I TORTUL SEDMENT KAYALAR Denizlerde gllerde ve ukur

I- TORTUL (SEDİMENT) KAYAÇLAR Denizlerde, göllerde ve çukur yerlerde meydana gelen tortulanma ve çökelmelerle oluşan kayaçlardır. Tortul taşların yaşı içerdikleri fosillerle belirlenir. Tortulanmanın çeşidine göre 3 gruba ayrılırlar; 1. Mekanik (Kırıntılı) Tortul Taşlar: kiltaşı (şist), kumtaşı (gre) ve çakıltaşı (konglomera) gibi. 2. Kimyasal Tortul Taşlar: jips, traverten, kireç taşı (kalker), çakmaktaşı (silex) gibi 3. Organik Tortul Taşlar: mercan kalkeri ve kömür gibi

II- PÜSKÜRÜK (MAGMATİK) KAYAÇLAR Magmanın yer kabuğunun yarıkları içinde veya yeryüzüne kadar çıkarak soğuması ile oluşan taşlardır. Yapıları kristallidir, Bileşimlerinde en çok silikat mineralleri bulunur, Tabakalanma yoktur, Kütleler halindedirler, İçlerinde fosil bulunmaz, Asitten etkilenmezler. 1. İç Püskürük Kayaçlar: Magmanın yeryüzünün derinliklerinde soğuyup, katılaşmasıyla oluşurlar, soğuma yavaş olduğundan iç püskürükler iri kristalli olurlar; granit (kuvars, mika, feldspat içerir), siyenit, diyorit ve gabro (plajiyoklaz, piroksen içerir) gibi. 2. Dış Püskürük Kayaçlar: Magmanın yeryüzüne çıkıp, yeryüzünde soğumasıyla oluşan taşlardır, Soğumaları kısa sürede gerçekleştiği için küçük kristalli olurlar, Dış püskürük taşların en tanınmış örnekleri bazalt, andezit, obsidyen ve volkanik tüftür.

III- METAMORFİK (BAŞKALAŞIM) KAYAÇLARI Tortul ve volkanik kayaların yüksek sıcaklık ve basıncın etkisiyle eski özelliklerini kaybederek yeniden kristalleşmeleriyle oluşurlar. Mermer ve kuvarsit iyi örneklerdir. Kalker -------> Mermer Kil taşı -------> Mikaşist Kum taşı -----> Kuvarsit Granit ----> Gnays Kil taşı -------> Arduaz

Jeolojik tanımıyla Mermer, metomorfizma olayı sonucunda kalker ve dolomitik kalkerlerin yeniden kristalleşmesiyle meydana gelmiş bileşimdir. Bileşimlerinin %90 -98'i Ca. CO 3'ten (Kalsiyum karbonat) oluşmaktadır. Düşük oranda Mg. CO 3 (Magnezyum karbonat) içermektedir. Ca. CO 3 kristallerinden oluşan mermerlerde esas mineral “Kalsit”tir. Aynı zamanda az miktarda silis, silika, feldspat, demiroksit, mika, fluorin ve organik maddeler bulunabilir. Endüstriyel anlamda; KESİLİP PARLATILABİLEN her cins taş mermer olarak kabul edilmektedir. Taşın cinsi ve içeriği ne olursa olsun büyük ebatta blok elde edilebilme, kesilme ve cilalanma gibi özellikler göstermesi, o taşın mermer olarak kabul edilmesi için yeterlidir.

MERMERLER • İnce ve iri taneli kalsit veya dolamit kristallerinden meydana gelmiş sediment kökenli metamorfik kayaçlardır. • Çok çeşitli renklerde bulunabilirler. • Saf kalsit ve dolamit mermerleri granoplastik yapı (şekersi sakkaroik) gösteririler. • Mermerleri oluşturan kalkerlerin bileşiminde silis bulunabildiği gibi, mermerlerin içerisinde Ca ve Mg silikatlarda bulunabilir. • Monomineralli metamorfik taşlardan olan mermerler kalsit kristallerinden oluşmaktadır. Çok belirgin olan dilinimleri devamlı, net, ince, ve düzenlidir. Baklava biçimli bir kafes oluştururlar.

