DOGAL SISTEMLER 1 Blm KAYALAR Pskrk Kayalar Nasl

DOGAL SISTEMLER 1. Bölüm �� KAYAÇLAR �� Püskürük Kayaçlar Nasıl Oluşur? �� Tortul Kayaçlar Nasıl Oluşur? �� Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçları Nasıl Oluşur?

YERKABUĞU VE YERKABUĞUNUN BİLEŞİMİ YERKABUĞU (LİTOSFER ) Yerkürenin en ince ve en hafif tabakasıdır. Kalınlığı okyanus diplerinde ve dağların bulunduğu yerlerde farklıdır. Ortalama kalınlığı 33 – 41 km dir. İki kısma ayrılır. SİAL Yoğunluğu 2, 7– 2, 8 gr/cm 3 dür. Hafif ve renkli taşlardan oluşmuştur: Granit , kireçtaşı gibi. Bileşiminde Silisyum ve Alüminyum vardır. SİMA Bileşiminde Silisyum ve Magnezyum bulunur. Yoğunluğu 3 – 3. 5 gr/cm 3 dür. Ağır ve koyu taşlardan oluşmuştur. Gabro , Diorit , Bazalt gibi.

Kayaç özellikleri farklı yüzey şekilleri oluşumuna neden olmaktadır. (Van Doğusu Dağları) Kolay aşınan ve parçalanan kayaçlar ise alçak ve belirgin olmayan yer şekillerini meydana getirir. Yeryüzündeki kayaçlar, dış kuvvetler ve yer kabuğu hareketlerinin etkisiyle sürekli aşınıp biçimlenir. Genel olarak aşınmaya karşı dayanıklı kayaçlar, çevresine göre yüksek ve belirgin yer şekillerini oluşturur. Yukarıdaki resimde görülen andezit, kil, kum, marn ve alüvyonlar hangi fiziki özellikleri ile birbirlerinden ayrılır? Araştırınız. Andezit: Eflatun, mor, pembemsi renkli dış püskürük bir taştır. Ankara taşı da denir. Dağıldığında killi topraklar oluşur.

Kil: Kilin içerisinde en çok kalker, silis, mika, demir oksit bulunur. Genellikle 0, 002 mm'den daha küçük taneli malzemeye kil adı verilmektedir. Kil sarımtırak, kurmızımtırak, esmer gibi renklerde bulunur. Bu özelliğini bileşiminde bulunan yanıcı maddeler verir. Kilin yapısı itibarıyla su çekme özelliği vardır. Bu nedenle kil daima nemlidir. Kili meydana getiren maddeler sulu alüminyum silikatlerdir. Kum; silisli kütlelerin, kayaların, doğal etkenlerle parçalanarak ufalanmasından ya da kayaların parçalalanmasıyla oluşan, genellikle kuvars esaslı granüler malzeme. Marn: İçinde silis, killi maddeler ve demir oksit bulunan kalkerlere marn denilir. Yeryüzünde geniş ölçüde yaygın olduğu için çimento yapımında hammadde olarak en fazla kullanılır. Jeolojik bakımdan marn, Ca. CO 3’ın ve killi maddelerin aynı zamandaki çökelti teşekkülü sonucunda oluşmuş bir tortul kayaçtır. Marnın rengi killi maddelere bağlı olarak sarıdan gri siyaha kadar değişir.

Püskürük Kayaçlar Nasıl Oluşur? Magmanın volkanik faaliyetler sonucu yeryüzüne çıkmasıyla dış püskürük kayaçlar oluşur. Lavlar havayla temas edince hızlı Soğuduklarından ince kristalli veya camsı bir özellik gösterir. Dış püskürük Soğuma yavaş olduğu için iç püskürük kayaçlar iri unsurlu olur. İç püskürük Magmanın; yer kabuğunun farklı derinliklerindeki taşlar, tabakalar arasına sokularak yavaş soğumasıyla “iç püskürük” kayaçlar oluşur.

PÜSKÜRÜK(MAGMATİK) TAŞLAR Yapıları kristallidir. Bileşimlerinde en çok silikat mineralleri bulunur. En çok heykel yapımında ve inşaatlarda kullanılır. Tabakalaşma yoktur Kütleler halindedirler İçlerinde fosil bulunmaz Asitten etkilenmezler. İÇ PÜSKÜRÜK TAŞLAR Magmanın yeryüzünün derinliklerinde soğuyup, katılaşmasıyla oluşan taşlardır. Soğuma yavaş olduğundan iç püskürükler iri kristalli olurlar. İç püskürük taşların en tanınmış örnekleri granit, siyenit, diyorit ve gabro’dur. DIŞ PÜSKÜRÜK TAŞLAR Magmanın yeryüzüne çıkıp, yeryüzünde soğumasıyla oluşan taşlardır. Soğumaları kısa sürede gerçekleştiği için küçük kristalli olurlar. Dış püskürük taşların en tanınmış örnekleri bazalt, andezit, obsidiyen, volkan camı ve volkanik tüftür.

İç püskürük taş: Granit Bir iç püskürük taşı olan granit, kendine özgü yüzey şekillerini oluşturması ile diğer kayaç türlerinden ayrılır. Granitin bu özelliği onu oluşturan elementlerin özellikleri, kayacın çatlaklı olup olmadığı ya da ne derece çatlaklı olduğu ile ilgilidir. Çatlaklı olması granitin ayrışma şiddetini artırır.

