TASHKENT MAMLEKETLIK AGRAR UNIVERSITETI NOKIS FILIALI AGRANOMIYA FAKULTETI

TASHKENT MA’MLEKETLIK AGRAR UNIVERSITETI NO’KIS FILIALI <<AGRANOMIYA>> FAKULTETI 1 -KURS <<JIPEKSHILIK>> TA’LIM BAG’DARI <<PAL HA’RRESHILIK>> PA’NINEN SLAYD PREZENTATSIYASI ORINLAG’AN: TA’JIMURATOV. E. QABILLAG’AN: TILEWMURATOV. A

Pal ha’rresin saqlaw ha’m asirap abaylaw REJE: Ø Pal ha’rreler menen islew ta’ribi Ø Paxtashiliq zonasinda ba’ha’r, jaz, gu’z aylarinda pal ha’rrelerdin’ turmisi ØPal ha’rrelerdin’ qistan aman shig’iwi

• Pal ha’rreshi ha’rreler menen isleskende aq xalat, ju’zine tor kiyip aliwi , pal ha’rreshilik jurnali, pal ha’rreni sipirip turiw ushin chyotka, suwli shlek, mo’z materiyal qaplang’an ko’shiretug’in yashik ha’m onin’ ishine bir neshe bos ram boliwi kerek. Jumis baslawdan aldin o’tkir iyisli awqat (chesnok, piyaz) jeme kerek. Keskin ha’reketler olardi biyzata etedi.

• Bizge ma’lim , jaz waqtinda pal ha’rreler bir ay jasaydi. Qislawdan shiqan pal ha’rrenin’ jasi bolsa alti-jei aydan asadi. Pal ha’rreler organizimi a’sirese qis waqtinda, ju’da qartayip ketei, qislag’an eski pal ha’rrelerdi ba’ha’rde jas pal ha’rreler menen almastiriw jumisi 30 ku’nge uzaytiladi. Sonin’ ushin pal ha’rre semiyalari normal qislawi ha’m rawajlaniwi ushin erte ba’ha’rde qolay sharayat jaratiw yag’niy olardi, en’ aldi menen aziq penen ta’minlew kerek.

Paxtashiliq zonasinda ba’ha’r, jaz, ha’m gu’z aylarinda pal ha’rrelerdin’ pu’kil o’mir su’riwi tomendegi basqishlarg’a bo’linedi: v. Mart-aprel – uyada pal ha’rre ge jaqqan ren’ ya’ki nektar jeterli bolsa , qosimsha aziq, semiyanin’ o’siwi ushin sariplanai. v. May - semiyag’a ajiraliw waqti, pal ha’rreler o’rshitiletug’in xojaliqlarda pakette pal ha’rre jetistiriw, basqa xojaliqlarda kushsiz , az o’nimli semiyalardi brak qiliw ha’ m olar ornina joqari o’nimdar semiyalardi ajiratip jan’a semiya payda etiw waqti bolip esaplanadi.

v. Iyun-avgust – (avgusttin’ birinshi yarimi) – pal jiynaw waqti (uyalardi sholge , taw eteklerine , paxta atizlarina ko’shiriw). v. Sentiyabr - ha’mme semiyalardin’ ku’shi ten’lestiriledi ha’m uyalar qislawg’a tayarlanadi. v. Oktiyabr - bul aydin’ jilli ku’nlerinde tiykarg’i gu’zgi reviziya o’tkeriledi.

• Pal ha’rrelrdin’ qislawi ushin paxta gu’linen aling’an paldan basqa pal bolmag’an quraminda onin’ 50 % in alip , ornina qant sherbeti qosiw kerek. Qosimsha aziq beriwdi sentiyabrden qaldirmaw kerek. Bul waqitta shuvaq , bede , ma’kke ren’I ko’p boladi ha’m pal ha’rreler sariplag’an beloktin’ ornin qisqa deyin toltiriw mu’mkin. Pal ha’rreler qisqa kiriwi ushin qosimsha aziq beriwde qant sherbetin (1, 5 kg qanttin’ 1 litr suwdag’i eritpesi ) isletiw kerek.

