Fargona Davlat Universiteti TabiiyotGeografiya fakulteti Kimyo yonalishi 129

Farg‘ona Davlat Universiteti Tabiiyot-Geografiya fakulteti Kimyo yo’nalishi 129 -guruh talabasi ZOIRZODA GULHAYONING NOORGANIK KIMYO fanidan 5 -GURUH P OILA ELEMENTLARI. mavzusida KURS ISHI

*5 -GURUH P OILA ELEMENTLARI.

*REJA: *I. KIRISH. *II. ASOSIY QISM. *1. V A guruh elementlari haqida umumiy tafsif. *2. Azot. *3. Azotning vodorodli birikmalari. *4. Azotning kislorodli birikmalari. *5. Nitrat kislota va uning tuzlari. *6. Fosfor. *7. Fosforning oksidlari va kislotalari. *8. Mishyak, surma va vismut. *9. Surma. *10. Vismut. *III. XULOSA.

* V A guruh elementlari qatoriga azot, fosfor, mishyak, surma va vismut kiradi. Bu guruh elementlari atomining tashqi qavatida 5 tadan elektron bor. Ular 3 ta elektron biriktirishi va 5 ta elektron yo’qotishi mumkin. Shuning uchun bu elementlar +5, +3 va -3 oksidlanish darajasini namoyon etadi. * Bu guruh elementlari metallmaslardir. Metallmaslik xossasi azot va fosforga xos. As, Sb va Bi metallmaslik xossalari bilan birgalikda metall xossalarini ham namoyon etib, metall xossa vismutga qarab kuchayadi. V A guruh elementlarining eng asosiy kattaliklari quyidagi 45 -jadvalda keltirilgan. *

** oq fosfor; **615 o. S sublimasiyalanadi; *** suyuq azotga tegishli; ***** kul rang mishyak uchun. * Bu guruh elementlarining atom radiusi vismutga qarab ortadi, ionlanish energiyasi kamayadi. *

*Azot(Nitgenium). 1772 yil Rezerford tomonidan ochilgan, uni 1774 yil A. Lavuaze “Azot” deb atagan. Ko’p tarqalgan kimyoviy element. Azot yer shari atmosferasining asosiy qismini tashkil qiladi. U havoda hajm jihatdan 75, 6 % dan 78, 2 % gacha boradi. Havodagi azotning hissasi 75, 53 % ni tashkil etsa, yer po’stlog’idagi miqdori (gidrosfera va atmosferani ham qo’shilganda) 0, 04 % gacha boradi. *

*Azotning vodorod bilan to’rtta asosiy birikmasi bor: * NH 3 - ammiak, H 2 N-NH 2 - gidrazin, NH 2 OH -gidroksilamin, H[N 3] - azotovodorod kislotasi (triazid). *Ammiak. NH 3 - tabiatda ko’p miqdorda oqsil moddalar tarkibida, ammoniy tuzlari holida uchraydi. NH 3 - rangsiz gaz, o’siga xos hidi bor. Qaynash harorati *-33, 40 S, d=0, 77 g/l. 1 litr ammiak= 0. 7709 gr. *

* Labaratoriyada ammoniyli tuzlarga ohak ta’si ettiriladi: * (NH 4)2 SO 4 + Ca(OH)2 = 2 H 2 O + 2 NH 3 + Ca. SO 4 * 2 NH 4 Cl + Ca. O = 2 NH 3 + Ca. Cl 2 + H 2 O * Nitridlar gidrolizida ham ammiak hosil bo’ladi: * Mg 3 N 2 + 6 H 2 O = 3 Mg(OH)2 + 2 NH 3 * Sanoatda ammiak toshko’mirni koksga aylantirganda hosil bo’ladi. * Azot va vodoroddan ammiak sintez qilish Taber usuli ham deyiladi: * 3 H 2 + N 2 2 NH 3 + 46. 19 k. J. /mol *

* Natriy amid - Na. NH 2, rangsiz kristall. Suyuqlanish harorati 210ºS. Natriyning suyuq ammiak bilan ta’siri orqali olinadi: * * * 2 Na + 2 NH 3=2 Na. NH 2 + H 2 2 Na. NH 2 + 2 Na = 2 Na 2 HN + H 2 2 Na 2 NH +2 Na= 2 Na 3 N + H 2 *

*Ammoniy tuzlarining ishqorlar ta’siridan parchalanishi va NH 3 ajralishi ammiak aniqlashdagi sifat reaksiyalardan biri hisoblanadi: * NH 4 Cl+Na. OH=NH 3 +Na. Cl+H 2 O *

*H 2 N-NH 2 - rangsiz, havoda tutaydigan suyuqlik (suyuql. harorati -52 o. S, qaynash harorati 119 o. S). Azotning oksidlanish darajasi -2, valentligi 3. *

*33, 1 o. S da suyuqlanadigan rangsiz krisrall. Azotning valentligi 3, oksidlanish darajasi -1. *Nitrat kislotaning elektroliz jarayonida qaytarilishi tufayli olinishi mumkin: * * HNO 3+6 H= NH 2 OH+2 H 2 O Gidroksilamin kuchsiz asos xossalarini namoyon etadi va u ammiakdan ko’ra kuchsizdir: NH 2 OH+HCl = [NH 3 OH]Cl Gidroksilamin tuzlari qattiq moddalar , ular suvda yaxshi eriydi. *

