Mavzu Talim jarayonining qonuniyatlari va tamoyillari Reja 1

Mavzu: Ta’lim jarayonining qonuniyatlari va tamoyillari.

Reja 1. Ta’lim jarayonini yaxlit tizim sifatida. 2. “Qonun”, “qonuniyat” va “tamoyil” tushunchalarining mazmun-mohiyati. 4. Ta’limning umumiy va xususiy qonuniyatlari. 5. Ta’limning mazmunli va tashkiliy-metodik tamoyillari.

1 -topshiriq. “Ta’lim jarayonini yaxlit tizim sifatida” mavzusiga oid blits savollar. 1. Didaktika tushunchasiga ta’rif bering. 2. Didaktika atamasini fanga kim tomonidan kiritilgan? 3. Didaktikaning fundamental ilmiy asoslari ilk bor kim tomonidan ishlab chiqilgan? 4. Didaktika qanday savollarga javob beradi? 5. Didaktikaning ob’yekti? 6. Didaktikaning predmeti?

2 -topshiriq. Didaktikaning asosiy kategoriyalarini tushunchalar tahlili metodi orqali yoritish TUSHUNCHALAR TAHLILI Didaktikaning asosiy kategoriyalari O‘rgatish O‘rganish O‘qitish Ta’lim Bilim Ko‘nikma Malaka Kompetensiya Maqsad Mazmun Tashkil etish Shakl Metod Vosita Natija Mazmuni Kasbiy faoliyatingizdagi o‘rni

Didaktikaning asosiy kategoriyalarini tushunchalar tahlili metodi orqali yoritish(Javobi) O‘rgatish o‘qitish maqsadini amalga oshirish bo‘yicha pedagogning tartiblangan faoliyati O‘rganish O‘qitish anglash, mashq qilish, va egallangan tajribalar asosida xulq-atvor va faoliyatning yangi shakllarini egallash jarayoni, oldin egallanganlari o‘zgaradi qo‘yilgan maqsadga erishishga yo‘naltirilgan pedagog bilan o‘quvchilarning tartiblangan o‘zaro harakati. Ta’lim o‘qitish jarayonida egallanadigan bilim, ko‘nikma, malakalar, kompetensiya va fikrlash usullari tizimi Bilim ma’lum bir fanni nazariy o‘zlashtirishni aks ettiradigan inson g‘ oyalari yig‘ indisi; Ko‘nikma egallangan bilimlarning aniq xatti-harakatdagi ifodasi, o‘zlashtirilgan bilimlarni amaliyotga qo‘llash usullarini egallash Malaka avtomatlashgan, biror bir usul bilan bexato bajarish, ko‘nikmaning takomillashgan darajasi Kompetensiya egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik va kasbiy faoliyatda qo‘llay olish layoqati Maqsad o‘qitishning nimaga qaratilganligi, uning kuchlari kelgusida qay yo‘sinda safarbar etilishi Mazmun o‘qitish jarayonida egallanishi lozim bo‘lgan ilmiy bilim, amaliy ko‘nikma va malakalar, faoliyat, fikrlash usullari tizimi. qo‘yilgan maqsadni samarali amalga oshirish uchun unga zaruriy shaklni taqdim etadigan, aniq mezonlar bo‘yicha tartiblangan didaktik jarayon. Tashkil etish Shakl o‘quv jarayonining tashqi ifodasi, uning ichki mohiyati, mantig‘i, mazmuni uchun qobiq. Metod o‘qitishning maqsad va vazifalariga erishish (amalga oshirish) yo‘li. Vosita o‘quv jarayonining predmetli qo‘llab-quvvatlanishi, yangi materialni o‘zlashtirish jarayonida o‘qituvchi va talabalar tomonidan foydalaniladigan ob’ yekt. Natija o‘quv jarayonining so‘nggi mahsuli, belgilangan maqsadlarning amalga oshganlik darajasi

3 -topshiriq. Zamonaviy ta’lim paradigmalarini aniqlashda Ikki qismli kundalik metodi orqali yoritish. Paradigma An’anaviy paradigma Bixevioristik paradigma Insonparvarlik (fenomenologik) paradigma Ilmiy-texnik, texnokratik paradigma Ezoterik paradigma