Mermerin Sınıflandırılması • • • Mineral Tane Boyutlarına Göre Mineral Bileşim ve Oranlarına Göre Yapı ve Dokularına Göre Jeolojik Olarak Ekonomik Şartlara Göre Sınıflandırma Ticari Pazara Ve Renge Göre Sınıflandırma Kullanımlarına göre Sertliklerine göre Kökenlerine Göre

Mineral tane boyutlarına göre • • • İnce taneli mermer (1 mm) Orta taneli mermer (1 -5 mm) İri taneli mermer (5 mm ile 1 -2 cm)

Mineral bileşim ve oranlarına göre • Mermer; %95 kalsit (Ca. CO 3) içerir. Masif yapıda ve taneli dokuya sahiptir. Kuvars ve mika gibi diğer mineralleri içerebilir. • Mermer-Skarn; %80 -90 kalsit içerir. Masif yapıda ve taneli dokuya sahiptir. Epidot, diopsit, gröna, olivin ve plajioklas gibi diğer mineralleri içerebilir. • Spolen; %80 kalsit içerir. Şisti yapıda ve yönlü dokuya sahiptir. Flaopit, tremotil, diopsit, plajioklas ve gröna gibi diğer mineralleri içerebilir. • Kalkşist; %60 -70 kalsit içerir. Şisti yapıda ve yönlü dokuya sahiptir. Klorit, epidot, mika ve lepidolit gibi diğer mineralleri içerebilir.

Yapı ve dokularına göre • Masif mermer; kompakt görünümlü, ince ve iri tanelidir. • Laminal mermer; renkli şeritli görünümde, ince taneli şeritler farklı mineral veya elementler içerirler. • Şisti mermer; yapraklı yapıda ve önemli miktarda mika içermektedir. • Breşik mermer; tekrar kırılmış ikincil minerallerle dolgulanmıştır. Ana dolgular farklı renk ve mineral içerikli olabilirler.

Ekonomik Şartlara Göre Sınıflandırma Mermerin bilimsel tanımları dışında yapılan bir sınıflandırma şeklidir. • Normal mermerler (mermer, dolomit, konglomera gibi), • Sert mermerler (granit, serpantin, diyabaz gibi), • Traverten ve oniks mermerler olmak üzere üçe ayrılırlar. Ticari Pazara Ve Renge Göre Sınıflandırma • Bu sınıflandırma şeklinde mermer bulunduğu yerleşim yerine ve mermerin rengine göre sınıflandırılır. Buna göre mermer piyasada bu isimle tanınır ve nitelikleri bilinir. Örneğin; Afyon menekşe Bilecik pembe Harmankaya bej Burdur kahve Gül Uşak beyaz

Sertliklerine Göre • Sert mermer gurubuna giren kayaçlar zor kesilebilme yüksek kesim maliyetleri gibi olumsuz özelliklere karşılık; düzgün yüzeyli plakalar elde edilmesi ve iyi cila kabul etmeleri gibi avantajlara sahiptirler. SERTLİĞİNE GÖRE MERMERLER YUMUŞAK MERMERLER : S=3, 5 -4 SERT MERMERLER : S=6 -7 AÇIK RENKLİ Mermerler KOYU RENKLİ Renkli mermerler AÇIK RENKLİ Granit KOYU RENKLİ Diyabaz Metamorfik kalkerler Renkli metamorfik kayaçlar Siyenit Gabro Şistler Yeşil şistler Kuvars diğerleri Diyorit Serpantin-ultrabazik

Kullanım Şekline Göre A)Parlatılarak kullanılanlar: B)Parlatılmadan kullanılanlar § § § Kayrak taşı Çanakkale taşı Foça taşı gibi üretildiği bölgenin adı ile anılan şistler, tüfit ve neojen kireç taşları Bazalt Andezit Granit vs. bu gruba girmektedir.

