ZEHRLENME TPLER ZEHRLERN ETKLER ve ZEHRLER ARASINDA ETKLEMELER

ZEHİRLENME TİPLERİ, ZEHİRLERİN ETKİLERİ ve ZEHİRLER ARASINDA ETKİLEŞMELER Doç. Dr. Dilek GÜVENÇ

Zehirlenme tipleri Zehirin alınan miktarı ve ortaya çıkma süresine göre klinik olarak; ¢ Perakut zehirlenme ¢ Akut zehirlenme ¢ Subakut zehirlenme ¢ Subkronik zehirlenme ¢ Kronik zehirlenme

Perakut zehirlenme Zehirli maddenin yüksek doz alınmasını takiben emilmesi ve klinik belirtilerin ortaya çıkmasının birkaç dakika ile 2 saat gibi çok çabuk olduğu zehirlenme tipi ¢ Çoğu kez ölümle sonuçlanır ¢

Akut zehirlenme Zehirli maddenin yüksek doz alınmasını takiben emilmesi ve klinik belirtilerin ortaya çıkmasının 1 -14 gün gibi çabuk olduğu zehirlenme tipi ¢ Klinik belirtiler perakut zehirlenme kadar olmasa da şiddetlidir ¢

Subakut zehirlenme ¢ Zehirli maddeye bir çok kez maruz kalınması sonucu oluşan, belirtilerin 24 hafta sonra ortaya çıktığı zehirlenme

Subkronik ve kronik zehirlenme Zehirli maddeye bir çok kez maruz kalınması sonucu oluşan, belirtilerin 4 haftadan daha uzun bir sürede ortaya çıktığı zehirlenme ¢ Subkronik: 3 ay ¢ Kronik: 2 yıl sonra da ortaya çıkabilir ¢

Zehirlerin etkileri ¢ Lokal veya sistemik l l ¢ Dönüşümlü veya dönüşümsüz l l ¢ Lokal: Asit-alkali yanıkları Sistemik: Arsenik zehirlenmesi Dönüşümlü: Piretroid insektisid zeh. ; karaciğer hasarı oluşması Dönüşümsüz: OF insektisid zehirlenmeleri; karsinojenik, teratojenik etkiler Hemen veya gecikmiş l l Hemen: Perakut, akut zehirlenmeler Gecikmiş: subakut, kronik Kanser oluşumu

Zehirlerin etki şekilleri ¢ Yalın zehirli-zararlı etkiler Görevsel (toksikodinamik) l Biyokimyasal l Yapısal l Özel l ¢ Alerjik tepkimeler l ¢ Tip I, III, IV İdiyosinkratik tepkimeler

Yalın zehirli-zararlı etkiler ¢ Kullanılan ilaç miktarına göre ortaya çıkar, farmakolojik etkinin abartılı halidir. İlaçların istenmeyen etkileri bu grupta bulunur Görevsel (toksikodinamik) l Biyokimyasal l Yapısal l Özel l

Yalın zehirli-zararlı etkiler. Görevsel zehirli etkiler Zehirlenme sağaltıcı etkinin bir uzantısıdır ¢ İlaçların doz fazlalığı veya hayvanın duyarlılığına bağlı olarak beklenen etkinin şiddetlenmiş ve abartılmış hali ¢ Barbitüratların yüksek dozda solunum merkezi dahil beyin merkezlerini baskılaması ¢

Yalın zehirli-zararlı etkiler. Biyokimyasal zehirli etkiler Zehirli maddelerin plazma ve dokularda enzim etkinliği ¢ Elektrolit yoğunluğu ¢ Kan şekeri ¢ Hormonlar ¢ Kreatin gibi maddelere etki ¢

Yalın zehirli-zararlı etkiler. Yapısal zehirli etkiler ¢ ¢ ¢ Zehirli maddenin doku ve hücre düzeyinde doğrudan hasarla ortaya çıkan zehirlenme Maddenin kendisi veya etkin metaboliti neden (süperoksit anyonu, epoksit vb) olabilir Hücredeki DNA, RNA veya hücre membranı gibi makromoleküllere bağlanırlar Aflatoksinler Karaciğer hasarına Aminoglikozidlerin böbrek hasarına yol açması

Yalın zehirli-zararlı etkilerÖzel zehirli etkiler ¢ Zehir veya metabolitinin hücre çekirdeğinde DNA’yı etkilemesi sonucu gelişen; Karsinojenik etki l Mutajenik etki l Teratojenik etki l

Yalın zehirli-zararlı etkilerÖzel zehirli etkiler ¢ ¢ ¢ Karsinojenik etki: DNA’nın yapısındaki bozukluk sonucu, hücrelerin yeterince farklılaşmadan kontrolsüz ve hızlı biçimde çoğalması Mutajenik etki (genotoksik etki): Çeşitli maddelerin (radyasyon dahil) hücre DNA’sında yaptıkları kalıcı değişiklikler Teratojenik etki: İlaç, zehir ve metabolitinin anne karnından plasenta yoluyla yavrunun dolaşımına geçmesi sonucu yavruda şekil bozuklukları veya noksan gelişme oluşması ¢ Talidomid Faciası? ? ?