3 -topshiriq. Zamonaviy ta’lim paradigmalarini aniqlashda Ikki qismli kundalik metodi orqali yoritish (Javobi). Paradigma An’anaviy paradigma aniq vaqt doirasida ilmiy jamoatchilikka muammolarni aniqlash va ularni hal etish modeli sifatida taqdim etiladigan barcha ilmiy yutuqlarga tegishli tadqiqot vazifalarini hal etish namunasi sifatida qabul qilingan nazariya. Bilimga yo‘naltirilgan paradigmada ta’limning bosh maqsadi: «Istalgan qiymatdagi bilim, bilim va yana bilimdir» . Bixevioristik paradigma Ratsionalistik paradigma an’anaviy paradigmaga qarama-qarshi o‘laroq, o‘zining diqqat markazida mazmunni emas, o‘quvchilarning turli turdagi bilimlarni o‘zlashtirishining samarali usullarini qo‘yadi. Insonparvarlik Bu oaradigmaning diqqat markazida o‘z-o‘zini rivojlantirish ehtiyojiga ega (fenomenologik bo‘lgan, hayot sub’ekti, shaxs erkinligi va ma’naviyati sifatidagi ta’lim oluvchi ) paradigma turadi. U bolaning ichki dunyosini rivojlantirish, shaxslararo muloqot, ijod, dialog, shaxs o‘sishi uchun yordamga yo‘naltirilgan. Ilmiy-texnik, bosh maqsadi amaliy takomillashtirish uchun zarur «aniq» ilmiy bilimlarni texnokratik uzatish va o‘zlashtirishdan kelib chiqadi. «Bilim - kuch» , shuning uchun inson paradigma qadr-qimmatini uning bilish imkoniyatlari aniqlab beradi. Ezoterik paradigma bu bizning sayyoramizdagi eng qadimiy ta’limiy paradigmalardan biri. Mazkur so‘zning yunonchadan so‘zma-so‘z tarjimasi «sirli» , «yashirin» ma’nolarini bildiradi. Uning mohiyatini abadiy va o‘zgarmas Haqiqatga munosabat tashkil

4 -topshiriq. Ta’lim jarayoni tushunchalarini o‘zlashtirishga doir muqobilini tanlab olish testi 1. O‘quv jarayonining umumiy maqsadlari va qonuniyatlariga A. binoan uning mazmuni, tashkiliy shakl va metodlarini belgilovchi boshlang‘ich qoidalardir. Qonuniyat 2. Qonunlarning aniq sharoitlaridagi harakat ifodasidir Tamoyil 3. Ta’lim jarayonining tarkibiy qismlari orasidagi ob’ektiv, V. mavjud, barqaror, takrorlanuvchi aloqadorlik Qonun 4. Ta’limiy hodisalarning namoyon bo‘lishi va rivojlanishi G. bilan shartlanadigan ichki mavjud aloqalar tushuniladi Didaktik tamoyillar 5. Biror- bir nazariyaning asosi, negizi, asosiy boshlangich D. qoidasi; boshqaruvchi g‘oya, faoliyatning asosiy qoidasi; umumlashtirilgan talab Qoida 6. Ta’lim tamoyillarini amalga oshirish texnologiyasi Ta’lim qonuniyatlari Javobi 1 2 3 B. E. 4 5 6

4 -topshiriq. Ta’lim jarayoni tushunchalarini o‘zlashtirishga doir muqobilini tanlab olish testi (Javobi) 1. O‘quv jarayonining umumiy maqsadlari va qonuniyatlariga A. binoan uning mazmuni, tashkiliy shakl va metodlarini belgilovchi boshlang‘ich qoidalardir. Qonuniyat 2. Qonunlarning aniq sharoitlaridagi harakat ifodasidir Tamoyil 3. Ta’lim jarayonining tarkibiy qismlari orasidagi ob’ektiv, V. mavjud, barqaror, takrorlanuvchi aloqadorlik Qonun 4. Ta’limiy hodisalarning namoyon bo‘lishi va rivojlanishi G. bilan shartlanadigan ichki mavjud aloqalar tushuniladi Didaktik tamoyillar 5. Biror- bir nazariyaning asosi, negizi, asosiy boshlangich D. qoidasi; boshqaruvchi g‘oya, faoliyatning asosiy qoidasi; umumlashtirilgan talab Qoida 6. Ta’lim tamoyillarini amalga oshirish texnologiyasi Ta’lim qonuniyatlari Javobi B. E. 1 2 3 4 5 6 G A E V B D

