10 MAVZU TARBIYA JARAYONINING MAZMUNI TARBIYA QONUNIYATLARI VA

10 -MAVZU. TARBIYA JARAYONINING MAZMUNI. TARBIYA QONUNIYATLARI VA TAMOYILLARI Reja: 1. Tarbiya jarayonining maqsadi, mazmuni, vazifalari va mohiyati. 2. Tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari. 3. Tarbiya qonuniyatlari va tamoyillari. 4. Tarbiya turlarining umumiy tavsifi. Tayanch tushunchalar: tarbiya, tarbiya jarayoni, tarbiyaning maqsadi, tarbiya mazmuni, tarbiyaning umumiy vazifalari, tarbiya turlari, tarbiya qonuniyatlari, tarbiya tamoyillari.

Foydalanish uchun adabiyotlar: Ibragimov X. I. Pedagogika nazariyasi T. : “Fan va texnologiyalar” nashriyoti 2008. 2. Pedagogika. M. To’xtaxo’jaevaning umumiy taxriri ostida. – T. : O’zbekiston faylasuflari Milliy jamiyati, 2010. 3. Askariva O. M. , Xaitboev M. , Nishonov S. Pedagogika –T. : O’zbekiston faylasuflari Milliy jamiyati, 2010. 4. Ibragimov X. I. Abdullaeva SH. Pedagogika nazariyasi. –T. : “Fan va texnologiyalar”nashriyoti, 2008. Elektron ta`lim resurslari http: //www. edunet. uz; http: //www. ziyonet. uz; http: //www. istedod. uz

. Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulqatvorni tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyat jarayonidir.

. Tarbiya xususida taniqli o’zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday deydi: «Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot - yo xalokat, yo saodat – yo falokat masalasidur» .

Tarbiya pedagogikadagi asosiy tushunchalardan biri sanaladi. Jamiyat va pedagogikaning tarixiy rivoji davomida mazkur kategoriyani tushuntirishga turlicha yondashuvlar yuzaga keldi. Eng avvalo, yuqorida keng va tor ma’nodagi tarbiya farqlanadi. Keng ma’noda tarbiya shaxsga jamiyatning ta’sir etishi, ijtimoiy hodisa sifatida qaraladi. Mazkur holatda tarbiya ijtimoiylashtirish bilan uyg’unlashadi. Tor ma’nodagi tarbiya deganda, pedagogik jarayon sharoitida ta’lim maqsadini amalga oshirish uchun pedagog va tarbiyalanuvchilarning maxsus tashkil etilgan faoliyati tushuniladi. Ushbu holatda pedagoglarning tarbiyaviy faoliyati tarbiyaviy ish deb ataladi.

Tarbiya jarayoni - O’qituvchi va o’quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o’rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo’naltirilgan hamkorlik jarayonidir. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg’ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo’lgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo’ladi. Tarbiya jarayoni tarbiyachi bola shaxsining tez rivojlanadigan davri – o’quvchilik yillarida uning ongiga turli faoliyat ўқиш меҳнат ижтимо ий ишлар ўйин спорт бадиий ҳаваскорлик yordami bilan maxsus ta’sir etish muhimdir. Aks holda xulq me’yorlari, axloq talablarini yaxshi tushunmay qolishi natijasida shaxs ijtimoiy munosabatlarda beqaror, tasodifiy ta’sirga beriluvchan bo’lib qolishi mumkin.

Tarbiyaning maqsadi - har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish. Tarbiya mazmuni deganda, qo’yilgan maqsad va vazifalar bilan bog’liqlikda ta’lim oluvchilarning egallashi lozim bo’lgan bilim, malaka, e’tiqod, shaxs sifati va xarakteri, xulq-atvor tizimi tushuniladi. Tarbiyaning umumiy vazifalari: v jamiyat a’zolarining maqsadga yo’naltirilgan rivojlanishi hamda ularning qator ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoit yaratish; v jamiyat rivoji uchun zarur bo’lgan ijtimoiy madaniyatga mos yetarlicha hajmdagi “inson kapitali”ni tayyorlash; vmadaniyatlarni uzatib turish orqali ijtimoiy hayotning barqarorligini ta’minlash; vma’lum jins yoshi va ijtimoiy-kasbiy guruhlarning qiziqishlarini hisobga olgan holda ijtimoiy munosabatlar doirasida jamiyat a’zolarining harakatini tartibga solish.

Tarbiya jarayonini tashkil etish shakllari Ya a kk Guruhli Om m iy v a

2. Tarbiya jarayoni o’ziga xos xususiyatlarga ega: Ømaqsadga yo’naltirilganligi; Ø ko’p qirrali jarayon; Ø uzoq muddat davom etishi; Ø uzluksizligi; Ø yaxlitligi; Ø variativligi; Ø natijalarning oldindan aniqlanmasligi; Ø ikki tomonlamalilik.

