KULTURA I DRUTVO II TIPOVI DRUTAVA n n

KULTURA I DRUŠTVO II

TIPOVI DRUŠTAVA n n Povezanost kulturnih odlika sa ukupnim obrascima društvenog razvoja Materijalna kultura u konkretnom društvu utiče na ostale oblike kulturnog razvoja, ali ih ne određuje u potpunosti Primer tehnologije: većina “kulturnih rekvizita” danas (automobili, telefoni, računari, struja, voda) – zavisi od relativno skorašnjih tehnoloških inovacija Sličan primer: topljenje metala u ranijim društvima (zamenilo drvo i kamen)

TIPOVI DRUŠTAVA n n n Drugi činilac razvoja ljudskih društava: otkriće pisma (vodilo nastanku potpuno novih tipova društvene organizacije) Tema: analiza osnovnih tipova prošlih i savremenih društava Današnja društva: više miliona stanovnika, pretežno u urbanim sredinama Ranija društva: malobrojnija (retka naseljenost) Nužnost primene “istorijske dimenzije sociološke imaginacije” za analizu istorijskih oblika društava

LOVAČKA I SAKUPLJAČKA DRUŠTVA n n n Osnovna privredna delatnost: lov, ribolov i sakupljanje jestivih biljaka iz prirode Prisutnost ovih zajednica danas: sušni predeli Afrike, džungle Brazila i Nove Gvineje Većina kultura uništena ili asimilovana Trenutna brojnost članova ovih zajednica: manje od 250 hiljada (procene) Slabije izražene društvene nejednakosti – bez podele na bogate i siromašne (zadovoljavanje osnovnih potreba) Materijalna dobra: oružje za lov, alati za kopanje i građenje, zamke, pribor za kuvanje

LOVAČKA I SAKUPLJAČKA DRUŠTVA n n n Posvećenost religijskim vrednostima i ritualima Razlike u društvenom položaju na osnovu godina starosti i pola Podela rada: muškarci uglavnom lovci, žene sakupljačice, kuvarice i odgajiteljice dece Dominacija muškaraca na javnim i ceremonijalnim položajima Značaj proučavanja ovih kultura za sagledavanje društvenog karaktera savremenih institucija Pitanje za ramišljanje: odsustvo ratova i većih društvenih nejednakosti, saradnja pre nadmetanja – da li je savremena industrijska civilizacija napredak ili ne?

STOČARSKA I RATARSKA DRUŠTVA n n n Začetak: pre oko 20 hiljada godina – početak pripitomljavanja životinja i obrade zemlje Stočarska društva: osnovna privredna delatnost uzgoj stoke Ratarska društva: primarna aktivnost zemljoradnja Preovlađuju mešoviti tipovi privrednih aktivnosti (i društava) Uzgoj goveda, ovaca, koza, kamila i konja (zavisno od prirodnih uslova) Stočarska društva danas: predeli Afrike, Srednjeg istoka i centralne Azije (područja sa većim travnatim površinama)

STOČARSKA I RATARSKA DRUŠTVA n n n Sezonske migracije u potrazi za slobodnim travnatim površinama Nomadski način života – nemogućnost nagomilavanja imovine “Sedelački” način života: “baštovanstvo” kao začetak ratarskih društava (obrađivanje pomoću jednostavnih alatki) Mnogo sigurnije prehranjivanje članova zajednice – uvećanje brojnosti Mogućnost stvaranja većih zaliha hrane i drugih dobara – osnov budućeg društvenog razvoja

NEINDUSTRIJSKE ILI TRADICIONALNE CIVILIZACIJE n n n n Postanak: oko 6 hiljada godina pre nove ere Znatna razlika u odnosu na pređašnje društvene oblike Dinamičan razvoj gradova i jasne nejednakosti u materijalnom bogatstvu i moći Vlast kraljeva ili careva Sopstveno pismo – razvoj nauke i umetnosti (otud naziv civilizacije) Najstarije civilizacije: Srednji istok, plodne doline rečnih slivova (Eufrat i Tigris) – Sumerska civilizacija Kinesko carstvo, Indija – oko 2. 000 godine pre nove ere

NEINDUSTRIJSKE ILI TRADICIONALNE CIVILIZACIJE n n Meksiko i Južna Amerika: Asteci (Meksiko), Maje (poluostrvo Jukatan), Inke (Peru) Pretežno carstva na velikim prostranstvima (nastala osvajanjima i asimilacijama) – primeri Kine i Rima Kinesko carstvo: trajanje preko dve hiljade godina na području istočne Azije (današnje Kine) Rim: vrhunac moći u prvom veku nove ere – obuhvatao prostor od Britanije na severozapadu Evrope do Srednjeg istoka

MODERNI SVET: INDUSTRIJSKA DRUŠTVA n n n Uticaj industrijalizacije na razaranje ranijih društvenih sistema Industrijalizacija: pojava mašinske proizvodnje koja se zasniva na korišćenju materijalnih ili neživih izvora energije (vodena para, električna energija) Industrijska (“moderna” ili “razvijena”) društva: suštinski drugačija od svih prethodnih društvenih oblika Presudan uticaj na razvoj svih (većine? ) drugih društava sveta Promena obrasca radnog angažovanja u odnosu na ranija društva

