DIALEKTOLOGIA MENDEBALEKO EUSKALKIA Hizkuntza eta dialektoa bereizten Hizkuntza

DIALEKTOLOGIA MENDEBALEKO EUSKALKIA

Hizkuntza eta dialektoa bereizten → Hizkuntza: Komunikatzeko modu estandarizatua, normalizatua, bere arauak dituena. (Kulturmintzaira) → ofiziala ● Historia dauka, ibilbide literarioa, administraziorako erabilia, komunikabideak. . . → Dialektoa: Geografi eremu batean eta momentu jakin batean erabiltzen den komunikatzeko modua. (Etxeko mintzaira) → hizkuntza ofizialaren aldakia. ● ● Orografiari oso lotua (ibaiek, esaterako, mugatzen dute). Bere izaera hobeen mantendu dutenak Bizkaiera eta Zuberokoa.

SAILKAPENAK HISTORIAN ZEHAR

ARNAUT OIHENART (XVII. MENDEA) ● Euskalkien sailkapena egiten lehena → Leinuka banatu. ● Zuberotarra zen → Euskara zuberotarra zuzen erakutsi. ● Notitia utriusque Vasconiae liburuan ● Honakoak bereizi zituen: 1. Akitaniarrena, Ipar Euskal Herrian (ez da guztiz zehatza). 2. Baskoiena, Nafarroan. 3. Barduliarrena , Gipuzkoan eta Araban egiten zen. 4. Autrigoiena, Bizkaian egiten zen.

MANUEL LARRAMENDI (XVIII. MENDEA) ● Euskalkien 2. sailkapena (1729 ko gramatikan eta 1745 eko Corografía de Guipúzcoa liburuan)→ Herrialde eta euskalkien mugak ez datoz bat. ● Aditza euskalkien alderdirik aberatsena / Azentua landu zuen lehena. ● Gipuzkoarra zen. ● Honakoak bereizi zituen: 1. Bizkaitarra (Arabako euskararekin bat). 2. Giputza 3. Nafar-lapurtarra (Zuberoako eta Nafarroako euskararen artean alde nabarmena.

El imposible vencido, Arte de la Lengua Bacongada (1729), euskararen gaineko lehen gramatika liburua. Bertan, ‘De los dialectos del vascuence’ atalean, dialektoaren definizioa eman zuen: “El dialecto en una lengua no es otra cosa, que una nota, diferencia o carácter distinto de la misma Lengua, que no le estilan de todos los que hablan aquella Lengua, sino que se habla en algunos parages o Provincias determinadas [. . . ] En cualquier dialecto, aun independientemente de los demás, hay sus diferencias, aunque son pocas y conocidas. ”

LOUIS-LUCIEN BONAPARTE (XIX. MENDEA) ● ● Euskalkien 3. sailkapena (1863/1869) Londresen jaiotakoa → Napoleon Bonaparte I. -aren iloba. Helburua: Euskalkien mapa erakustea. Euskalkiak 8 (hiru multzo nagusitan bereiziak): ○ ○ ○ Mendebalekoa ■ Bizkaitarra Erdigunekoa ■ Giputza ■ Iparraldeko nafarra ■ Hegoaldeko nafarra ■ Lapurtarra Ekialdekoa ■ Zuberotarra ■ Ekialdeko behe-nafarra ■ Mendebaldeko behe nafarra

● Zortzi euskalkien barruan 25 azpieuskalki eta 36 hizkera bereizi zituen. 1) Euskara bizkaitarra : a) Mendebalekoa : Gernika, Bermeo, Plentzia, Arratia, Orozko, Arrigorriaga eta Otxandio. b) Ekialdekoa. c) Gipuzkoakoa: Bergara eta Lenitz Gatzaga. 2) Euskara Giputza : a) Iparraldekoa: Hernani, Tolosa eta Azpeitia. b) Hegoaldekoa. c) Nafarroakoa: Burunda eta Etxarri Aranaz. 3) Iparraldeko nafarra : a) Ultzamakoa. b) Baztangoa. c) Bortzirietakoa. d) Araitzekoa. e) Arakilekoa. f) Gipuzkoakoa.