4 -topshiriq. Ta’limning qonuniyatlarini o’zlashtirishga doir topshiriqlar. 4. 1 -topshiriq. Ta’limning umumiy qonuniyatlariga doir topshiriqlar. 1. 1. Quyidagilar orasidan ta’lim maqsadini belgilovchi qonuniyatlarni aniqlang. 1) jamiyatning rivojlanish sur’ati va darajasi; 2) ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyot sur’ati; 3) o’rganilayotgan material xususiyati va hajmi; 4) jamiyatning talablari va imkoniyatlari; 5) o’quvchilarning yoshi, ta’lim olish imkoniyatlari; 6) pedagogika fani va amaliyotining rivojlanganligi va imkoniyatlari 1. 2. Quyidagi qonuniyatlarni ta’lim jarayonining qaysi tarkibiy qismiga tegishli deb hisoblaysiz? 1) avvalgi bosqich mahsuldorligi va hozirgi bosqichda erishilgan natijalar; 2) o’rganilayotgan material xususiyati va hajmi; 3) o’quvchilarga tashkiliy-pedagogik ta’sir ko’rsatish; 4) o’quvchilarning bilim olishga qobiliyatlari va ta’lim vaqti. 1. 3. Ta’lim metodlari samaradorligi quyidagi qaysi qonuniyatlarni hisobga olish bilan bog’liq? 1) ta’lim tizimida qayta aloqalarning intensivligi va korreksiyaga; 2) ta’limning ichki rag’batlariga; 3) ta’lim maqsadiga; 4) o’quvchilarning yoshi, ta’lim olish imkoniyatlariga; 5) ta’lim muassasasining moddiytexnik ta’minotiga. 1. 4. Quyidagi qonuniyatlaridan qaysilari ta’lim sifatini ta’minlashga xizmat qiladi? 1) o’rganilayotgan material xususiyati va hajmi; 2) ta’lim nazariyasi va amaliyotining rivojlanish darajasi; 3) ta’limning ijtimoiy ehtiyojlari va maqsadlari; 4) avvalgi bosqich mahsuldorligi va hozirgi bosqichda erishilgan natijalar. 1. 5. Ta’lim mazmunin ibelgilashda qaysi qonununiyatlarga amal qilish lozim? 1) ta’limning ijtimoiy ehtiyojlari va maqsadlari; 2) o’rganilayotgan material xususiyati va hajmi; 3) ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyot sur’ati; 4) o’quvchilarning yoshi imkoniyatlari; 4) ta’lim tizimida qayta aloqalarning intensivligi va korreksiya; 5) ta’lim nazariyasi va amaliyotining rivojlanish darajasi.

4 -topshiriq. Ta’limning qonuniyatlarini o’zlashtirishga doir topshiriqlar (JAVOBI). 4. 1 -topshiriq. Ta’limning umumiy qonuniyatlariga doir topshiriqlar. 1. 1. Quyidagilar orasidan ta’lim maqsadini belgilovchi qonuniyatlarni aniqlang. 1) jamiyatning rivojlanish sur’ati va darajasi; 2) ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyot sur’ati; 3) o’rganilayotgan material xususiyati va hajmi; 4) jamiyatning talablari va imkoniyatlari; 5) o’quvchilarning yoshi, ta’lim olish imkoniyatlari; 6) pedagogika fani va amaliyotining rivojlanganligi va imkoniyatlari 1. 2. Quyidagi qonuniyatlarni ta’lim jarayonining qaysi tarkibiy qismiga tegishli deb hisoblaysiz? 1) avvalgi bosqich mahsuldorligi va hozirgi bosqichda erishilgan natijalar; 2) o’rganilayotgan material xususiyati va hajmi; 3) o’quvchilarga tashkiliy-pedagogik ta’sir ko’rsatish; 4) o’quvchilarning bilim olishga qobiliyatlari va ta’lim vaqti. Ta’lim mahsuldorligi 1. 3. Ta’lim metodlari samaradorligi quyidagi qaysi qonuniyatlarni hisobga olish bilan bog’liq? 1) ta’lim tizimida qayta aloqalarning intensivligi va korreksiyaga; 2) ta’limning ichki rag’batlariga; 3) ta’lim maqsadiga; 4) o’quvchilarning yoshi, ta’lim olish imkoniyatlariga; 5) ta’lim muassasasining moddiy-texnik ta’minotiga. 1. 4. Quyidagi qonuniyatlaridan qaysilari ta’lim sifatini ta’minlashga xizmat qiladi? 1) o’rganilayotgan material xususiyati va hajmi; 2) ta’lim nazariyasi va amaliyotining rivojlanish darajasi; 3) ta’limning ijtimoiy ehtiyojlari va maqsadlari; 4) avvalgi bosqich mahsuldorligi va hozirgi bosqichda erishilgan natijalar. 1. 5. Ta’lim mazmunin ibelgilashda qaysi qonununiyatlarga amal qilish lozim? 1) ta’limning ijtimoiy ehtiyojlari va maqsadlari; 2) o’rganilayotgan material xususiyati va hajmi; 3) ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyot sur’ati; 4) o’quvchilarning yoshi imkoniyatlari; 4) ta’lim tizimida qayta aloqalarning intensivligi va korreksiya; 5) ta’lim nazariyasi va amaliyotining rivojlanish darajasi.