MODERNI SVET: INDUSTRIJSKA DRUŠTVA n n n Umesto u poljoprivredi, većina radno aktivnih u sektorima industrije i usluga Koncentracija stanovništva u gradovima (ogroman porast najvećih gradova) Bezličnost i anonimnost društvenih interakcija (za razliku od “društava međusobnog poznavanja” seoskih zajednica) Razvoj velikih organizacija (kompanija i državnih institucija) – uticaj na život svih članova društva Jačanje aparata vlasti u odnosu na tradicionalne civilizacije Stvaranje znatno više integrisane nacionalne zajednice

MODERNI SVET: INDUSTRIJSKA DRUŠTVA n n n Industrijska društva kao prve nacionalne države u istoriji Pojam nacionalne države: političke zajednice koje su od drugih odvojene jasno određenim granicama Porast uticaja vlada na različite aspekte života članova zajednice (putem zakonskih propisa) Primena industrije u vojne svrhe – suštinska promena načina vođenja ratova Objašnjenje širenja uticaja zapadnih zemalja: udružena ekonomska, politička i vojna nadmoć

GLOBALNI RAZVOJ n n n Doba kolonijalizma od 17. do početka 20. veka i uticaj na izgled današnjeg sveta Dominacija stanovništva evropskog porekla u Severnoj Americi, Australiji i Novom Zelandu Ostala područja – većinsko lokalno stanovništvo (veći deo Azije, Afrike i Južne Amerike) Društva prvog tipa – industrijska Ostala društva – manje razvijena ili zemlje u razvoju Podela bogati (industrijalizovani) Sever / manje razvijeni Jug

DRUŠTVA PRVOG, DRUGOG I TREĆEG SVETA n n n Zemlje Prvog sveta – industrijalizovane države Evrope, SAD, Australoazija (Australija, Novi Zeland, Tasmanija i Melanezija) i Japan Višepartijski, parlamentarni politički sistemi Društva Drugog sveta – socijalistička društva bivšeg SSSR i istočne Evrope Planska (komandna) privreda sa minimalnim uticajem privatnog vlasništva i tržišne utakmice privrednih subjekata Jednopartijske države i kolektivna svojina nad sredstvima za proizvodnju “Slučaj” Jugoslavije

DRUŠTVA PRVOG, DRUGOG I TREĆEG SVETA n n n Globalno rivalstvo dva “sveta” (bloka) – hladni rat Trka u naoružanju i ekonomsko urušavanje socijalističkih privreda Raspad socijalističkog sistema i tranzicija ka modelu tržišne privrede Fukujama: Kraj istorije? Valerstin - kapitalizam kao svetski sistem: centar, poluperiferija i periferija

ZEMLJE U RAZVOJU n n n Bivše države Azije, Afrike i Južne Amerike pod kolonijalnom vlašću Prva nezavisna država Haiti 1804. godine Oslobađanje španskih kolonija u Južnoj Americi 1810. godine, Brazila od portugalske vlasti 1822. godine Većina ostvarila nezavisnost posle Drugog svetskog rata: Indija, Burma, Malezija, Singapur, Kenija, Nigerija, Zair, Tanzanija, Alžir Izgradnja političkih sistema po uzoru na zapadne (nacionalne države) Dominacija seoskog stanovništva ali i brz razvoj gradskih naselja

ZEMLJE U RAZVOJU n n Povećanje siromaštva (visok prirodni priraštaj) Polovina stanovništva sveta raspolaže sa manje od 2 dolara na dan dnevno Posebno ugrožene siromaštvom oblasti južne i istočne Azije, podsaharske Afrike i Kariba Prezaduženost kao značajan problem i izvor nerazvijenosti (nemogućnost ulaganja u obrazovanje, zdravstveni sistem socijalne zaštite)

NOVOINDUSTRIJALIZOVANE ZEMLJE n n n n Različit nivo razvijenosti “zemalja u razvoju”, pogotovo poslednjih decenija (uticaj industrijalizacije) Novoindustrijalizovane zemlje: Brazil, Meksiko, Južna Koreja, Singapur, Tajvan Visoke stope rasta i sustizanje “siromašnijih” razvijenih zemalja “Azijski tigrovi”: uspon do poslednje decenije 20. veka (proizvodnja, izvoz, ulaganja) Južna Koreja: proizvodnja čelika, brodogradnja, elektronska industrija Singapur: finansije i trgovina Tajvan: prerađivačka i elektronska industrija

NOVOINDUSTRIJALIZOVANE ZEMLJE n n n Finansijska kriza 1997 -1998. godine – nepovoljan uticaj na finansijska tržišta u celom svetu Međusobna ekonomska povezanost u globalizovanom svetu Razvoj novoindustrijalizovanih zemalja i prevazilaženje podele na “Sever” i “Jug” Model svrstavanja društava na društva Prvog i Trećeg sveta gubi delimično na značaju BRIK zemlje?