4) Euskara lapurtarra : a) Jatorra: Sara, Ainhoa eta Donibane Lohitzune. b) Nahasia: Arrangoitze. 5) Hegoaldeko nafarra : a) Iruñetik ekialdekoa: Eguesibar, Olaibar, Artzibar, Erroibar eta Auritz. b) Izarbeibarkoa. c) Iruñetik mendebalekoa : Oltza, Zizur eta Gulibar. 6) Euskara zuberotarra : a) Jatorra: Zuberoa. b) Erronkarikoa: Bidankoze, Urzainki eta Uztarrotze. 7) Ekialdeko behe-nafarra : a) Garaztar-amikuztarra : Garazi, Amikuze, Bardoze eta Arberoa. b) Aturrialdekoa: Beskoitze eta Urketa. c) Zaraitzukoa. 8) Mendebaleko behe-nafarra : a) Baigorrikoa. b) Lapurdikoa: Uztaritze eta Lekorne. c) Aezkoa ibarrekoa.

KOLDO ZUAZO (Gaur egun) ● Eibartarra. ● Euskalkien bereizketa → 5 euskalki, 11 azpieuskalki eta 16 hizkera. ● Hona hemen egindako sailkapena: ○ ○ Mendebalekoa: ■ Sartaldekoa: ipar-sartalde + Nerbioi ibarreko hizkerak. ■ Sortaldekoa: Debagoieneko eta Deba ibarreko erdiguneko hizkerak. ■ * Tarteko euskara bi: Busturialdekoa eta Otxandiokoa. ■ ** Mendebalde/ekialde artean → Debabarreneko hizkera. Erdialdekoa: ■ Sartaldekoa: Goierriko hizkera. ■ Erdigunekoa. ■ Sortaldekoa: Errenteria-Irun eta Araitz-Imotz bitarteko hizkerak.

○ ○ ○ Nafarra: ■ Ipar-sartaldekoa : Bidasoaldea. ■ Hego-sartaldekoa : Sakana. ■ Erdigunekoa. ■ Sortaldekoa. Nafar-lapurtarra : ■ Sartaldekoa. ■ Sortaldekoa. ■ *Tarteko hizkera: Uztaritze aldeko herri lapurtarrekoa. ■ ** Hizkera berezi b i: Kostatarra eta Amikuzekoa. Zuberotarra.

○ https: //ahotsak. eus/ ○ http: //euskalkiak. eus/sailkapenak. php

MENDEBALEKO EUSKARA

Eremua ● Bizkaia + Deba ibar gehiena + Arabako Aramaio eta Legutio. ● Badira harago erabiltzen diren ezaugarriak ere: Urolaldean eta Nafarroako Burundan erabiliak. ● Badira hizkera bereziak: mendebalde eta ekialdeko euskalkien tarteko hizkerak (Mutriku, Elgoibar eta Mendaro).

MENDEBALEKO EUSKALKIAREN EZAUGARRIAK

BOKALAK 1. -a batekin amaitzen diren hitzei artikulua gehituz gero → -a + a = -ea egiten da (sg. ko kasu guztietan) ○ -ea = -e, -ia, -ie edo -i. 2. Goiko ezaugarriaren ondorioz, amaierako -e = -a egiten da sarri. ○ Adibidez: andra, lora, landara, hoba… 3. Bizkai zabalean -au- diptongoa -eu- bihurtu. ○ ○ Adibidez: Jausi=jeusi, gaur=geur… Aditzetan ere → dedikatu=dedikeu, deklaratu=deklareu, separatu=separeu… ■ Eduki → -au- → -e : dekot 4. Kasu batzuetan, hitz hasierako i- bokala u- bihurtu : ile/ule, igeri/uger, irin/urun… 5. Kasu batzuetan, -r- aurreko -e- bokala -a- bihurtu : Berri/ barri, txerri/txarri… 6. Zenbait kasutan, hitz amaierako -ain=-an : Ezpan, laban, zan (zain)

KONTSONANTEAK 1. 4 txistukaritik, 2 erabiltzen dira: ○ ○ s eta z = s ts eta tz= tz 2. Bizkai zabalean -i bokalak -z busti eta -x sortu. 3. -n kontsonantea bustitzeko joera: ○ ○ -(c)ión amaieradun hitzak: globalización→ globalizaziño. *-io- duten adizkietan: diot→ diñot. -ain amaierako hiru hitzetan: arrain, usain, zain -uin amaierako bi hitz: ipuin, suin. 4. Zenbait hitz hasierako g- = k- (gerezi/keixa, gurutze/kurtze), b- = p(barkatu/parkatu) eta d- = t- (dorre/torre). 5. Hitz batzuetan l = r → alkandora/arkondara, orio/olio.