Kütle hâlindeki granitler, fiziksel ve kimyasal ayrışmaya uğradıklarında değişik boyut ve şekillerde bloklara dönüşür. Granitlerin ayrışması sonucu yer birbiri üzerinde yer alan irili ufaklı ve köşeleri yuvarlaklaştırılmış bloklardan oluşan bir topoğrafya şekli meydana gelir. Buna tor topoğrafyası denir. Tor topoğrafya şekillerinde, kayacın özelliklerinin yanı sıra iklim şartları da etkilidir. Sıcak ve nemli iklim bölgelerinde kimyasal ayrışma ve çatlak yoğunluğunun etkilerine bağlı olarak onu oluşturan kuvars, feldspat ve mikaya ayrışır. Bu bölgelerde dik yamaçlarda granit kütleleri dik duvarlar ya da kütleleşmiş bloklar hâlinde bulunur. Günlük sıcaklık farklarının fazla olduğu, fiziksel parçalanmanın ön plana çıktığı yüksek dağlık sahalarda ise yüzey şekilleri keskin kenarlı, köşeli dikliklerden oluşan sarp bir görünüm alır. Burada oluşan ayrışma ürünleri irili ufaklı granit parçalarıdır.

Peri bacalarının oluşumu Tüflerle kaplı bir arazi A Dış güçlerle aşınmanın başlaması B Peri bacalarının ortaya çıkması C Peribacaları en yoğun şekilde Ürgüp-Uçhisar-Avanos üçgeni arasında kalan vadilerde, Ürgüp-Şahinefendi arasındaki bölgede Nevşehir Çat kasabası civarında, Kayseri Soğanlı vadisinde ve Aksaray Selime köyü civarında bulunmaktadır.

Tortul Kayaçlar Nasıl Oluşur? Taşınan malzemeler akarsu, göl, deniz ve okyanus tabanları ile çukur alanlarda tabakalar hâlinde biriktirilir. Bu tabakalar zaman içinde sıkışarak tortul kayaçlara dönüşür. Tortul kayaçların en önemli özelliği, oluştukları dönemlere ait bitki ve hayvan kalıntıları olan fosillere sahip olmasıdır. llar tortu n a ş ı ek sık r Birike Tortul Taşlar Tabakalı yapıya sahiptirler.

ÖZELLİKLERİ Yapıları kristalli taneli değildir İçlerinde fosil bulunabilir Tabakalı bir yapıdadırlar Asitten etkilenirler. KİMYASAL TORTUL TAŞLAR ORGANİK TORTUL TAŞLAR Suda erime özelliğine sahip taşların suda eriyerek başka alanlara taşınıp tortulanması ile oluşur. Kimyasal tortul taşların en tanınmış örnekleri jips, traverten, kireç taşı (kalker), çakmaktaşıdır. Bitki ya da hayvan kalıntılarının belli ortamlarda birikmesi ve zamanla taşlaşması sonucu oluşur. Organik tortul taşların en tanınmış örnekleri mercan kalkeri, tebeşir ve kömürdür. MEKANİK (KIRINTILI) TORTUL TAŞLAR Akarsuların, rüzgarların ve buzulların, taşlardan kopardıkları parçacıkların çökelip, birikmesi ile oluşur. Örnek: Kil taşı (şist), kumtaşı (gre) ve çakıl taşı (konglomera)’dır.

Taş Kömürü 1. (Paleozoik) Zamanda Petrol 3. (Senozoyik ) Jeolojik zamanda oluşmuştur. Bitki parçaları kalın ve geçirimsiz tortullar arasında veya su içinde kalır. Bu parçacıklar zaman içerisinde bakterilerin de etkisiyle karbon bakımından zenginleşir. Böylece organik tortulların en tipik örneği olan kömür oluşur. Karbonlu organik tortulların sıvı olanları ise petrolü oluşturur. Oluşumu kömür ile benzerlik gösteren petrol, jeolojik geçmişte yaşamış bitki ve hayvan kalıntılarının oksijensiz denizel bir ortamda sıcaklık, basınç ve organizmaların etkisi ile değişime uğraması sonucu meydana gelir.

Aşağıda verilen Güver Kanyonu’na ait fotoğrafı inceleyerek kanyonun oluşumunda kayaç özelliklerinin etkisini defterinize yazınız. Kireç taşı mağaraları karstik şekillerden biridir. Bu mağaralar, kalkerli arazi içinde suların eritme ve aşındırması sonucu meydana gelen yer altı boşluklarında oluşur. şı K Ta ç e ir

Kanyon Vadi 10 Sn Bekleyiniz

Kayaköy Polyesi (Fethiye-Muğla) kireç taşının erimesi sonucu gelişmiş bir karstik yüzey şeklidir. Yukarıdaki harita, “Coğrafi Bilgi Sistemleri” ile hazırlanmış “Sayısal Yükselti Modeli” olup Kayaköy Polyesi'nin yüzey şekli özelliklerini göstermektedir. Yeşil renk, polye tabanı olup verimli tarım arazilerini; diğer renkler ise yükseltileri belirtmektedir.

METAMORFİK (BAŞKALAŞIM) TAŞLARI Yüksek sıcaklık ve basınç altında kalan kayaların mineralleri ince tabakalar halinde dizilerek yapraklı bir yapı kazanır. Bu olaya metamorfizma denir. Başkalaşım taşları biçimleri değişmiş olan kayalardır. ÖZELLİKLERİ Yapıları kristallidir Taneli Tabakalı ve sert yapıdadırlar Fosil bulundurmazlar Asitlerden etkilenmezler.

Metamorfizmaya Uğrayan Kayaç Örnekleri Kalker Mermer Kil taşı Mikaşist Kömür Elmas Kum taşı Kuvarsit Granit Gnays Kil taşı Arduaz

e klı kca Sı Erime Ba sın ç Erim Sıc a klı k-B as ınç Yukarıdaki şekilde boş bırakılan kutucuklara erime, sıcaklık ve basınç kelimelerini yerleştiriniz.