4. 2 -topshuriq. Ta’limning xususiy qonuniyatlariga doir topshiriq. Quyidagi fikrlarbilan tanishing va ularni ta’limning qaysi xususiy (tashkiliy, sosiologik, psixologik, kibernetik, gnoseologik) qonuniyatiga tegishli ekanligini aniqlang: 1. Ta’lim natijalari o’quvchilarning o’zlashtirish ko’nikmalariga; ta’lim samaradorligi o’quvchilarning o’quv faoliyati hajmiga; bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirish samaradorligi ularning amalda qo’llanilishiga; o’quvchilarning aqliy rivojlanishi o’zaro aloqador bilim, ko’nikma va malakalarning o’zlashtirilish hajmiga to’g’ridan to’g’ri bog’liq. 2. Ta’lim samaradorligi o’quvchilarning o’quv faoliyatiga qiziqishiga; fikrlash darajasi, kuchi, jadalligi va o’ziga xosligiga; xotiraning rivojlanganlik darajasiga; bilish faolligi darajasiga bevosita bog’liq. 3. Ta’lim samaradorligi qayta aloqalarning tezligi va hajmiga; bilimlarning sifati nazoratning to’g’ri olib borilishiga; ta’lim sifati o’quv jarayonini boshqarish sifatiga; boshqaruvning samaradorligi boshqaruvga doir axborotlarning soni va sifatiga bevosita bog’liq. 4. Individning rivojlanishi ubevosita va bilvosita muloqotda bo’ladigan individlarning rivojlanishiga; ta’lim samaradorligi “intellektual muhit”ning mavjud holatiga, o’zaro bir-biriga o’rgatishning jadalligiga; o’qituvchi va o’quvchilar muloqotining sifatiga bevosita bog’liq. 5. Ta’lim natijasi o’quvchining o’quv mehnatiga, o’zining o’quv majburiyatlariga munosabatiga; o’quvchining ishchanlik qobiliyatiga; o’quvchilarning aqliy faolligini oshirish o’quv mashg’uloti jadvalining tuzilishi, unda jismoniy tarbiya va mehnat mashg’ulotlarining joylashtirilishiga bevosita bog’liq.

4. 2 -topshuriq. Ta’limning xususiy qonuniyatlariga doir topshiriq (Javobi). Quyidagi fikrlarbilan tanishing va ularni ta’limning qaysi xususiy (tashkiliy, sosiologik, psixologik, kibernetik, gnoseologik) qonuniyatiga tegishli ekanligini aniqlang: 1. Ta’lim natijalari o’quvchilarning o’zlashtirish ko’nikmalariga; ta’lim samaradorligi o’quvchilarning o’quv faoliyati hajmiga; bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirish samaradorligi ularning amalda qo’llanilishiga; o’quvchilarning aqliy rivojlanishi o’zaro aloqador bilim, ko’nikma va malakalarning o’zlashtirilish hajmiga to’g’ridan to’g’ri bog’liq. Gnesologik 2. Ta’lim samaradorligi o’quvchilarning o’quv faoliyatiga qiziqishiga; fikrlash darajasi, kuchi, jadalligi va o’ziga xosligiga; xotiraning rivojlanganlik darajasiga; bilish faolligi darajasiga bevosita bog’liq. Psixologik 3. Ta’lim samaradorligi qayta aloqalarning tezligi va hajmiga; bilimlarning sifati nazoratning to’g’ri olib borilishiga; ta’lim sifati o’quv jarayonini boshqarish sifatiga; boshqaruvning samaradorligi boshqaruvga doir axborotlarning soni va sifatiga bevosita bog’liq. Kibernetik 4. Individning rivojlanishi ubevosita va bilvosita muloqotda bo’ladigan individlarning rivojlanishiga; ta’lim samaradorligi “intellektual muhit”ning mavjud holatiga, o’zaro bir-biriga o’rgatishning jadalligiga; o’qituvchi va o’quvchilar muloqotining sifatiga bevosita bog’liq. Sotsiologik 5. Ta’lim natijasi o’quvchining o’quv mehnatiga, o’zining o’quv majburiyatlariga munosabatiga; o’quvchining ishchanlik qobiliyatiga; o’quvchilarning aqliy faolligini oshirish o’quv mashg’uloti jadvalining tuzilishi, unda jismoniy tarbiya va mehnat mashg’ulotlarining joylashtirilishiga bevosita bog’liq. Tashkiliy

