Pul sistemi Copyright 2004 SouthWestern 29 PULUN MNASI

Pul sistemi Copyright © 2004 South-Western 29

PULUN MƏNASI • Pul (Money) insanların digər insanlardan müntəzəm olaraq əmtəə və xidmətləri almaq üçün istifadə etdikləri vasitələr qrupudur. Copyright © 2004 South-Western

Pulun Funksiyaları • Pulun iqtisadiyyatda 3 funksiyası var: • Mübadilə vasitəsi • Hesbalama vahidi • Əmanət vasitəsi Copyright © 2004 South-Western

Pulun Funksiyaları • Mübadilə vasitəsi (medium of exchange) əmtəə və xidmətləri almaq istəyən zaman alıcıların satıcılara verdikləri şey. • Mübadilə vasitəsi funksiyası pulun ödəmə vasitəsi kimi qəbul edilməsindən irəli gəlir. Copyright © 2004 South-Western

Pulun Funksiyaları • Hesablama vahidi (unit of account) qiymətləri ölçmək və borcları qeydiyyata almaq üçün insanların istifadə etdiyi meyardır. • Əmanət vasitəsi (store of value) insanların alıcılıq qabiliyyətini indiki zamandan gələcəyə köçürmək üçün istifadə edə bildikləri vasitədir. Copyright © 2004 South-Western

Pulun Funksiyaları • Likvidlik (Liquidity ) aktivin mübadilə vasitəsinə asanlıqla çevrilə bilməsidir. Copyright © 2004 South-Western

Pulun Növləri • Əmtəə formasındakı pul (Commodity money) t həqiqi dəyəri olan əmtəə formasını ala biləcək puldur. • Nümunələr: Qızıl, gümüş, siqaret • Kağız pul (Fiat money) i həqiqi dəyəri olmayan, hökumətin qərarı ilə pul kimi istifadə olunan dəyərdir. • Həqiq dəyəri yoxdur. • Nümunələr: dəmir pullar, valyuta, əmanət çekləri. Copyright © 2004 South-Western

ABŞ İqtisadiyyatında Pul • Valyuta (Currency) əhalidə olan kağız banknotlar və sikkələrdir. • Tələb olunanadək saxlanılan depozit (Demand deposits) əmanətçilərin çek yazmaqla əldə edə bildikləri bank hesablarındakı balanslardır. Copyright © 2004 South-Western

Təsvir 1. ABŞ İqtisadiyyatında Pul Milyard dollar M 2 $5, 455 • Əmanət depozitləri • Qısa müddətli depozitlər • Pul bazarı birgə fondlar • Bir neçə kiçik kateqoriyalar (4, 276 milyard $) $1, 179 0 M 1 • Tələb üzrə depozitlər • Səyahətçi ’ çekləri • Digər çek depozitləri (599 milyard $) • Valyuta (nəğd pul) (580 milyard$) • M 1 – dəki hər şey (1, 179 milyard $) Copyright© 2003 Southwestern/Thomson Learning

REAL HƏYATDAN MİSAL: Bütün valyutalar haradadır? • 2001 -ci ildə ABŞ-ın dövriyyədə təxminən 580 milyard $ məbləğində valyutası olmuşdur. • Bu hər həddi-buluğa çatmış Amerikalıya 2734$ düşməsi deməkdir. • Bəs bu valyutalar kimlərdədir? • Xaricdə saxlanılır • Qyeri-leqal subyektlər tərəfindən saxlanılır Copyright © 2004 South-Western

FEDERAL EHTİYATLAR SİSTEMİ • Federal Ehtiyatlar Sistemi - Federal Reserve (Fed) ABŞ-ın mərkəzi bankıdır. • Bankları tənzimləyir və bank sisteminin həyat qabiliyyətini təmin edir. • İqtisadiyyatda olan pulun miqdarına nəzarət edir. Copyright © 2004 South-Western

FEDERAL EHTİYATLAR SİSTEMİ • Federal Ehtiyatlar Sistemi 1907 -ci ildə baş verən ardıcıl bank iflaslarından sonra 1914 -cü ildə yaradılmışdır. Həmin iflaslar, Konqresi bank sisteminin həyat qabiliyyətinin qorunub saxlanılması üçün dövlətin mərkəzi banka (central bank) ehtiyacı olduğuna inandırdı. Copyright © 2004 South-Western