DRUŠTVENA PROMENA n n n Ako se vreme od pojave čoveka (pre oko pola miliona godina) računa kao jedan dan, razvoj modernih društava bi trajao samo 30 sekundi! Ipak, promene najveće i najdublje upravo u tom kratkom periodu Kako objasniti tu i takvu društvenu promenu? Uočavanje promena osnovnih institucija društva u određenom vremenskom periodu Šta se nije promenilo – standard za poređenje (primer religijskih sistema – islam, hrišćanstvo) Osnovni trend: brža i temeljnija promena institucija modernih nego tradicionalnih društava

UTICAJI NA DRUŠTVENU PROMENU n n n Nastojanje autora društvenih nauka (pogotovo klasika sociologije i sociologa) da ponude opštu teoriju promena Neuspeh objašnjenja društvenih promena pomoću jednog činioca Tri glavna činioca promena: fizičko okruženje, politička organizacija i kultura (kulturni činioci)

FIZIČKO OKRUŽENJE n n n Najjasnije izražen uticaj u ekstremnim klimatskim uslovima (polarne oblasti naspram tropskih i subtropskih krajeva) Najstarije civilizacije nastale u plodnim dolinama reka (izobilje obradive zemlje) Važnost vodenih i kopnenih komunikacija (puteva) Društva u nepristupačnim oblastima (planine, prašume, džungle, pustinje) ostaju duže nepromenjena Neposredan uticaj okruženja često nije ključan: primer Japana, Aljaske

POLITIČKA ORGANIZACIJA n n Minimalan uticaj u lovačkim i sakupljačkim društvima (nema jake političke vlasti) Snažniji uticaj u drugim društvenim sistemima: poglavari, lordovi, kraljevi, vlada Mogućnost postojanja različitih političkih sistema na sličnim sistemima proizvodnje Primeri industrijskog kapitalizma i autoritarnih režima (Nemačka u vreme nacizma i Južna Afrika u doba aparthejda) naspram demokratskih političkih sistema (SAD, V. Britanija, Švedska)

KULTURNI ČINIOCI n n n Uticaj religije, sistema komunikacije i obrazaca vođstva Potencijalno konzervativan ili inovativan uticaj religije Posebno značajan sistem komunikacije Pronalazak pisma – omogućeno čuvanje zapisa i kontrola materijalnih resursa i velikih organizacija Pismo kao preduslov drugačijeg odnosa društva prema prošlosti, sadašnjosti i budućnosti (poznavanje istorije kao sagledavanje alternativa budućeg razvoja)

KULTURNI ČINIOCI n n n Pitanje uloga vođa u istoriji Primeri: Isus Hristos, Julije Cezar, Isak Njutn Vođe i sledbenici: vizija novog društvenog poretka Mogućnost pojave velikih ličnosti u istoriji samo u okviru odgovarajućih društvenih uslova Primer Adolfa Hitlera i Nemačke tridesetih godina 20. veka Mahatma Gandi i oslobođenje Indije od britanske kolonijalne vlasti nakon Drugog svetskog rata

PROMENE U MODERNOM PERIODU n Objašnjenje ubrzanih (turbulentnih) društvenih promena poslednjih vekova (moderno doba)? n Ekonomski uticaji n Politički uticaji n Kulturni uticaji

EKONOMSKI UTICAJI n n Suštinsko razlikovanje moderne industrije od prethodnih sistema proizvodnje: stalno uvećanje proizvodnje i gomilanje bogatstva Marks: neprestano usavršavanje (“revolucionisanje”) sredstava za proizvodnju u kapitalizmu Primena nauke: tehnološke inovacije Uticaj nauke i tehnologije na privredu ali i društvo u celini – savremena sredstva komunikacije – promene u političkoj sferi

POLITIČKI UTICAJI n n n Borba između naroda za uvećanjem moći, bogatstva i teritorija kao pokretački izvor promena poslednjih vekova Uticaj elita na političke promene u tradicionalnim društvima i nepromenjeni obrasci života ostalih članova društva Suprotno: savremene političke elite neprestano utiču na živote većeg dela stanovništva Odlučujuća uloga vlada modernih država u ekonomiji Uloga ratnih dešavanja: primer institucionalnih promena nakon Drugog svetskog rata u Nemačkoj, Japanu i V. Britaniji

KULTURNI UTICAJI n n n Razvoj nauke i sekularizacija društva kao preduslov kritičkog i inovativnog pogleda na svet Racionalni temelji savremenog načina života Izmenjen sadržaj ideja: samousavršavanje, sloboda, jednakost i demokratska participacija Ideje kao pokretači društvenih i političkih promena (pa i revolucija) Univerzalni i globalni ideali?

ŠIRA LITERATURA n n n Elias Norbert. 2001. Proces civilizacije: sociogenetička i psihogenetička istraživanja. Sremski Karlovci; Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića. Wallerstein Imanuel. 1990. Kapitalizam - istorijski sistem. Titograd: CIID. Lazić Mladen. 2011. Čekajući kapitalizam nastanak novih klasnih odnosa u Srbiji. Beograd: Službeni glasnik.