Alerjik tepkimeler ¢ ¢ ¢ İlaç alerjisi, kimyasal alerji olarak da bilinir Vücudun duyarlı hale geldiği bir maddeye ikinci kez maruz kaldığında gelişen tepkime Küçük molekül ağırlıklı maddeler vücutta önce proteinlerle birleşerek antijenik bir bileşik (hapten) oluşturması gerekir 1 -2 hafta içinde antikorlar şekillenir, bundan sonra ikinci maruziyette alerjik tepkime oluşur İnsan ve hayvanlar farkında olmadan maddeye maruz kalmış olabilirler (özellikle gıdalarla, havayla) İkinci kez maruz kalma şart, doza bağımlı değil, oluşma sıklığı dozla ilişkili değil

Alerjik tepkimeler Tip I (Anafilaktik tepkimeler): Ig. E tipi (anti ilaç) antikorlar aracılık eder, hemen oluşan aşırı duyarlılık tepkimeleri ¢ Tip II (Sitolitik tepkimeler): Ig. G, Ig. A ve Ig. M tipi antikorlar aracılık eder, fagositik hücreler aktive olur, en duyarlı doku dolaşım sistemindeki kan hücreleri ¢

Alerjik tepkimeler ¢ ¢ Tip III (Arthus tepkimeleri): Ig. G tipi antikorlar aracılık eder, büyük antijen-antikor bileşikleri damar endotelinde çökerek serum hastalığı denen hücre yıkımlayıcı yangı oluşturur, en duyarlı doku deridir Tip IV (Hücre aracılı tepkimeler): Duyarlı Tlenfositler ve makrofajlar aracılık eder, gecikmiş tip aşırı duyarlılık tepkimeleri, en çok görülen örneği temas dermatiti

İdiyosinkratik tepkimeler Canlıda genetik bir noksanlık veya farklılık sonucu herhangi bir maddeye karşı gelişen istenmeyen tepkimeler ¢ Kedi ve bazı balıklarda UDP-glukuronil transferaz noksanlığı sonucu aspirin türevlerine duyarlı olması (glukuronik asitle birleşme olmadığından) ¢

Zehirler arası etkileşmeler ¢ Toksikodinamik etkileşmeler l Aynı yönde etkileşmeler • İlave etki • Sinerjistik etki • Etki güçlenmesi l ¢ Toksikokinetik etkileşmeler l Emilme düzeyinde l Dağılma düzeyinde l BT düzeyinde • Enzim etkinliğinde artış • Enzim etkinliğinde baskılanma Aksi yönde etkileşmeler • Kimyasal • Fizyolojik • Farmakolojik l Atılma düzeyinde

Aynı yönde etkileşmeler ¢ ¢ ¢ İlave etki: İki maddenin birlikte verildiklerinde oluşan etkinin ayrı verildiklerindeki etkiye eşit olması (A+B=2 A veya 2 B) Sinerjistik etki: İki maddenin birlikte verildiklerinde oluşan etkinin ayrı verildiklerindeki etkiden çok fazla olması (A+B=10 A veya 10 B) Etki güçlenmesi: İki maddenin birlikte verildiklerinde oluşan etkinin ayrı verildiklerindeki etkiden fazla olması (A+B>2 A veya 2 B)

Aksi yönde etkileşmeler Tedavi için önemli ¢ Antidot prensiplerini oluşturan etkileşmelerdir ¢ Kimyasal l Fizyolojik l Farmakolojik l

Toksikokinetik etkileşmeler Emilme düzeyinde ¢ Dağılma düzeyinde ¢ BT düzeyinde ¢ Enzim etkinliğinde artış l Enzim etkinliğinde baskılanma l ¢ Atılma düzeyinde

Emilme düzeyinde etkileşmeler Genellikle sindirim kanalından emilim sırasında meydana gelen etkileşmelerdir ¢ Sindirim kanalından geçiş süresini uzatma, iyonize olmamış madde miktarını yükseltme, çözünürlüğü arttırma vb. şekillerde ortaya çıkar ¢ Genellikle zehirli maddeye duyarlılığı arttıran etkileşmelerdir ¢

Dağılma düzeyinde etkileşmeler Zehirler de ilaçlar gibi büyük oranda plazma proteinlerine bağlanarak taşınırlar ¢ Aynı protein ile taşınan maddeler arasında yarışma vardır ¢ Proteine ilgisi yüksek madde daha fazla bağlanarak zehirli maddenin serbest kalmasına ve zehirliliğinin artmasına neden olur ¢

BT düzeyinde etkileşmeler İki maddeden birisi diğerinin BT’nunda görevli enzimin etkinliğini arttırarak ve azaltarak etkisini değiştirebilir ¢ Zehirin etkisi her iki yönde de değişebilir ¢

Atılma düzeyinde etkileşmeler ¢ ¢ Özellikle böbreklerde İdrarın asitleştirilmesi ve alkalileştirilmesi, zehirlerin böbreklerden emilmesini azaltıp atılmasını hızlandırarak sağaltımda sık kullanılır İdrarı asitleştirmek için: Amonyum klorür, askorbik asit, metiyonin İdrarı alkalileştirmek için: Sodyum bikarbonat, sodyum laktat, asetazolamid

Atılma düzeyinde etkileşmeler ¢ İdrarın asitleştirilmesiyle zayıf bazik maddelerin (amfetamin, teofilin, efedrin, klorpromazin, kinidin, nikotin vb), alkalileştirilmesiyle ise zayıf asidik maddelerin (sülfanamidler, tetrasiklinler, barbitüratlar, penisilinler, salisilatlar, kumarin vb) atılması ARTAR