FEDERAL EHTİYATLAR SİSTEMİ • Federal Ehtiyatlar Sisteminin Strukturu: • FED-in başlıca strukturları aşağıdakılardır: • 1) İdarə Heyəti (The Board of Governors) • 2) Regional Federal Ehtiyat Bankaları (The Regional Federal Reserve Banks) • 3) Federal Açıq Bazar Komitəsi (The Federal Open Market Committee) Copyright © 2004 South-Western

FED-in təşkilatı strukturu • FED Prezident tərəfindən təyin olunan və Senatda təsdiqlənən yeddi üzvü olan İdarə heyəti tərəfindən idarə olunur. • İdarə Heyətinin yeddi üzvü arasında ən mühümü sədrdir. • Sədr FED işçilərinə nəzarət edir, Heyətin iclaslarına sədrlik edir və mütəmadi olaraq Konqresin qarşısında FED-in siyasəti barədə çıxışlar edir. Copyright © 2004 South-Western

FED-in təşkilatı strukturu • İdarə Heyəti • • • 7 üzv Prezident tərəfindən təyin edilir. Senat tərəfindən təsdiq edilir. Üzvlər 14 müddətinə seçilirlər. Sədr Prezident tərəfindən 4 il müddətinə təyin edilir. Copyright © 2004 South-Western

FED-in təşkilatı strukturu • Federal Ehtiyatlar Sistemi, Vaşinqtonda yerləşən Federal Ehtiyatlar Sisteminin İdarə Heyəti və ölkənin əsas şəhərlərində yerləşən 12 regional Federal Ehtiyat Banklarından təşkil olunmuşdur. Copyright © 2004 South-Western

FED-in təşkilatı strukturu • Federal Ehtiyat Bankları • 12 regional bank • Doqquz direktor • 3 -ü İdarə Heyəti tərəfindən təyin edilir. • 6 -ı regionun kommerisya bankları tərəfindən seçilir. • Direktorlar regionun prezidenti tərəfindən təyin edilir və İdarə Heyəti tərəfindən təsdiq edilir. Copyright © 2004 South-Western

Federal Ehtiyatlar Sistemi Copyright© 2003 Southwestern/Thomson Learning

FED-in təşkilatı strukturu • Federal Ehtiyat Bankları • Nyu-York FED-in ən mühüm siyasət qərarlarının bəzilərini həyata keçirir. Copyright © 2004 South-Western

FED-in təşkilatı strukturu • Federal Açıq Bazar Komitəsi (FOMC) • Federal Ehtiyatlar Sisteminin başlıca siyasət formalaşdırıcı orqanı kimi fəaliyyət göstərir. • Təxminən hər 6 aydan bir iqtisadiyyatı təhlil etmək məqsədilə iclaslar keçirir. Copyright © 2004 South-Western

FED-in təşkilatı strukturu • Federal Açıq Bazar Komitəsinin (FOMC) səsvermə hüququ olan üzvləri: • Sədr və İdarə Heyətinin digfər 6 üzvü. • Nyu-York Federal Ehtiyat Bankının prezidenti. • Digər regional Federal Ehtiyat Banklarının prezidentləri (illik rotasiya əsasında 4 səs). Copyright © 2004 South-Western

FED-in təşkilatı strukturu • Monetar siyasət Federal Açıq Bazar Komitəsi tərəfindən müəyyən edilir. • Monetar siyasət mərkəzi bankda strategiya mütəxəssisləri tərəfindən pul təklifinin müəyyən edilməsidir. • Pult təklifi iqtisadiyyatda mövcud olan pulun miqdarıdır. Copyright © 2004 South-Western

Federal Açıq Bazar Komitəsi • FED-in 3 başlıca funksiyası: • Sağlam və etibarlı bank təcrübələrini təşviq etmək məqsədilə onların faəliyyətini federal qanunlar əsasında tənzimləmək. • Bankların bankı rolunda çıxış edərək onlara borc verir və son kreditor statusunda çıxış edir. • Pul təklifinə nəzarət etməklə pul siyasətini (monetary policy) həyata keçirir. Copyright © 2004 South-Western