Jeolojik olarak 1. 2. 3. Metamorfik taşlar (Hakiki mermerler, kireçtaşları vb. ) Sedimanter taşlar (Travertenler, oniks mermerler vb. ) Magmatik taşlar (Granit, diyabaz, siyenit vb. ) Tam kristalleşmiş taşları içine alır. Genellikle iyi kristalleşmişlerdir. Renkleri genellikle 1. GRUP beyaz ve açık gridir. Bileşimlerinde çok yabancı madde taşırlar. Oniks ve travertenleri içerir. Yapılarında yalnız Ca. CO 3 vardır. Travertenler toplu iğne 2. GRUP başından, birkaç cm’ye varan boşluklar içerdiklerinden kolaylıkla işlenebilmekte ve iyi cila kabul edebilmektedirler. Magmatik kökenli mermerleri içerirler. Andezit, dasit, granit, siyanit, bazalt, diabaz, gabro, 3. GRUP serpantin vs. gibi

MERMER TÜRLERİ • Kristalize Kireçtaşı (Konglomera ve Breşler)/Hakiki Mermerler * Metamorfizma ile tam kristalleşmiş taşlar * Renkleri genellikle beyaz ve açık gridir. * Bileşimlerinde çok yabancı madde taşırlar. • Traverten ve Oniks Mermerler * Yalnız Ca. CO 3 içerir. * Travertenler toplu iğne başından birkaç cm’ye varan boşluklar içerdiklerinden kolaylıkla işlenebilmekte ve iyi cila kabul etmektedirler. • Magmatik Kökenli Mermerler * Magmatik kökenli mermer * Bu türe başka örnek olarak andezit, dasit, syenit, bazalt, diabaz, gabro, serpantin verilebilir.

Afyon Grisi Akşehir Siyah Afyon Balı Biancoroyal Afyon Kaplanpostu Bilecik Gülkurusu Afyon Şeker Elazığ Vişnesi Akhisar Bej Karacabey Siyah

Traverten ve Oniks Mermerler Sedimanter oluşumlu mermerlerden traverten ve oniksler bileşiminde erimiş halde kalsiyumbikarbonat ve karbondioksit bulunduran sulardan oluşmuş kayaçlardır. Bu yeraltı sularının yeryüzüne çıkması ile kayacın bileşimindeki CO 2 gaz haline geçerek suyu terk eder. Bu arada kalsiyumbikarbonat bileşimli katı madde şekillenir. Bu şekillenme olayı soğuk su vasıtası ile oluşursa "oniks", sıcak su vasıtası ile oluşursa "traverten" adını alırlar. Travertenler inşaatlarda iç ve diş kaplama malzemesi olarak kullanılırlar. Az cila kabul eden kayaçlardır. Oniksler piyasada "su mermerleri" adı ile tanınmaktadırlar. İyi cila kabul eder. Bunun yanı sıra sertliği nedeniyle kesme ve parlatma zorlukları vardır. Dekoratif malzeme ve mutfak tezgahı yapımında kullanılır.

Bucak Beyazı Karabük Sarı Denizli Traverteni Denizli Sarısı Kırmızı Traverten Kütahya Kırmızısı Hazar Traverteni Kütahya Pembe

Magmatik Kökenli Mermerler Gerçekte mermer olmadıkları halde, mermerin endüstriyel tanımı içerisinde değerlendirilen, güzel görünümlü, cila kabul eden ve yeterince büyüklükte blok elde edilebilen magmatik kökenli kayaçlardır. Bileşimlerinde kuvars, hornblend ve diğer silikatlar bulunur. Bu yüzden blok üretimleri, kesilip parlatılabilmeleri oldukça zordur. Fakat diğer mermer cinslerine göre daha dayanıklıdırlar. Granit, diyabaz, lösitli siyenit ve serpantinler Türkiye'de en çok tanınan magma kökenli mermer örnekleridir.

Aksaray Pembesi Bergama Kozak Aksaray Yaylak Giresun Vizon Ayvalık Bandırma Mavisi Kaman Kırklareli Balaban

MERMERİN TARİHİ VE ÖNEMİ Prof. Dr. Şafak Gökhan ÖZKAN İstanbul Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Maden Mühendisliği Bölümü, İstanbul

Mermer nasıl oluşur? • Mermer, esas olan kireç taşlarının çökelimi ve oluşumu prekambriyen de (700 -800 milyon yıl) başlamış ve günümüze kadar devam etmiştir. • Mermerin milyonlarca yıl sürecek yolculuğunda çökelme ve tortullaşma ile beraber gömülme ve bunun sonucu oluşan basınç ve ısı faktörleri yavaş ortaya çıkmaya başlar Ca. CO 3 'lı malzeme basınç altında zamanla bünyesindeki suyu atarak taşlaşır.