5 -topshiriq. Ta’limning mazmunli va tashkiliy-metodik tamoyillarini aniqlashga doir chalkashtirilgan mantiqiy zanjirlar Quyida keltirilgan ta’limning tamoyillari bilan tanishing. Ularni maqsadiga ko’ra ikki tur (mazmunli va tashkiliy-metodik)ga ajrating. 1. Insonparvarlik. 2. Tabiat bilan uyg’unlik. 3. Ko’rgazmalilik. 4. Onglilik, faollik, ijodiylik. 5. Madaniyat bilan uyg’unlik. 6. Tushunarlilik. 7. Ilmiylik. 8. Ta’limning amaliyot bilan uyg’unligi. 9. Izchillik, tizimlilik, ketma-ketlik. 10. Tarbiyalovchi ta’lim. 11. O’quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish. 12. Oqilona talabchanlik bilan ta’lim oluvchi shaxsini hurmat qilish. Ta’limning mazmunli tamoyillari Ta’limning tashkiliy-metodik tamoyillari

5 -topshiriq. Ta’limning mazmunli va tashkiliy-metodik tamoyillarini aniqlashga doir chalkashtirilgan mantiqiy zanjirlar (Javobi). Quyida keltirilgan ta’limning tamoyillari bilan tanishing. Ularni maqsadiga ko’ra ikki tur (mazmunli va tashkiliy-metodik)ga ajrating. 1. Insonparvarlik. 2. Tabiat bilan uyg’unlik. 3. Ko’rgazmalilik. 4. Onglilik, faollik, ijodiylik. 5. Madaniyat bilan uyg’unlik. 6. Tushunarlilik. 7. Ilmiylik. 8. Ta’limning amaliyot bilan uyg’unligi. 9. Izchillik, tizimlilik, ketma-ketlik. 10. Tarbiyalovchi ta’lim. 11. O’quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish. 12. Oqilona talabchanlik bilan ta’lim oluvchi shaxsini hurmat qilish. Ta’limning mazmunli tamoyillari 1, 2, 5, 7, 8, 10. Ta’limning tashkiliy-metodik tamoyillari 3, 4, 6, 9, 11, 12.

Uyga vazifa: 6 - mavzu: Ta’lim mazmuni (Seminar mashg‘uloti ishlanmasi 2 soat) Reja 1. “Ta’lim mazmuni” tushunchasini va ta’lim mazmunini belgilashga doir yondoshuvlar. 2. Ta’lim mazmunini belgilab beruvchi zamonaviy g‘oyalar. 3. Ta’lim mazmunini belgilab beruvchi asosiy me’yoriy hujjatlar. 4. Darslik va uning vazifalari, unga qo‘yiladigan talablar.

Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlar: Quyida keltirilgan adabiyotni o‘qib, “Ta’limning xususiy qonuniyatlari”ni konspekt qilish. Adabiyot: Подласый И. П. Педагогика. В 2 -х кн. Кн. 1. – М. : ВЛАДОС, 2003. Pedagogika nazariyasi va amaliyoti. B. X. Xodjaev. -Toshkent, “Sano-standart” nashriyoti, 2017.

1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 -yil 6 -sentabrdagi “Professional ta’lim tizimini yanada takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risidagi to‘g‘risida”gi PF-5812 -son Farmoni. 2. Pedagogika nazariyasi va tarixi. R. Mavlonova va boshqalar. – Toshkent, fan va texnologiya. 2010. 3. Pedagogika. Toxtaxodjaeva M. X. va boshqalar. – Toshkent, O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010. 4. Pedagogika nazariyasi va amaliyoti. B. X. Xodjaev. -Toshkent, “Sanostandart” nashriyoti, 2017. 5. Djuraev R. X. va boshq. Pedagogik atamalar lug‘ati. –Toshkent, Fan, 2008. 6. Pedagogikadan amaliy mashqlar va masalalar /O‘quv qo‘llanma. O‘. Asqarova. –Toshkent, Istiqlol, 2005. 7. Pedagogik entsiklopediya. I va II jild. “O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. -Toshkent, 2012. 8. TEACHING AND LEARNING Pedagogy, Curriculum and Culture by Alex Moore 2012.

MASHG’ULOTDAGI ISHTIROKINGIZ UCHUN RAHMAT!!!