Federal Açıq Bazar Komitəsi • Açıq-Bazar Əməliyyatları • Pul təklifi (money supply) iqtisadiyyatda mövcud olan pulun miqdarıdır. • FED-in pul təklifini dəyişmək üçün istifadə etdiyi başlıca yol açıq-bazar əməliyyatlarıdır. • FED ABŞ hökumətinin buraxdığı istiqrazları satır və alır. Copyright © 2004 South-Western

Federal Açıq Bazar Komitəsi • Açıq-Bazar Əməliyyatları • Pul təklifini artırmaq məqsədilə FED hökumət istiqrazlarını əhalidən satın alır. • Pul təklifini azaltmaq məqsədilə FED hökumət istiqrazlarını əhaliyə satır. Copyright © 2004 South-Western

BANKLAR VƏ PUL TƏKLİFİ • Banklar iqtisadiyyatda tələb olunanadək saxlanılan depozitlərin və pul təklifinin miqdarına təsir göstərə bilir. Copyright © 2004 South-Western

BANKLAR VƏ PUL TƏKLİFİ • Ehtiyatlar (Reserves) bankların aldıqları, lakin borc kimi vermədikləri depozitlər. • Qismən ehtiyat saxlayan bankçılıq (Fractionalreserve banking) bankların depozitlərin yalnız bir hissəsini ehtiyat kimi saxladıqları bank sistemidir. Copyright © 2004 South-Western

BANKLAR VƏ PUL TƏKLİFİ • Reserve Ratio • Ehtiyat dərəcəsi (Reserve ratio) depozitlərin ehtiyat kimi saxlanılan hissəsidir. Copyright © 2004 South-Western

Qismən Ehtiyat Saxlayan Bankçılıqda Pulun Yaradılması • Banklar ehtiyatlarının bir hissəsini borc verdikdə pul təklifini artırırlar. • Pul təklifinə banklardakı depozitlərin miqdarı və bankların verdikləri borc miqdarı təsir göstərir. • Bankda depozitlər həm aktivlər, həm də passivlər kimi qeydə alınır. • Bankların məcmu depozitlərin ehtiyat kimi saxladıqları hissəsinə ehtiyat dərəcəsi deyilir. • Borclar bankın aktivlərinə aiddir. Copyright © 2004 South-Western

Qismən Ehtiyat Saxlayan Bankçılıqda Pulun Yaradılması • Bu T – hesabı göstərir ki. . . • Depozitlər qəbul edilir, Birinci Milli Bank • Onların bir hissəsi ehtiyat kimi saxlanılır, Aktivlər • Qalan hissəsi borc (kredit) verilir. Ehtiyatlar • Ehtiyat dərəcəsi 10%-dir. $10. 00 Passivlər Depozitlər $100. 00 Verimiş kredit $90. 00 Məcmu Aktivlər Məcmu Passivlər $100. 00 Copyright © 2004 South-Western

Qismən Ehtiyat Saxlayan Bankçılıqda Pulun Yaradılması • Bank pulu borc verdikdə pul əsasən depozit kimi digər banka qoyulur. • Bu borc vermək üçün daha çox depozit və daha çox ehtiyat yaardır. • Bank ehtiyatlarından borc verdikdə pul təklifi artır. Copyright © 2004 South-Western

Pulun Artma Əmsalı • İqtisadiyyatda nəticə etibarilə nə qədər pul yaradılır? Copyright © 2004 South-Western

Pulun Artma Əmsalı • Pulun artma əmsalı (money multiplier) ehtiyatların hər bir dolları ilə bank sisteminin yaratdığı pulun məbləğidir. Copyright © 2004 South-Western

Pulun Artma Əmsalı Birinci Milli Bank Aktivlər Ehtiyatlar $10. 00 Passivlər Depozitlər $100. 00 Verilmiş kreditlər İkinci Milli Bank Aktivlər Ehtiyatlar $9. 00 Passivlər Depozitlər $90. 00 Verilmiş kreditlər $90. 00 $81. 00 Məcmu aktivlər Məcmu passivlər $100. 00 Məcmu aktivlər Məcmu passivlər $90. 00 Pul Təklifi = $190. 00! Copyright © 2004 South-Western