IZENAREN MORFOLOGIA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Soziatiboan morfema berezia: -gaz (sg) eta -kaz (pl) (Norekin) Hurbiltze adlatiboan (Norantz) morfema berezia: -rantza / -runtz. -rik morfema “kalerik kale” motatako egituretan = kamiñoz kamiño ere. Artikulu hurbilak: hor bertan. 3. pertsona erakuslea → Hura = a Erakusleek erro berbera dute bai sg. bai pl. ere → azentuak bereizi. Izord. indartuak erabiltzen dira. “Edo + izord. galdetzailea ” egitura osoa → edonor… “Izord. galdetzaile + edo + izord. galdetzailea “→ nonor… Izor. galdetzailean sg. /pl. bereizketa : zein/zeintzuk, zer/zertzuk… eurak/eurek erabiltzen da, baita haren eratorriak ere.

ADITZAREN MORFOLOGIA 1. EDUN aditzaren erroan bilakaera berezia → ○ orainaldian -o- (dot/dozu…) eta 3. pertsonan -au- (daue/dabe). ○ Iraganean → -eu- adizki batzuetan (euan/eban, neuke, leuke…) 2. NOR-NORI-NORK sailean eutsi da erroa → deutso, deusku… 3. Egin erroa nagusi agintera eta subjuntiboan → artu leiket, artu daigun… 4. ari izan -en ordez → egon eta ibili aditzak → euskera ikesten dabil. 5. NOR-NORI saileko aditzetan z- ren ordez → y-/dx-/j-/d- → yat /zait ○ Iraganean ez dago zit- → aditz amaieran -(e)n jarri → yaten. 6. Aditzetan pl. osatzeko -z morfemaz baliatu → yakoz.

7. Gaztelaniazko -ado / -idu → -au/-a eta -idu → aluzinau/aluzina. 8. Aditz izenak sortzeko: ○ -ten → botaten ○ -etan → kontetan ○ -tuten → apurtuten 9. NOR-NORK eran jokatzen ditugu urten eta igon aditzak → urten dot.

ATZIZKIAK 1. -to atzizkia adberbio batzuetan → polito/ederto/txarto… 2. -txu atzizki txikigarria → txikitxu, zeuzertxu, apurtxu bet… 3. -lan adberbioetako atzizkia → holan, zelan, edozelan. . .

SINTAXIA 1. Ala erabiltzen da bai/ez erako galderetan → einsu ala? 2. Perpaus hautakarietan zein juntagailua → liburuen z(s)ein ordenagailuen. 3. Kontzesio perpausetako arren → hotz eiñ arren, urtengogu. 4. Kausa/helburu perpausetan -t(z)earren → kanpuen ez(s) egotiarren… 5. Perpaus osagarri batzuetan -(e)na morfema → bakitz etorriko z(s)arena. 6. Denborazko perpausetan -(k)eran → onantz etorkeran ikusi dot. 7. Erakusleak IS aurrean jartzeko ohitura → orrek giz(s)onak esan deu.

LEXIKOA ● Hitz berezi asko daude mendebalean

SORTALDEKO AZPIEUSKALKIA

FONOLOGIA 1. -i- jartzen da joan eta eroan aditzen adizkietan → noie/noia, doie/doia, daroiet/daroiat… 2. Hiatoetan 3 bilakaera: ○ /e + a, e, o/ = i → luzea= luzia/luzie ○ /o + a, e, o/ = u → beroa = berua/berue ○ /i + a, e, o/ artean -x- edo -dx- sartzea → berria = barrixe 3. Hitz hasieran x ahoskera.

MORFOLOGIA 1. -kin soziatibo pluralean (sortaldeko eremu zabalean) → lagunekin. 2. -rantza (norantz) morfema → -runtz bilakatu → Kaleruntz.