• Bunday sherbetti qayta islewde pal ha’rreler qantti kem sariplaydi. Bunday sherberke 10 % pal ha’m ha’r bir litrg’a 0, 3 sm kub ku’shli sirke kislata qosilsa jaqsi boladi. Pal ha’rreler azig’in alip o’tkende onin’ ramlar boyinsha jaylastiriwina qaraw kerek. Pali kem bolg’an ramlardi (pechatlang’an bolsa ashiw kerek ) ishke qosiwi kerek. Sonda pal ha’rreler paldi uyanin’ orayina qosiw imkaniyatina iye boladi. Qis issi kelip , hawa tez-tez isip turg’anda pal ha’rreler tazalaniw ushin shig’adi , yag’niy olar najasdan tazalanadi.

A'DEBIYATLAR q Nikolay Fedorovich Kraxotin. Tashkent ‘‘ Mexnat ’’ 1915.

Pal ha'rrelerdin' nerv sistemalari ag'zalari REJE: v Nerv sistemasi haqqinda tu’sinik v Seziw organlari v Hasharatlardin’ oz – ara baylanislari

Ø Pal ha’rrelerdin’ uyadag’i ha’m ta’biyattag’i barliq ha’r - tu’rli , quramali keskin ha’rekerleri ha’m atqaratug’in jumisi joqari da’rejede du’zilgen nerv sistemasi ha’m seziw organlarinin’ jumis iskerligine baylanisli. Nerv sistemasi - nerv kletkalari ha’m olardan tarqalg’an nerv talshiqlarinan ibarat. Nerv kletkalarinin’ toplami nerv tu’yini ya’ki gangliy payda etedi. Pal harrelerinde orayliq , pereferiyaliq ha’m simpatik nerv sistemasi parqlanadi.

Ø Orayliq nerv sistenasi miy , yag’niy jutqinshaq u’sti, jutqinshaq asti ha’m qarin nerv shinjirinan ibarat. Miy ha’m jutqinshaq asti tu’yini basta , qarin nerv shinjiri ko’kirek ha’m qarinda jaylasqan. Miy qizil o’n’esh ustinde bolip , qizil o’n’eshti orap turg’an eki nerv shinjiri jardeminde jutqinshaq asti tu’yini menen baylanadi. Jutqinshaq asti tu’yini bolsa na’wbettegi, eki nerv tu’yini – konnektivler ja’deminde qarin nerv shinjirinin’ birinshi tu’yini menen baylanadi. Qarin nerv shinjirinin’ barliq tu’yinleri konnektivler ja’rdemine o’z-ara baylanisadi.

q Pal ha’rreler seziw organlari arqali sirtqi ortaliqtan kelgen ta’sirin qabil etedi ha’m olarg’a tiyisli juwap qaytaradi. Seziw organlari ja’rdeminde olar ta’biyattag’i qubilislardi aniqlaydi , ushqan jerin eslep qalip adaspawda ja’rdem beredi , aziq eregin tez tabadi h. t. b. Uya ishindegi ha’r qiyli (in quriw , na’slin ta’rbiyalaw , nektardan pal islep shig’ariw , gu’l shan’inan perga tayarlaw ha’m uyada aziq zapasin jiynaw siyaqli ) quramali protsesslerdi islewde seziw organlari ja’rem beredi.

q Quramali ko’zleri bolsa alti mu’yeshli yag’niy fasetkalardan du’zilgen. Ha’r bir fasetka astinda ommatiydiy dep atalatug’in quramali bo’limi jaylasqan. Pal ha’rreler sari , ko’k , aq ren’lerdi ajirata aladi ha’m olar qizil rendi qara ha’m toq qon’ir ren’ menen aljastirip jibredi. Jumisshi pal ha’rrenin’ quramali ko’zinde 4000 -5000 day , urg’ashisinda 5000 day ha’m erkek ha’rrede 8000 nan artiq ommatiydiy boladi. Onin’ a’piwayi kozlerinin’ waziypasi jaqsi aniqlanbag’an.