Mermer adı nerden geliyor? • Mermer adı, 4000 yıl önce ilk olarak Marmara adasında antik olarak işletilmeye başlanmıştır, Latince Marmora kelimesinden gelmektedir. • Mermerin refahın ve zenginliğin sembolü haline gelmesindeki neden ilk çağlardan beri insanların yapıları, konutları ve yaşadıkları diğer yerleri doğal taşlardan yapmaya özen göstermeleridir.

Mermerin tarihçesi Mermer ve mermer olarak kullanılan kayaçların insan hayatına girmesi binlerce yıl öncesine dayanır. Tarihin yazılı olmayan sayfalarından beri insan yaşamında önemli yer edinen mermer ilk kez ilkel insanlar tarafından doğal yapısı değiştirilmeden günlük eşya ya da silah olarak kullanılmıştır.

Mermer dayanımı, zarafeti ve potansiyel zenginliği ile asırlardan beri insanoğlunun vazgeçilmez sanat kollarından birini ve yapı elemanlarını oluşturmuştur. Hititler, eski mısırlılar, frigyalılar, Mezopotamya Medeniyeti, Persler, Lidyalılar, Eski Yunanlılar, Romalılar, Selçuklular, Osmanlılar ve diğer bir çok medeniyet günümüze kadar gelen ve çağlarına ışık tutan heykellerinde ve yapılarında mermer kullanmışlardır.

Mermerciliğin ilk örnekleri medeniyetin beşiği kabul edilen Anadolu’da ortaya çıkmış, özellikle Helenistik ve Roma İmparatorluğu dönemlerinde mermercilik altın çağını yaşamıştır. MÖ. 1600 yıllarında Hititlerle Yasemek’de (Gaziantep) başlayan sanatsal anlamla ilk mermercilik, Arkaik Dönem’de (MÖ 1050 -470) Efes’te, Helenistik Dönem’de (MÖ 300 -30) Bergama’da ve Roma Dönemi’nde (MÖ 30 - MS 395) Aphrodisias’da kurulan mermercilik okulları ile Anadolu’da büyük gelişim göstermiştir.

İlk barınakların evlerin yapımı, insanoğlunun doğal çevresini kendi gereksinimine göre kullanabildiği “Neolitik Çağ”da başlar. Eski çağlarda taş yapı teknolojisi, taşın ocaktan çıkarılması, istenilen biçimde yontulması, taşınması, yapı yerinde istenen yüksekliğe kaldırılması ve birbirleriyle birleştirilmesi gibi basit işlemlerden oluşurdu. Anadolu’daki yapılarda ancak M. Ö. 8 -7. yüzyıllarda boy göstermeye başladı; hükümranlığını ise M. Ö. 1050’den sonra ilan etti. Beyaz mermer taşı, Bronz ve Hitit çağları yapı ve heykel sanatının geleneksel koyu renkli taşlarını yüzyıllar içinde adım gölgede bıraktı. En yoğun kullanım alanına Hellenistik çağ ve Roma İmparatorluğu dönemlerinde ulaştı. Tüm Batı Anadolu’da mermerden kentler kuruldu.

Roma imparatorluğunun mermer üzerindeki büyük etkisi Roma egemenliği döneminde de Anadolu’daki zengin mermer yataklarının varlığı iyi değerlendirildi; Hellenistik çağdan kalan parlak miras korundu, dahası geliştirildi. Anadolu mermer ustaları için portre heykeltıraşlığı, lahit ve gömü taşları yapımı gibi yeni ve verimli iş alanları açıldı. Hatta Romalılar, Efes, Milet, Perge, Side, Bergama gibi Anadolu kentlerini yeniden canlandıracak mimari faaliyetleri aralıksız sürdürdüler; Baştan sona Anadolu mermerleri kullanılan sütunlu caddeler, kolonlar, anıtsal çeşmeler, heykeller, kitaplıklar, hamamlar yaptırdılar. Bütün bu inşaat faaliyetleri nedeniyle artan mermer gereksinimini karşılamak için yeni mermer ocakları açıldı; var olanlar genişletildi. Bu dönemde olağanüstü miktarlarda mermer gün ışığına kavuştu.

