Mavzu Asosiy azotli ogitlarning xossalari va qishloq xojaligida

Mavzu: Asosiy azotli o’g’itlarning xossalari va qishloq xo’jaligida qo’llanilishi Reja 1. Nitratli o’g’itlarning olinishi va ishlatilishi. 2. Ammiakli o’g’itlarning olinishi va ishlatilishi. 3. Ammiakli-nitratli o’g’itlarning olinishi va ishlatilishi. 4. Amidli o’g’itlarning olinishi va ishlatilishi

Azotli o’g’itlar quyidagi to`rt guruhga bo`linadi. • 1. Tarikbida azotdagi nitrat shaklda bo’lgan nitrat o’g’itlar selitralar-Na. NO 3, KNO 3, Ca(NO 3)2 • 2. Tarkibidagi azot ammoniy yoki ammiak shaklda bo’lgan ammoniyli va ammiakli o’g’itlar-NH 4 Cl • 3. Tarkibida azot ammoniy va nitrat shaklda bo’lgan ammiak -nitratli o’g’itlar-NH 4 NO 3 • 4. Tarkibida azot amid shaklda bo’lgan o’g’itlar(NH 2)2 CO.

Nitratli o’g’itlar • Natriyli selitra-Na. NO 3, tarkibida 15 -16% azot bo`ladi. Natriy selitra ammiakdan nitrat kislota olishida qo`shimcha mahsulot hisoblanadi. • Na. OH + HNO 3 = Na. NO 3 + H 2 O • U oq yoki sarish-qo`ngir rangli mayda kristal tuz, suvda yahshi eriydi, bir muncha gigroskopik, nokulay sharoitlarda mushtlashib, qotib qolish mumkin. To’g’ri saqlanganda mushtlashmaydi va yahshi socxiluvchanligi saqlab qoladi. •

• Kaltsiy selitra-Ca(NO 3)2 tarkibida 13 -15% azot bo`ladi. U nitrat kislotani bir yoki ohak bilan neytrallash orqali olinadi. • 2 HNO 3 + Ca. CO 3 → Ca(NO 3)2 + CO 2 + H 2 O. • Bu o’g’it rangli kristall tuz, suvda yahshi eriydi, nihoyatda gigroskotik, hatto normal sharoitda saqlanganda ham juda tez namiqadi, suyuqlanadi va m • Na. NO 3 da Ca(NO 3)2 fiziologik jihatdan ishqoriy o’g’itlardir. • O’simliklar Na+ yoki Ca+2 kationlariga qaraganda NO 3 anionlarini ko’proq o`zlashtiradi va bu kationlar tuproqda qolib uning muhitini ishqoriylashtiradi. • ushtlashib qoladi.

• Kislotali, tuproqda asoslar kam bo`lsa kaltsiyli selitra yahshi natija beradi. Bu o’g’it solinganda kislotalik kamayibgana qolmay, balki tuproqning fizik xossalari ham yaxshalanadi, chunki Ca+2 tuproq kolloidlarini kaogulyatsiyaga uchratadi. • Tuproqda selitralar tez eriydi va tuproqning singdiruvchi kompleksdagi (TSK)birikmalar bilan almashinishi reaktsiyalarga kirishadi. • Na • (TCK) + 2 Na. NO 3 →(TCK)Na + Ca(NO 3)2 • Ca • (TCK)H + Ca(NO 3)2 → (TCK) + 2 HNO 3 • H

• Na+ va Ca+2 kationlar tuproqqa yutiladi, NO 3 kationlar tuproq eritmasida qoladi. Bu selitralarni kuzda solish tavsiya etilmaydi. • Kislotali tuproqlarda Ca(NO 3)2 ishlatish birinchi o`rinlarda turadi, Na. NO 3 qandlavlagi uchun eng yahshi o’g’it hisoblanadi, chunik qandlavlagi Na+ ga talabchan bo`ladi.

Ammiakli o’g’itlar • 2. Ammoniy sulfat-(NH 4)2 S 04 tarkibida 20, 5 -21% azot bo`ladi. Kontsentrallangan sulfat kislotani gazsimon ammiak bilan to`ydirish orqali olinadi. • H 2 SO 4 + 2 NH 3 → (NH 4)2 SO 4 • O’g’it tarkibida 24% atrofida oltingugurt bo`ladi va o’simliklarning shu element bilan oziqlanish uchun yahshi manba hisoblanadi. Ammoniy sulfat bilan bir qatorda ozgina miqdord ammoniy natriysulfat (NH 4)2 SO 4. Na 2 SO 4 ishlatiladi. Bu birikma kaprolaktam ishlab chiqarishning chiqindisi bo’lib tarkibida 16 % azot bo’ladi.

• Ammoniy xlorid - NH 4 Cl -24 -25% azot bo’ladi. Ammoniy sulfat va ammoniy xlorid fiziologik kislotali o’g’itlar, chunki o’simliklar SO 42 - (yoki) Cl- anionlarga nisbatan NH 4+ kationlarni tezroq ulashtiradi, natijada anionlar tuproqda to’planib, uning tuproq tez erib ketadi va tuproqning reaktsiyalarigi kirishadi. • H NH 4 • (TCK) + NH 4 Cl →(TCK) HCl • H H • • Ca Ca (TCK) + (NH 4)2 SO 4 → (TCK) NH 4 + Ca. SO 4 • Ca Ca

• • • Ammiakli-nitratli o’g’itlar Ammiak selitra tarkibida 34, 6 % azot bo’ladi. Nitrat kislotani ammiak bilan neytrallash orqali olinadi. Selitra oq yoki sarg’ish kristallar. Donador selitrada gigroskopiklik kamroq, u kam mushtlashib qoladi, yahshi sochiluvchanligi saqlaydi, suvda yaxshi eriydi. Tuproqda NH 4 NO 3 tuproqning singdirish kompleksi bilan o’zaro tasirlashadi. Kation NH 4+ tuproq kolloidlarga yutiladi, NO 3 - anion tuproq eritmasida qolib yuqori harakatchanligi saqlaydi.

Amidli o’g’itlar • Mochevina (karbamid)-CO(NH 2)2 tarkibida 46 % azot bo’ladi. • HO-CO-OH NH 2 -CO-NH 2 CH 3 -CO-NH 2 H 2 CO 3 • Ammiak va karbonat angidritni yuqori bosim va temperaturada sintezlash yo’li bilan olinadi. • 2 NH 3 + CO 2 → CO(NH 2)2 + H 2 O • Suvda yahshi eriydi donadorlashtirilgan mochevina yaxshi fizik xossalarga ega deyarli mushtlashib qolmaydi va yahshi socxiluvchanligini saqlaydi. • Mochevinani sabzavod va mevali ekinlarga ildizdan tashqari oziqlantirish uchun , shuningdek bug`doyga dondagi oqsil miqdorini oshirish maqsadida uning etilishi kechki oziqlantirish uchun ishlatish mumkin.

Nazorat savollari: • 1. Mamlakatimizda ishlab chiqariladigan azotli o’g’itlarning nomlarini ayting? • 2. Tarkibida azot ammoniy va nitrat shaklida bo’lgan ammiakli nitratli o’g’itlar kimyviy va fizikaviy xossalarini bilasizmi? • 3. Tarbida azot amid shaklida bo’lgan azotli o’g’itlarni bilasizmi?