ü Hasharatlar sirtqi qa’wip haqqinda xabar qiliwda ko’p kanalli sistemadan: xiymiyaliq, akustik , jariqliq ha’m baylanis jolinan paydalanadi. Ma’selen ; pal ha’rre shag’ajaq bolsa shig’aratug’in dawis onin’ hu’jim qiliwinan signal beredi. Pal ha’rre semiyasi biyzata bolg’anda da o’zine say dawis shig’aradi. Bul signalg’a muwapiq , uya ishi isip ketkene, karbonat angidrit gazi ko’beyip ketkende jumisshi ha’rreler qanatin qag’ip uya ishin ma’jburiy samallatadi. Bunda uyadag’a barliq jumisshi ha’rreler qatnasadi.

E. K. Eskov (1971 -1973) islep shiqqan akustik metodlar (semiya quriliwi , urg’ashi ha’rre joqlig’I , onin’ ornina jan’a urg’ashi ha’rre jetistiriw ha’m og’an jumisshi pal ha’rrelerdin’ mu’na’sibeti , semiyanin’ aktivkik da’rejesin belgilew ha’m basqa) pal ha’rrelerdin’ minez – qulqin aniqlaw ha’m basqariwg’a ja’rdem beredi. Eskov pal ha’rreler jan’a semiya payda etiwde ha’m jan’a uyag’a ko’shiw protsessinde o’zine xos ’’jiynaw ’’, ’’ushiw’’ ha’m ’’ko’shiw’’ siyaqli signallardan paydalsniwin anoqlag’an.

Pasekadag'I na'silshilik jumislardin' tiykarg'i formasi REJE: q Pal-ha’rreshilikte na’silshilik jumislar q Pal-ha’rrelerdin’ roy laniwi yag’niy jan’a semiyalarg’a ajiralip ketiwi q Roylaniwdin’ gruppalarg’a bo’liniwi

• Parodali pal ha’rresin tayarlaw jumisi ya’ki taza parodani ko’beyttiriw uliwma fenotiplik ha’m individual, genotiplik tan’law yag’niy a’piwayi ha’m quramali parodalar ara sanaatda shag’ilistiriw tiykarinda alip bariladi. Uliwma tan’law savxoz ha’m kalxoz pal ha’rreshilik xojaliqlarinda pal ha’rreler semiyasinin’ paydali xojaliq ha’m paroda sapasin jaqsilawda en’ qolay ha’ sinalg’an usil bolip esaplanadi. Pal ha’rreshilikte pal harre semiyalarin tan’lawdin’ tiykarg’i mazmuni pal onimleridur , oni ko’beyttiriw bolsa na’silshilik jumislarinin’ tiykarg’I maqseti esaplanadi.

• Pal harrelerdin’ hasildarlig’i aling’an jalpi bal mug’dari menen baxalnadi. Bunin’ ushin qislawda pal harre nin’ bir semiyasina ya’ki onin’ bir yolagiga sariplang’an aziqliq mug’dari , qislawg’a kirgen ha’m qis waqtinda nabit bolg’an pal harre- ler sani (gramda ) ha’rrexananin’ du’ziw da’rejeri aniqlanadi. • Pal harre semiyasinin’ saw boliwi , ol ya’ki bul kesellikke shidamlilig’i , tuqimnan shiqqan lichinka ha’m jetik pal harrelerdi sistemali ra’wishte ko’rip shig’iw ha’m veterinariya , bakteriolog , laboratoriyalarda analiz qiliw joli menen aniqlanadi ha’m na’sildar semiyalar uliwma sag’lam boliwi kerek

o Pal harrelerdin’ roylaniw , yag’niy jan’a semiyalarg’a ajiralip ketiw to’mendegi a’piwayi shkala boyinsha alip bariladi; ha’rreler jan’a semiyag’a ajiraliw (roylaniw) halatinda bolmaydi ; semiyag’a ajiraliw halatida boladi lekin ajiralmadi; jan’a semiyag’a ajiraldi. Pal ha’rrenin’ mum jiynawdag’i hasildarlig’i mumnan jasalma islengen uyalar sani menen belgilenedi. Solay etip ma’wsim aqirina kelgende pal ha’rre semiyalarin joqarida aytilg’an belgiler boyinsha baxalap u’sh gruppag’a ajiratiladi;