Anadolu’da mermerin tarihi ► Bizanslılar, Roma geleneğinin taşıyıcısı oldukları ölçüde mermeri, kendi imparator, imparatoriçe ve soylu kişilerinin heykel ve portrelerinde, meydanlara diktikleri kabartma ve anıtlarda kullandılar. İstanbul Sultanahmet Meydanı’ndaki Mısır Dikilitaş yazıtının kabartmalı Roma kaidesi bunun bir örneğini oluşturur. ► Osmanlı İmparatorluğu, Selçuklu yapı gelenekleriyle Bizans ve Avrupa mimarlık sanatını İslami etkilerle bütünleştiren yeni ve özgün bir mimari yapı oturttu. En başarılı örnekleri 16. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar sergilenen Osmanlı mimarisinin erken döneminde özellikle Bursa, Amasya, Manisa ve Edirne’deki yapılarda mermer yoğun biçimde kullanıldı.

► Osmaneli, Bilecik ve Bozüyük’ten büyük zorluklarla getirtilen mermerlerle yapılan Bursa’daki Yeşil Camii, Yıldırım Camii, İznik Yeşil Camii ve devşirme antik mermer bloklarla inşa edilen Amasya Yörgüç Camii dönemin ilginç örneklerini oluşturur. ► 19. yüzyıla gelindiğinde Batılılaşmanın etkisiyle yapılan göz kamaştırıcı saraylar, kasırlar, kamu binaları, camiler ve saat kulelerinde beyaz mermer yoğun biçimde kullanıldı.

► Çırağan Sarayı, Dolmabahçe Sarayı, Beylerbeyi Sarayı, Yıldız Sarayı, Ihlamur Kasrı, Küçüksu Kasrı, Göksu Kasrı gibi binalar bu dönemi en iyi şekilde simgeler. ► 19. yüzyıldan 20. yüzyıla, Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne geçerken mermer, Art. Nouveau, Osmanlı Neo-Klasizmi veya Eklektik tarzındaki konak, çok katlı apartmanlar ve iş merkezlerindeki başlıklı sütunlarda, basamaklarda, kapı ve pencere alınları ile cephelerde heykeller, figüratif geometrik ve bitkisel motiflerde kendini gösterir. ► Türkiye Cumhuriyeti döneminin büyük mimari yapılarında da mermer önemli bir yer tutar. Özellikle Mustafa Kemal Atatürk’ün mozolesinin bulunduğu Cumhuriyet’in siyasal sembolü durumundaki Anıtkabir, Anadolu’nun mermere son övgüsü.

MERMERİN ÖNEMİ Mermer, sert hava koşullarına dayanıklıdır, taşıyıcı gücü fazladır, doğada bol miktarda bulunur ve yüzyıllar boyunca mimarinin en soylu yapı malzemesi olmuştur. Hiçbir bağlantıya gerek duyulmaksızın sağlam yapılar inşa etmeye olanak tanıması, mermeri diğer malzemelerden üstün kılan en önemli özelliktir.

Mermerin başlıca tüketim alanları; inşaat sektörü, güzel sanatlar alanı ve dekorasyondur. En geniş kullanım alanını inşaat sektörü teşkil eder. Binaların iç ve dış kaplamaları, dekorasyon işleri, anıtlar, heykeller ile süs ve hediyelik eşya imalatı önemli tüketim alanlarını oluşturur.

İç dekorasyon malzemesi olarak masa, sehpa ve çeşitli mobilyalar yer alır. Hediyelik eşya ve el sanatları dalında ise; vazo, biblo, avize, şekerlik, kültablası vs. yapımında bilhassa güzel renkli mermerler kullanılmaktadır. Mezar ve mezar taşlarında da önemli miktarlarda mermer tüketilmektedir.