidan tartibga solinishi (boshqarilishi) ishlab chiqaruvchi va iste’mol o’rtasida qiymatning taqsimlanishi ham aks etadi. Shuning uchun baho qiymatning ko’rinish shakli sifatida namoyon bo’ladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo’jaligida baho quyidagi muhim vazifalarni bajaradi: • Bahoning hisoblash yoki o’lchash vazifasi. • Bahoning rag’batlantirish vazifasi. Har bir xo’jalikning mahsulot sotishdan oladigan daromadi, eng avvalo, tovarning ishlab chiqarish xarajatlariga va bahosiga bog’liq bo’ladi. Tabiiyki, mahsulot bahosining ko’tarilishi shu mahsulotni ishlab chiqarish hajmini ko’paytirishga undaydi; • Bahoning taqsimot vazifasi. Tovarlar bahosining o’zgarishi moddiy tovarlarni qayta taqsimlash imkonini beradi. Bundan tashqari baho yordamida qo’shilgan qiymatni, sof daromadni va h. k. larni taqsimlash va qayta taqsimlash amalga oshiriladi, shuningdek kengaytirilgan takror ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sferasini moliyalashtirish amalga oshiriladi; • Bahoning tartibga solish (boshqarish) vazifasi. Baho orqali ishlab chiqarish va iste’mol, talab va takliflar o’rtasida aloqa o’rnatiladi. Mehnat va ishlab chiqarish vositalarining tarmoqlar o’rtasida taqsimlanishi ham baho orqali amalga oshadi.

Qishloq xo’jaligi mahsulotlariga baholar tizimi Qishloq xo’jaligida bozor iqtisodiyoti sharoitida bahoning ko’pgina turlari qo’llaniladi. Bu baholar tizimi orqali tovar ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilar o’rtasida iqtisodiy munosabatlar o’rnatiladi. Ø Ushbu baholar tizimiga quyidagilarni kiritish mumkin: • erkin yoki shartnomali; • tartibga solinadigan yoki boshqariladigan; • ulgurji; • chakana; • taqqoslama; • xarid.

• Erkin baholar – bu bozorda, tovarni sotishda hosil bo’ladigan baho. Erkin bahoni shartnomali baho ham deyish mumkin. Chunki ikkovi ham o’rtada, ya’ni sotuvchi bilan xaridor manfaatlarini ko’zlagan holda shakllanadi. Bozorda erkin bahoning darajasi talab va taklif qonunlari talabiga asosan aniqlanadi. Lekin hozirgi kunda bizda bu jarayon juda qiyinchilik bilan kechmoqda. • Tartibga solinadigan yoki boshqariladigan baholar – bu baho darajasi, tartibi davlat tomonidan tartibga solinadigan yoki boshqariladigan bahodir. Bu bahoda davlat asosan asosiy oziq-ovqat tovarlarini va qishloq xo’jalik xom-ashyolarini tartibga soladi. Baholarni tartibga solishning asosiy usuli oziq-ovqat tovarlariga savdo qo’shimchalarining aniq miqdorini o’rnatish yoki ayrim mahsulotlarning cheklangan rentabellik darajasini aniqlash hisoblanadi. Shuningdek, bahoni tartibga solish alohida tarmoq va ishlab chiqarishga dotasiya berish orqali ham amalga oshiriladi.

• Xarid baholar– bu bahoda davlat qishloq xo’jaligi mahsulotlarini sotib oladi. Bu davlat buyurtmasi shaklida amalga oshiriladi, masalan, paxta, g’alla, pilla va hokazolarga. Bu baholar iqtisodiy jihatdan asoslangan bo’lishi kerak. Qishloq xo’jaligi mahsulotlariga iqtisodiy asoslangan xarid baholari deganda, davlat va tovar ishlab chiqaruvchilar manfaatlarini uyg’unlashtiradigan va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi iqtisodiy samaradorligini oshirishga imkon beradigan baholar tushuniladi.

1 - jadval Аndijon viloyatidagi barcha toifadagi xo’jaliklarda 1 s. mahsulotlarning sotish bahosi (2010 -2016 yy. )* № Mahsulot Lar Yillar 2010 2011 2012 2013 2016 yil 2010 yilga nisbatan o’zgarish 2014 2015 2016 +, – 1. G’alla 23300 22200 24200 34600 36400 41100 48400 25100 2. Paxta 44900 51600 63500 73800 83700 96300 103300 58400 4. Sabzavot 13360 12680 16900 22400 26400 34800 48400 35040 5. Kartoshka 40000 35700 36600 41900 64200 73500 98200 58200 6. Poliz 13000 15200 17000 25000 26000 35900 50000 37000 7. Meva 18000 27600 27300 35900 53300 80800 94900 76900 8. Uzum 25000 35000 42200 60400 110300 96900 71900 9. Go’sht 265000 347700 528400 628600 638200 851200 798800 533800 10. Sut 50000 51800 73000 88800 86600 105000 88000 38000 11. Tuxum 19000 18000 22000 28000 35000 34100 15100 12. Pilla 139100 133700 165700 299000 400000 473400 481500 342400 3. O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi. Yillik statistik to’plam. Toshkent 2017 yil va O’zbekiston qishloq xo’jaligi. Toshkent 2017 to’plam materiallari. * %

Demak, 2016 yilda 2010 yilga nisbatan mahsulotlarning o’rtacha sotish baholari keskin ko’tarilgan. Ammo qishloq xo’jaligi korxonalari mahsulotlarining o’rtacha sotish baholari erkin, ichki va jahon bozori baholariga nisbatan anchagina pastdir. Bu holat ayniqsa, davlat buyurtmasi asosida sotiladigan paxta xom-ashyosi va g’alla mahsulotlariga taalluqlidir. Ø Qishloq xo’jaligi mahsulotlariga garantiyalangan baholar mahsulotlarni davlat fondiga sotib olganda qo’llaniladi. • Bulardan tashqari bozor iqtisodiyotida quyidagi baholar ham keng qo’llaniladi: • Jahon • Bazis • Ma’lumot • Transfert • Garov

• Jahonbaholari -tovarlarni import yoki eksport sharoitida sotish uchun foydalaniladi. Ular jahonda yetakchi tovar ishlab chiqaruvchilar va mahsulot yetkazib beruvchilar bahosiga qarab aniqlanadi. • Bazis - oldindan tuzilgan bitimlarda boshlang’ich baho sifatida qo’llaniladi va qo’shimcha hamda olib tashlar yordamida tuzatishlar kiritilishi mumkin. • Ma’lumot – o’tgan davr uchun haqiqatda tuzilgan bitimlar bo’yicha yoki shu mahsulotni boshqa yetkazib beruvchilar bo’yicha baho darajasini aks ettiradi. • Transfert – bu turli xil baholar bo’lib, u xalqaro birlashmalar, firmalar, kompaniyalar va transmilliy kompaniyalar doirasida tovar va xizmatlarni yetkazib berish uchun hisob-kitoblarda qo’llaniladi. • Garov - mahsulotlar garovga sotib olinganda qo’yiladigan baholar.