o Birinshi na’sildar gruppag’a pal jiynawda hasildarlig’i boyinsha pal ha’rreshilik xojalig’inin’ orta ko’rsetkishinen joqari 1, 5 – 2 ma’rte na’tiyje bergen qislawdan jaqsi shiqqan, kesellenbegen kushli ana ha’rresi bolg’an 10 – 15 % en’ jaqsi pal ha’rre semiyalari kiredi. Bunnan tisqari birinshi gruppag’a kiretug’in pal ha’rre semiyalari jaqsi parodali , yag’ni ha’mme bar belgileri menen sol paroda belgilerine jawap beriwi kerik. Ma’selen orta rus parodasi bolsa onin’ denesinde sari ren’ bolmaslig’i bal muxri aq (quriq) boliwi kerek ha’m basalar.

o Ekinshi en’ ulken gruppag’a hasildarlig’i xojaliqlarin’ ortasha ko’rsetkishlerine ten’ bolg’an pal harre semialari keredi. o U’shinshi gruppag’a ( pal ha’rre semiyasi qislawdan tek 10 – 15 % qalg’an ) en’ jaman belgilege iye bolg’an ha’m o’nimdarlig’i kem bolg’an semiyalar kiredi. Bul gruppag’a tiyisli semiyani sol ma’wsimnin’ ozinde ya’ki kelesi ma’wsimde brak qilinadi. Kelesi ma’wsimde na’sildar semiyalar sipatinda birinshi gruppa semiyalarinan paydalaniladi.

ü Ekinshi gruppag’a tiyisli semiyadag’i ana ha’rrelerdi birinshi gruppada jetistirilgen ana ha’rre menen almastiriladi Birinshi gruppadag’i qari ana ha’rrelerdi almasiriw ha’m jan’adan payda bolatug’in shaqapshalarg’a ana ha’rre otkeriw ushin en’ jaqsi semiyalarda ta’rbiyalang’an ana ha’rreler saylanadi. Birinshi gruppadan ajiratip aling’an trutenlar (ata ha’rreler) semiyasinda ko’plep trutenlar jetistiriw ushin ju’da qolay sharayat jaratiliwi kerek boladi;

ü Ma’selen; 1 -2 ata ha’rre mum inlerge qoyiladi , uyalar jaqsilap isitiladi , sistemali ra’wishte qolay aziq beriledi. Sonday-aq pal ha’rreshilik xojalig’inin’ basqa semiyalarinda trutenlar jetisip shiqpawi ushin barliq tayarliqlardi ko’riw zaru’r. Pal ha’rre na’slin jaqsilaw jumislari jaqsi otiwi ushin da’l sol waqitta (arasi 12 – 15 km bolg’an) kushli pal ha’rreshilik xojali’dinda da rayonlastirilg’an paroda ustinde jumis alip bariliwi kerek. Bolmasa ana ha’rrelerdin’ ko’pshiligi hasildarlig’i pa’s bolg’an ku’shti passelkadag’i trutenlar menen juplastiriliwi mu’mkin

Ha'r qi'yli' paroda -pal ha'rrelerdi sanaat tiykarinda shag'i' li'sti'ri'w REJE: Pal ha’rrelerdi shag’ilistiriw usili q Sanaat tiykarinda shag’ilistiriw jumislari q

• Shag’ilistiriwdin’ qaysi bir varianti bolmasin ekinshi ha’m u’shinshi buwin duragaylarin almawimiz kerek. Ha’zirgi waqitta bazi bir pitomniklerde birinshi buwin pal ha’rreleri semiyasin beretug’in ana ha’rre jetistiriledi. Birinshi buwin duragay aliw ushin pasekag’a zaru’r mug’darda shatistiriw ushin belgilengen parodanin’ tuqimlanbag’an ana ha’rresi ya’ki az (3– 5) mug’darda sol parodanin’ tuqimlang’an ana ha’rresin alip kelip olardan sol jerde tuqimlanbag’an ana ha’rre jetistiriwdi jumislaw kerek.

