POLISEMIJA Tipovi semantikih transformacija LEKSEMA I ALOLEKSA Leksema

POLISEMIJA Tipovi semantičkih transformacija

LEKSEMA I ALOLEKSA � Leksema – najmanja samostalna jedinica leksičkog sitema �U savremenoj leksikologiji: � Leksema – sva značenja i svi oblici � Aloleksa – leksička jedinica upotrebljena u jednom značenju i jednom obliku.

LEKSEMA I ALOLEKSA � Alolekse: � Fizičke (ortografski dubleti: će raditi/radiće) � Funkcionalne (različiti oblici) � Semantičke (njena posebna značenja)

LEKSEMA I ALOEKSE � Semantičke alolekse � � � Semantičke alolekse obično se nazivaju semantičkim realizacijama jedne lekseme. Polisemične lekseme imaju više semantičkih aloleksa, tj. semantičkih realizacija. Monoemične lekseme imaju samo jednu semantičku aloleksu, te im odgovara samo jedna semantička realizacija.

LEKSEMA I ALOEKSE � Lekseme: � � autosemantičke sinsemantičke (funkcionalne) – kod njih značenje ne postoji kao sistemska kategorija (predlozi, veznici, rečce)

ANALIZA LEKSIČKOG ZNAČENJA � Metodi analize leksičkog značenja

KOMPONENCIJALNA ANALIZA � leksema 1. semantički sadržaj (semema) 2. semantički sadržaj (semema) � semantički sadržaj – arhisema + seme (nižeg ranga) � krompir , -ira m bot. vrsta povrća sa podzemnim zadebljalim delom loptastog oblika; hranljiv; jeftin.

KOMPONENCIJALNA ANALIZA � Grameme � Semantička � semantički realizacija sadržaj jedne lekseme u određenoj semantičkoj poziciji. Semantička pozicija je mesto jedne lekseme u linearnom poretku reči, tj. mesto realizacije jedne lekseme.

POLISEMIJA I SEMANTIČKA DISPERZIJA � Polisemija � sposobnot leksema da se realizuje u više značenja, da ima više semantičkih realizacija. � zub 1. svaka od pločastih ili klinastih koščica prevučenih gleđu u vilicama čoveka i većine drugih kičmenjaka koje služe za kidanje i sitnjenje hrane. � Ovo je primarno značenje, osnovni semantički sadržaj. � Rezultat komponencijalne analize: � arhisema: � organ u vilicama čoveka

POLISEMIJA I SEMANTIČKA DISPERZIJA � Seme koje se odnose na oblik veoma su produktivne. One učestvuju u motivaciji gotovo svih sekundarnih semantičkih realizacija. � Zub 2. oštriji izrezak na raznim predmetima (npr. testeri). Sekundarno značenje � Ovaj proces se naziva semantička disperzija ili leksičko-semantička derivacija. �

� Polisemantičnost je posledica bogatstva osnovnog semantičkog sadržaja, tj. bogatstva semantičkih elemenata u njemu.

TIPOVI SEMANTIČKIH TRANSFORMACIJA Postoji nekoliko tipova semantičkih transformacija � Izvorišta ovih transformacija su semantički elementi u semantičkim sadržajima (najčešće osnovnim). � Prema tome koji je od ovih elemenata zahvaćen transformacijom, razlikujemo 4 osnovna tipa: � platisemija � metonimija � sinegdoha � metafora �

PLATISEMIJA � Platisemija je širokoznačnost, sposobnost primarne (proste, neizvedene) lekseme da u svojoj nominacionoj realizaciji (osnovnom značenju) imenuje dva slična pojma.

PLATISEMIJA � glava 1. gornji deo čovečijeg odnosno prednji deo životinjskog tela u kome se nalazi mozak i glavna čula. � Ovde identifikujemo dva pojma (referenta). � Kod ostalih tipova semantičkih transforamcija dva referenta su znak dve semantičke realizacije, dva značenja jedne lekseme. � Razlika u odnosu na druge tipove semantičke disperzije jeste u tipu referenta

PLATISEMIJA �I u prvom i u drugom semantičkom sadržaju veoma su slične i arhiseme (deo životinjskog tela / deo ljudskog tela) i seme nižeg ranga (gornji / prednji; okruglast, sa glavnim čulima, važan deo tela). � Ove razlike u semama u ovim semantičkim sadržajima nisu dovoljne da bi se u jezičkoj svesti razdvojila ova dva pojma (glava čoveka i glava životinje).