*Triazid kislota -80 o. S da qotadigan va 36 o. S da qaynaydigan o’tkir hidli suyuqlikdir. Azid kislota kuchli zahar. Triazid kislotasining tuzlari amaliy ahamiyatga ega. Triazid nitrit kislotasining gidrazin bilan ta’siri orqali olinadi: * N 2 H 4+HNO 2= H[N 3]+ 2 H 2 O * [N- N+ N-]- azid ion azotovodorod kislotasining qoldig’idir. Molekuladagi chetki atomlar sp 2 gibridlangan holatda, markaziy atom esa sp –gibridlangan. * Triazid kuchsiz kislota, uning eruvchanligi xlorid kislotaga o’xshab ketadi. * Agar triazidga mis ta’sir ettirilsa bunda azot ajraladi: * Cu+3 HN 3=Cu(N 3)2+N 2+NH 3 *

* NO 2 qo’ng’ir tusli zaharli gaz modda. NO 2 - sovutilganda qizil-qo’ng’ir suyuqlikka aylanadi. Suyuqlanish harorati 22, 45ºS sovutilsa borgan sari sarg’ish oq, keyin rangsiz bo’ladi. * -11, 2ºS rangsiz kristall hosil qiladi. Isitilganda uning rangi o’zgarib to’qlashadi, 140ºS da qo’ng’ir rangli bo’ladi. * NO 2 ni aralash angidrid deyish mumkin, chunki u suvda eritilganda HNO 2 va HNO 3 hosil bo’ladi: * 2 NO 2 + H 2 O= HNO 3 + HNO 2 *

* nitrat angidrid, rangsiz kristall modda, gigroskopik. N 2 O 5 olish uchun nitrat kislotaga P 2 O 5 ta’sir ettiriladi: * 2 HNO 3 + P 2 O 5 = 2 HPO 3 + N 2 O 5 * N 2 O 5 nitrat kislotaning angidridi hisoblanadi. Uning suvda erishidan nitrat kislota hosil bo’ladi: * H 2 O + N 2 O 5 = 2 HNO 3 * N 2 O 5 beqaror modda u xona haroratida parchalanadi va NO 2 va O 2 hosil qiladi: * 2 N 2 O 5 = 4 NO 2 + O 2 *

* Nitrat kislota. HNO 3 - kuchli kislota * * * bo’lib, och sariq tusli, bug’lanadigan suyuqlik. U 84 o. S da qaynab, -42 o. S da qattiq holatga o’tadi. Konsentrlangan nitrat kislota 63 % li bo’lib, sanoat miqyosida 96%li ( =1, 45 g/sm 3) nitrat kislota eritmasi ham uchraydi. Labaratoriyada olinishi. Nitrat kislotaning tuzlariga yuqori konsentrasiyali kislota ta’sir ettirib olinadi: 2 Na. NO 3+H 2 SO 4=Na 2 SO 4+2 HNO 3 Sanoatda olinishi. Sanoat miqyosida nitrat kislota olish uchun asosiy xom ashyo ammiak va havo hisoblanadi: 4 NH 3+5 O 2=4 NO+6 H 2 O * 2 NO+O 2=2 NO 2

*Nitrat kislota nitratlar, mineral og’itlar, selitralar olish uchun xom ashyo sifatida ishlatiladi. * Anorganik va organik nitritlar qon tomirini kengaytirish uchun ishlatiladi. Ularga natriy nitrit, erinit, nitrigliserin kiradi. Natriy nitrit boshqa birikmalar bilan aralashma holatida nafas olish yo’llarining mushaklarini kengaytirishda qo’llaniladi. *

* O’g’itlatlar sifatida kalsiy nitrat – Ca(NO 3)2 ishlatiladi. Ohakni nitrat kislota bilan neytrallash natijasida olinadi. * Natriy nitrat – Na. NO 3 chili selitrasi deyiladi. Tabiiy holda faqat Chilida juda katta zahira holda uchraydi. * Kaliyli selitra -KNO 3 hind selitrasi deyiladi. Suniy ravishda kaliy xlorid va natriy nitrat ta’siridan olinadi. * Ammoniyli selitra -NH 4 NO 3 ham ko’p ishlatiladi. *

* Fosfor(Phosphorus). Fosfor keng tarqalgan element, yer sharini 0, 04 % ni tashkil qiladi. Oson oksidlangani uchun tabiatda erkin holda uchramaydi. * Tabiatda appatit minerali 3 Ca 3(PO 4)2·Ca. F 2 yoki Ca. Cl 2 va fosforitlar Ca 3(PO 4)2 va har xil qo’shimchalar bo’ladi. 3 Ca 3(PO 4)2*Ca. Cl 2 - xlorli apatit. * Fosforitlar va apatitlar fosforli mineral o’g’itlar olishda o’g’it sifatida ishlatiladi. Appatitlarning katta miqdorda Kola yarim orolida, Ural, Markaziy Osiyoda Qora tog’da bor. *