• Shatistiriwg’a belgilengen parodanin’ tuqimlanbag’an ana ha’rresin tiykarg’i semiyag’a , shaqapshalarg’a ya’ki nukleyslarg’a salip pasekada ko’beyttirilip arirg’an (a’dette awilliq) parodanin’ truteni menen juplastiriladi. Sonday qiling’anda 1 -2 jil ishinde xojaliqtag’i barliq pal ha’rre semiyasi , keltirilgen paroda pal ha’rrenin’ birinshi buwini duragay pal ha’rresi ha’m trutenin ana pal ha’rre du’nyag’a keltiredi.

v Sanaatta shag’ilistiriw tek geterozis maqsetinde paydalaniw emes , ba’lkim eki da’slepki parodalardi (ma’selen ; Kavkaz taw qon’iri pal ha’rresindegi arqayinliq , ziyreklik , Orta rus pal ha’rresindegi suwiqqa shidamliliq ha’m basqalar) jan’a alinatug’in duragay semiyada saqlap qaliw imkaniyatin beredi. Lekin ta’rtipsiz shag’ilistiriwlar o’tkermesten bul usildi plang’a tiykarlanip o’tkeriw , ekinshi , u’shinshi buwin duwragaylarinin’ aliniwina jol qoymasliq kerek boladi.

Tog’ay-sho’l jergilikli pal ha’rreler (Qazaqstan oblasti) , keltirilgen kavkaz taw qon’iri ha’m Kabaxtapin (A’zerbayjan) pal ha’rrelerinin’ pal beriwi hasildar , rawajlaniw da’rejesi ha’m basqa belgilerin salistirip u’yreniw na’tiyesinde kontrol(jergilikli) pal ha’rrelerinin’ pal jiynawinda u’sh jil dawamindag’i hasildarlig’i ortasha 27, 4 kg. Kavkaz qon’ir pal ha’rresi ha’m Kabaxtaoin ha’rrelerinin’ birinshi buwin duragaylari 40, 9 kg , ekinshi buwini 36, 7 kg Kabaxtapin taza parodali pal ha’rresinin’ bir semiyasi 56, 0 kg pal beredi.

Bolshenarim rayonindag’i ma’mleketlik pal ha’rreshilik pitomnigi jergilikli pal ha’rrelerde hasildarliq 22, 9 kg, Kabaxtapin parodasinin’ birinshi buwin duragaylari 20, 0 kg , Jdanov atli kalxozda (Kirov rayoni) jergilikli pal harrelerdin’ pal onimdarlig’i ortasha esapta semiyag’a 48 kg nan , Kavkaz ku’lren’ pal ha’rresi menen birinshi buwin duragayinda 95, 5 kg nan , Kabaxtapin pal ha’rreleri menen shag’ilistirip birinshi buwin duragayi 63, 5 kg nan pal o’nimin beredi.

• Pal ha’rreshilik Tyanshan pu’nkitinde Kavkaz taw qon’ir pal ha’rreleri shag’ilistiriwinin’ birinshi buwini 1956 -jil 86, 5 kg nan, 1957 -jilda 48, 7 kg nan ha’m 1958 -jil 120 kg nan pal jiynaldi. Jergilikli pal ha’rreler sog’an muwapiq 22, 0 24, 0 ha’m 44, 0 kg nan pal jiynadi.

• Ushinshi ham to’rtinshi buwin paselkalarinda pal jiynaw ortasha ko’rsetkishlerden pas edi. Pal jiynalatug’in jig’ildannin’ ishiki nagruzkasi u’sh jil dawaminda jergilikli pal ha’rrelerine qarag’anda Kavkaz qon’ir pal ha’rresinin’ birinshi buwin duragayinda – 59 % ke , ekinshi buwininda – 36, 3 % ke ko’p, Kabaxtapin pal ha’rresinin’ birinshi buwininda 17 % ke kem bolip esaplanadi.