METONIMIJA � Arhisema je fokus, izvorište metonimijskih transformacija. � arhisema zajednička za sve lekseme jedne leksičko-semantičke grupe � metonimijska transformacija je proces koji se na isti način razvija kod svih leksema iz grupe. � Iz tog se razloga ovakva polisemija naziva regularnom.

METONIMIJA � Primeri: � šolja, čaša, šerpa, lonac. . �

SINEGDOHA � Arhisema je fokus transformacija indukovanih sinegdohom. � mutacija i izmena arhiseme i razvitak novih sema nižeg ranga. � Sinegdoha je neregularna, individualna jer ne zahvata sve članove jedne leksičkosemantičke grupe. � Postoje 4 osnovna tipa transformacija kojima je u osnovi sinegdoha.

SINEGDOHA � Prvi tip – osnovna (prava) sinegdoha � upotrebom imena dela kakve celine za samu celinu � sastoji se u transformaciji, u gubljenju partitivnosti arhiseme � desemantizacija i resemantizacija jednog broja sema polaznog semantičkog sadržaja.

SINEGDOHA � Primeri: �

SINEGDOHA � Drugi tip Kod ovog tipa sinegdohe imamo prenos nominacije sa šireg pojma na uži (odnosno sa hiperonima na hiponim). � Arhisema iz polaznog semantičkog sadržaja ostaje ista i u sekundarnom. � seme iz polaznog takođe ostaju iste, ali se pored njih razvijaju nove seme, one na osnovu kojih se jedan hiponim razlikuje od hiperonima i od drugih hiponima. �

SINEGDOHA � Primeri: � kola 1. vozilo na točkovima koje služi za prevoz ljudi i stvari. 2. zaprežno vozilo. 3. automobil sa motornom ili električnom vučom. 4. Vagon � Iz osnovnog značenja razvijaju se ostala značenja koja su sa osnovnim u odnosu hiperonim – hiponim. � žena, čovek, mačka. . .

SINEGDOHA � Treći tip � Kod ovog tipa imamo upotrebu imena jednog pojma i za širi sličan pojam i za uži sličan pojam � sličan po semskom sastavu u semantičkom sadržaju. .

SINEGDOHA � Primer: � Zemlja � planeta � Leksema > kopno > meka materija po Zemljinoj kori > država narod realizuje se u više značenja � Nacija; etnička grupa; stanovništvo; ljudi na nižim stepenima imovinske i društvene hijerarhije; mnoštvo osoba; ukućani; porod, potomstvo. � Teško je odrediti koje je od ovih značenja primarno, a koja su sekundarna. � U rečnicima se ovakva značenja obično navode počev od najšireg do najužeg.

SINEGDOHA � Četvrti tip � Kod ovog tipa imamo upotrebu imena neke grupe lica za lice iz te grupe. � Primer: � Ovaj banda, vojska 1. grupa 2. pojedinac iz takve grupe tip semantičkih transformacija veoma je redak.

METAFORA � Metafora je prenos nominacije (imenovanja) s jednog pojma na drugi, odnosno s jednog semantičkog sadržaja na drugi � motivisan analoškim povezivanjem semantičkih komponenata, sema nižeg ranga, � uz obavezno zamenjivanje arhiseme polaznog semantičkog sadržaja arhisemom ciljnog semantičkog sadržaja.

METAFORA � Primer: glava � 1. gornji deo čovečijeg odnosno prednji deo životinjskog tela u kome se nalazi mozak i glavna čula + okruglast + krajnji. � arhisema: deo tela � seme: okruglast, krajnji � 6. gornji, prošireni, zaobljeni ili zadebljali kraj ili deo predmeta (~ eksera, ~klina, ~ suncokreta) � arhisema: deo predmeta � seme: krajnji, okruglast, prošireni

METAFORA � Zajednički element ovih semantičkih sadržaja ove lekseme je sema oblika. � Samo je ovaj element omogućio asocijativno povezivanje ovih dvaju semantičkih sadržaja, a ovo asocijativno povezivanje rezultiralo je prenosom nominacije s pojma glava kao deo tela na pojam glava kao prošireni deo predmeta.