Tarbiya qonuniyatlari - bu bir tomondan, ijtimoiy hodisa sifatida tarbiyaning xususiyatlari, ikkinchi tomondan, shaxsning rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan barqaror aloqalar. Tarbiya jarayonining quyidagi qonuniyatlari mavjud: ü ijtimoiy muhitning ob’ektiv va sub’ektiv omillariga bog’liqligi; ü tarbiyaning shaxsning rivojlanishi bilan birligi va o’zaro bog’liqligi; ü faoliyat va munosabatni e’tirof etish shaxsning ijtimoiy qimmatli fazilatlarini shakllantirishning negizi va asosiy manbai; ü tarbiyalanuvchilarning o’zaro tarbiyaviy ta’siri, o’zaro munosabatlari hamda faoliyati o’rtasidagi bog’lanish; ü tarbiya va o’zini-o’zi tarbiyalashning intensivligi; ü tarbiyalanuvchining “ichki olami”ga ta’sir etishning intensivligi; ü tarbiyalanuvchilarda verbal va sensomotor jarayonlarning rivojlanish darajasi va pedagogik ta’sirni hisobga olish.

Tarbiya jarayoni quyidagi tamoyillar asosida boshqariladi: • maqsadga qaratilganligi va g’oyaviy yo’nalganligi; • tarbiyaning insonparvarlashuvi; • tarbiyaning hayot, mehnat bilan bog’liqligi; • tarbiyaga yaxlit(kompleks) yondashuv; • jamoada tarbiyalash va jamoaga suyanib ish ko’rish; • shaxsga talabchanlik bilan hurmatni birga qo’shib olib borish; • o’qituvchilar, jamoat tashkilotlari va oilaning talab hamda tarbiyaviy ta’sirlarining birligi; • tarbiyalanuvchining yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish; • tarbiya jarayonining tizimligigi va uzluksizligi.

Ta’lim muassasalaridagi tarbiyaviy ishlarning turli yo’nalishlari bilan bog’liqlikda fuqarolik, siyosiy, baynalmilal, axloqiy, estetik, mehnat, jismoniy, huquqiy, ekologik, iqtisodiy tarbiyaga bo’linadi. Institutsional belgilariga bo’yicha oila, ta’lim muassasasidan tashqari, diniy, bolalar, yoshlar tashkilotlaridagi tarbiya, maxsus ta’lim muassasalaridagi tarbiyaga bo’linadi.

1. Tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni bo’lib, har qanday tuzum va zamonda ijtimoiy munosabatlar mazmunini aniqlash, ularni tashkil etish asosi bo’lib kelgan. 2. Yosh avlod tarbiyasi turli makon va zamonda muayyan maqsad asosida tashkil etiladi. Ijtimoiy tarbiyani yo’lga qo’yish jarayonida bir qator vazifalar hal etiladi. Tarbiyaning maqsad va vazifalari ijtimoiy tuzum mohiyati, taraqqiyot darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni, shuningdek, jamiyat fuqarolarining dunyoqarashi, intilishlari, orzu-niyatlari asosida belgilanadi. 3. Tarbiya jarayonining xususiyatlarini chuqur anglash va ularni inobatga olgan holda tarbiyani tashkil etish oldinga qo’yilgan maqsadga erishish, shuningdek, bu boradagi vazifalarni ijobiy hal etish imkonini beradi.

№ Mos kelgan қatorga + belgisini қўyib joylashtiring va g’oyaviy . 1. maqsadga qaratilganligi yo’nalganligi 2. tarbiyalanuvchining “ichki olami”ga ta’sir etishning intensivligi; 3. maqsadga yo’naltirilganligi 4. tarbiyaning shaxsning rivojlanishi bilan birligi va o’zaro bog’liqligi 5. faoliyat va munosabatni e’tirof etish shaxsning ijtimoiy qimmatli fazilatlarini shakllantirishning negizi va asosiy manbai 6. ko’’ qirrali jarayon 7. 8. tarbiya jarayonining tizimligigi va uzluksizligi ijtimoiy muhitning ob’ektiv va sub’ektiv omillariga bog’liqligi 9. tarbiyaning inson’arvarlashuvi 10. tarbiyaga yaxlit(kom’leks) yondashuv Tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari Tarbiya qonuniyatlari Tarbiya tamoyillari

№ Mos kelgan қatorga + belgisini қўyib joylashtiring 1. maqsadga qaratilganligi va g’oyaviy yo’nalganligi tarbiyalanuvchining “ichki olami”ga ta’sir etishning intensivligi; 2. 3. maqsadga yo’naltirilganligi 4. 5. tarbiyaning shaxsning rivojlanishi bilan birligi va o’zaro bog’liqligi faoliyat va munosabatni e’tirof etish shaxsning ijtimoiy qimmatli fazilatlarini shakllantirishning negizi va asosiy manbai 6. ko’’ qirrali jarayon 7. tarbiya jarayonining tizimligigi va uzluksizligi 8. ijtimoiy muhitning ob’ektiv va sub’ektiv omillariga bog’liqligi 9. tarbiyaning insonparvarlashuvi 10. tarbiyaga yaxlit(kom’leks) yondashuv Tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari Tarbiya qonuniyatlari . Tarbiya tamoyillari + + + + +

NAZORAT UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. Tarbiya mazmuni deganda nima tushiniladi? 2. Tarbiyaning maqsadi nima? 3. Tarbiya jarayoni qanday o’ziga xos xususiyatlarga ega? 4. Tarbiya qonuniyatlarini shrhlab bering. 5. Tarbiya tamoyillarini izohlang. 6. Keng va tor ma’nodagi tarbiya tushunchalariga izoh bering.