Pulun Artma Əmsalı • Pulun artma əmsalı ehtiyat dərəcəsinin tərsidir: M = 1/R • Ehtiyat tələbi (norması), R = 20% və ya 1/5, • Pulun artma əmsalı 5 -dir. Copyright © 2004 South-Western

FED-in Monetar Nəzarət Vasitələri • FED-in monetar alətlər səbətində 3 alət mövcuddur: • Açıq-bazar əməliyyatları • Ehtiyatlar üzrə tələblərin (norma) dəyişdirilməsi • Diskont faizinin dəyişdirilməsi Copyright © 2004 South-Western

FED-in Monetar Nəzarət Vasitələri • Açıq-Bazar Əməliyyatları • Açıq-bazar Əməliyyatları (open-market operations) ABŞ-ın dövlət istiqrazlarını FED tərəfindən alınıb satılmasıdır: • FED hökumət istiqrazlarını satın aldıqda pul təklifi artır. • FED hökumət istiqrazlarını satdıqda pul təklifi azalır. Copyright © 2004 South-Western

FED-in Monetar Nəzarət Vasitələri • Ehtiyatlar üzrə Tələblər (norma) • FED pul təklifinə həmçinin ehtiyatlar üzrə tələblər (reserve requirements) vasitəsilə təsir göstərir. • Ehtiyatlar üzrə tələblər bankaların depozitlərə qarşı saxlamalı olduqları ehtiyatların minimum miqdarı üzrə qaydalardır. Copyright © 2004 South-Western

FED-in Monetar Nəzarət Vasitələri • Ehtiyatlar üzrə tələblərin dəyişdirilməsi • Ehtiyatlar üzrə tələbələr bankın məcmu ehtiyatlarının kredit verilə bilməyən hissəsidir(%-lə). • Ehtiyatlar üzrə tələblər artırıldıqda pul təklifi azalır. • Ehtiyatlar üzrə tələblər azaldıldıqda pul təklifi artır. Copyright © 2004 South-Western

FED-in Monetar Nəzarət Vasitələri • Diskont faizinin dəyişdirilməsi • Diskont faizi (discount rate) FED-in banklara verdiyi borclar üzrə faiz dərəcəsidir. • Diskont faizi artırıldıqda pul təklifi azalır. • Diskont dərəcəsi azaldıldıqda pul təklifi artır. Copyright © 2004 South-Western

Pul Təklifinə Nəzarətlə bağlı Problemlər • FED-in pul təklifini tam nəzarət altında saxlaya bilmir. • Çünkü FED qismən ehtiyat saxlayan bankçılıqdan irəli gələn 2 problemlə qarşılaşır: • Ev təsərrüfatları banklarda depozit saxladıqlarından FED pul təklifini tam nəzarətdə saxlaya bilmir. • Bankirlər kredit verdiyindən pul təklifini tam nəzarətdə saxlaya bilmir. Copyright © 2004 South-Western

Xülasə • Pul termini, insanların müntəzəm olaraq əmtəə və xidmətləri almaq üçün istifadə etdikləri aktivləri bildirir. • Pulun üç funksiyası vardır: mübadilə vasitəsi, hesablama vasitəsi, əmanət vasitəsi. • Qızıl kimi əmtəə formasındakı pul, həqiqi dəyəri olan puldur. • Kağız dollar kimi xalis pul, həqiqi dəyəri olmayan puldur. Copyright © 2004 South-Western

Xülasə • Federal Ehtiyatlar Sistemi ABŞ-ın mərkəzi bankı kimi ABŞ monetar sistemini tənzimləyir. • O pul təklifini açıq-bazar əməliyyatları, ehtiyatlar üzrə tələblərini və diskont faizini dəyişdirməklə nəzarət altında saxlayır. Copyright © 2004 South-Western

Xülasə • Banklar depoztlərinin bir hissəsini borc verdikdə, onlar iqtisadiyyatda pul təklifini atırırlar. • Pul təklifinin müəyyən olunmasında bankların bu rolu səbəbindən FED-in pul təklifinə nəzarəti mükəmməl deyildir. Copyright © 2004 South-Western