8 MAVZU FOSFORLI OGITLARI OLINISHI XOSSALARI VA ISHLATILISHI

8 -MAVZU: FOSFORLI O’G’ITLARI OLINISHI, XOSSALARI VA ISHLATILISHI R E J A: 1. Fosforli o’g’itlarning turlari 2. Superfosfat va qo`shsuperfosfatni olinishi 3. Pretsipiat va tomasshlak o’g’itlarini olinishi 4. Fosforit uning olinishi va ishlatilishi

Aqliy hujum savollari 1. O`g`itlar nechta turga bo`linadi? 2. Azotli o`g`itlarning qanday turlarini bilasiz? 3. O`simlikning rivojlanishida azotning roli qanday?

FOSFORLI O’G’ITLAR QUYIDAGI 3 GURUHGA BO`LINADI. 1. Suvda yahshi eriydigan o’g’itlar oddiy superfosfat va qo`sh superfosfat. 2. Suvda kam eriydigan lekin kuchsiz kislotalarda eriydigan o’g’itlar pretsipitat, tomasshlak, termofos-fatlar, ftorsizlantirilgan fosfat. 3. Suvda erimaydigan faqat kuchli kislotalarda tupik eriydigan o’g’itlar - fosforit uni suyak uni

B/BХ/B jаdvаli B/BХ/B Suvda yahshi eriydigan o’g’itlar Bilаmаn Bilishni хоhlаymаn Bilib оldim B/BХ/B Bilаmаn Bilishni хоhlаymаn Bilib оldim Suvda erimaydigan o’g’itlar

Suvda eriydigan fosfatlar Superfosfat. Oddiy superfosfat maydalangan apatit yoki fosforitga kislota bilan ishlov berish yo`li bilan olinadi bunda keyin eruvchan fosfatlar parchalanib suvda eriydigan monokaltsiy fosfat Ca(H 2 PO 4) va suvda erimaydigan gips Ca. SO 4 hosil bo`ladi. [(Ca 3(PO 4)2)]3· Ca. F 2 + 7 H 2 SO 4 +3 H 2 O → Ca(H 2 PO 4)2 · H 2 O +7 Ca. SO 4 +2 HF

[(Ca 3(PO 4)2)]3· Ca. F 2 + 10 H 2 SO 4 → 6 H 3 PO 4 +10 Ca. SO 4 +2 HF [(Ca 3(PO 4)2)]3· Ca. F 2 + 4 H 2 SO 4 +12 H 2 O → Ca. HPO 4 · 2 H 2 O +4 Ca. SO 4 +2 HF

Венн диаграммаси Oddiysuperfosfat Superfosfat Qo`shsuperfosfat

Yarim eriydigan fosfatlar Pretsipitat, kaltsiy difosfat (Ca. HPO 4 • 2 H 2 O) tarkibida 27 dan 35 % cha P 2 O 5 bo`ladi. Pretsipitat fosfori suvda erimaydi. O’g’it yaxshi fizik xossalarga ega. Pretsipitatni barcha tuproqlarda turli xil ekinlarga asosiy o’g’it sifatda ishlatsa bo`ladi. H 3 PO 4 +Ca(OH)2 → Ca. HPO 4 · 2 H 2 O

Tomasshlak to`q rangli og`ir, mayin kukun. Tarkibida 14 dan 20% gacha P 2 O 5 bo`ladi. Bu o’g’itni barcha tuproqlarda asosiy o’g’it sifatida ishlatish mumkin. • Tomasshlak fosforga boy cho`yanlarni tomasning ishqoriy usulida qayta ishlab, temir va po`latga aylantirishda hosil bo`ladigan qo`shimcha mahsulot. •

Suvda erimaydigan fosfatlar Fosforit uni. Fosforitni un holiga keguncha maydalash yo`li bilan olinadi. Undagi kalsiy gidroksid -apatit 3 Ca 3(PO 4)2·Ca(OH)2, karbonat-apatit 3 Ca 3(PO 4)2· Ca. CO 3 , ftor-apatit 3 Ca 3(PO 4)2· 7 Ca. F 2 va Ca 3(PO 4)2 kalsiy fosfat shaklida uchraydi. Bu o’g’it gigroskopik emas, mushtlashib qolmaydi. Uning tarkibidagi P 2 O 5 ning miqdori 1930% atrofida bo`ladi. Fosforit uni eng arzon fosforli o’g’it.

DARSNI MUSTAHKAMLASHDA Klaster usuli Fikrlarning tarmoqlanishi u talabalarning biron-bir mavzuni chuqur o’rganishlariga yordam berib, ularni mavzuga taaluqli tushuncha yoki aniq fikrlarni erkin va ochiq uzviy bog’langan ketma-ketlikda o’rgatadi Pretsipitat Superfosfat Yarim eriydigan fosfatlar Tomasshlak Fosforli o`g`itlar Suvda eriydigan fosfatlar Suvda erimaydigan fosfatlar Fosforit uni

• SINOV SAVOLLARI: • 1. Fosforli o’g’itlar suvda eruvchanligi va o`simlikka o`zlashtirilishi bo’yicha qanday asosiy gruppalarga bo`linadi? • 2. Suvda yahshi eriydigan, faqat kuchli kislotalarda to`liq eriydigan fosforli o’g’itlarni birma-bir ayting? • 3. Suvda kam eriydigan, lekin kuchsiz kislotalarda eriydigan fosforli o’g’itlarni bilasizmi? • 4. Suvda erimaydigan, faqat kuchli kislotalarda to`liq eriydigan fosforli o’g’it larni ayting? • 5. Fosforli o’g’itlar ishlab chiqarishda hom-ashyo sifatida ishlatiladi, hom-ashyolarning asosiy konlarini ayting?

8 - mavzuga oid Agrokimyo fanidan test savollari. • • 1. O’zbekiston respublikasi tuproqlarida fosfor oziqasi bilan ish olib bergan olimlar kim? A. Pirahunov, Machigin, Zelenin. V. Sattorov, Chumachenko, Majidov. S. Protasov, Koziev, Isaev. D. Belozlov, Malinkan, Kruglova. E. Zelenin, Gilyabekov, Babikova. • • 2. Har xil tuproqlarda fosforning miqdori necha, 5 ni tashkil qiladi? A. 0, 03 -0, 2% V. 0, 05 -0, 35% S. 0, 02 -0, 4% D. 0, 05 -0, 3% E. 0, 03 -0, 3% • • • 3. Tuproqning haydalma qatlamida fosforning umumiy zahirasi 1 ga necha 1 kg ni tashkil qiladi? A. 100 kg dan – 6000 kg, V. 200 -8000, S. 400 -1500, D. 600 -2000, E. 150 -7000 kgqga. 4. O’simliklar o`sish davrida 1 ga yerdan o`rta hisobda, necha kg fosforni tuproqdan o`zlashtira oladi? A. 20 kg dan 60 kg, V. 18 -20, S. 30 -40, D. 25 -75, E. 40 -60 kgqga. • • 5. Ammofos tarkibida necha % fosfor bor? A. 41 -46% V. 46 -58% S. 44 -46% D. 50 -56% E. 60 -61% 6. Ammmofos o’g’iti mamlakatimizdan qaysi shaharlarida ishlab chiqiladi? • A. Almaliq, V. Navoiy, S. Qo`qon, D. Samarqand, E. CHirchiq.