Anorganik birikmalarning asosiy sinflari Mavzuga oid tayanch iboralar

Anorganik birikmalarning asosiy sinflari Mavzuga oid tayanch iboralar: Oksidlar, asoslar, kislotalar, tuzlarning nomlanishi, olinishi, xossalari. Kimyoviy elementlar 200 mingdan ortiq anorganik birikma hosil qiladi. Bu birikmalar quyidagi 4 sinfga bo’linadi: 1. Oksidlar. 2. Asoslar. 3. Kislotalar. 4. Tuzlar www. umid. zn. uz

I. Oksidlar Elementlarning kislorod bilan hosil qilgan birikmalari oksidlar deyiladi. Oksidlarning nomlanishi. O'zgarmas valentli elementlar oksidining nomi shu element nomiga oksid so’zini qo’shish bilan hosil qilinadi. Mn: К 2 О, Na 2 O, Ca. O. Agar element o’zgaruvchan valentli bo’lsa elementning nomi yoniga qavs ichida rim raqami bilan elementning valentligi ko’rsatiladi: www. umid. zn. uz

Oksidlar kimyoviy xossalariga qarab 4 guruhga bo’linadi: 1. Asosli oksidlar 2. Kislotali oksidlar 3. Amfoter oksidlar 4. Indiferent yoki betaraf oksidlar. Oksidlarning olinishi: 1. Metall yoki metalloidning О 2 bilan birikishi: 4 Fe + 3 O 2 = 2 Fe 2 O 3 4 P + 5 O 2 = 2 P 2 O 5 S + O 2 = SO 2 2. Murakkab moddalarning O 2 da yonishi: CH 4 + 2 O 2 = CO 2 + 2 H 2 O 3. Gidroksidlarning parchalanishi: 2 Fe(OH)3 = Fe 2 O 3 + 3 H 2 O Mn(OH)2 = Mn. O + H 2 O www. umid. zn. uz

4. Tuzlarning parchalanishi: Ca. CO 3 Ca. O + CO 2 4 Na. NO 3 2 Na 2 O + 4 NO 2 + O 2 1. Asosli oksidlar. Kislotalar va kislotali oksidlar bilan o’zaro reaksiyaga kirishib tuz hosil qiladigan oksidlar asosli oksidlar deyiladi. Mn: Na 2 O, K 2 O, Ca. O, Mg. O, Ba. O kimyoviy xossalari. 1. HCI + Ca. O → Ca. CI 2 + H 2 O 2. Na 2 O + H 2 O → Na. OH 3. Mg. O + SO 3 → Mg. SO 4 www. umid. zn. uz

2. Kislotali oksidlar. Asoslar yoki asosli oksidlar bilan o’zaro reaksiyaga kirishib, tuz hosil qiladigan oksidlar yoki kislota to’g’ri keladigan oksidlar kislotaviy oksidlar deyiladi. Mn: SO 2 , SO 3, CO 2, N 2 O 5, P 2 O 5, NO 2, Cr. O 3, Si. O 2, CI 2 O 7 Kimyoviy xossalari: 1. CO 2 + H 2 O ↔ H 2 CO 3 2. P 2 O 5 + 6 Na. OH = 2 Na 3 PO 4 + 3 H 2 O 3. Ca. O + CO 2 = Ca. CO 3 4. CO 2 + Ba(OH)2 = Ba. CO 3 + H 2 O 5. SO 2 + H 2 O = H 2 SO 3 6. 3 Ca. O + P 2 O 5 = Ca 3(PO 4)2 www. umid. zn. uz

3. Amfoter oksidlar. Kislotalar bilan asosli oksidlar sifatida, asoslar bilan esa kislotali oksid sifatida reaksiyaga kirishib, tuz va suv hosil qiladigan oksidlar amfoter oksidlar deyiladi. Mn: Zn. O, Sn. O, Pb. O, As 2 O 3, Cr 2 O 3, AI 2 O 3, Sb 2 O 3, Mn. O 2, Pb. O 2, Fe 2 O 3 Kimyoviy xossalari: AI 2 O 3 + 6 HCI = 2 AICI 3 + 3 H 2 O AI 2 O 3 + 2 Na. OH = 2 Na. AIO 2 + H 2 O www. umid. zn. uz

4. Indiferent yoki betaraf oksidlar. Tuz hosil qilmaydigan oksidlarga betaraf oksidlar deyiladi. Mn: NO, CO, N 2 O Kimyoviy xossalari: 1. 2. 3. 2 NO + CI 2 → 2 NOCI www. umid. zn. uz

II. Kislotalar Kislota tarkibida vodorod atomi bo’lgan va uning o’rnini metall atomlari olishi natijasida tuz hosil qiladigan murakkab moddalar. Mn: 2 AI + 6 HCI = 2 AICI 3 + 3 H 2↑ Mg + H 2 SO 4 = Mg. SO 4 + H 2↑ Kislotalar tarkibidagi vodorod atomining soniga qarab bir necha negizli bo’ladi. Mn: HCI, HBr, HF, CH 3 COOH, HNO 3, HNO 2. HCIO 2 – 1 negizli H 2 CO 3, H 2 C 2 O 4, H 2 SO 3, H 2 SO 4 – 2 negizli H 3 BO 3, H 3 PO 4, H 3 As. O 4, - 3 negizli Kislotalar suvdagi eritmalarda negizligiga qarab bir necha bosqichda dissotsilanadi. Mn: HCI ↔ H+ + CIH 2 SO 4 ↔ H+ + HSO 4 - ↔ H+ + SO 4 -2 H 3 PO 4 ↔ H+ + H 2 PO-4 H 2 PO 4 - ↔ H+ + HPO 4 -2 ↔ H+ + PO 4 -3 www. umid. zn. uz

Kislorodli kislotalar: H 2 SO 4, H 3 PO 4, H 2 CO 3 va hokazо. Kislotalarning nomlanishi. Kislorodsiz kislotalarni nomlashda qaysi element kislota hosil qilgan bo’lsa, avval o’sha elementning nomi aytilib, oxiriga «-id» qo’shimchasi qo’shiladi. Mn: HCI (xlorid kislota), HF (ftorid kislota), HBr (bromid kislota), HCN (sianid kislota), H 2 S (sulfid kislota). Kislorodli kislotalarni nomlashda kislorod miqdoriga qarab, kislota hosil qiluvchi element nomiga «- it» , «-at» , «per-» , «gipo-» qo’shimchalari qo’shiladi. Mn: H 2 SO 3 – sulfit kislota; H 2 SO 4 – sulfat kislota; H 2 S 2 O 8 – persulfat kislota; HNO 2 – nitrit kislota; HNO 3 – nitrat kislota; H 3 PO 4 – fosfat kislota; H 4 P 2 O 7 – pirofosfat kislota; H 2 CO 3 – karbonat kislota; HCIO – gipoxlorit kislota; HCIO 2 – xlorit kislota; www. umid. zn. uz HCIO – xlorat kislota

Kislotalarning olinishi. 1. Kislotali oksidlarga H 2 O ning ta`siri. N 2 O 5 + H 2 O = HNO 3 SO 2 + H 2 O = H 2 SO 3 + H 2 O = H 2 SO 4 P 2 O 5 + H 2 O = H 3 PO 4 Metalmaslarga H 2 biriktirib hosil qilingan birikmani suvga eritib: Н 2 + СI 2 = 2 HCI F 2 + H 2 = 2 HF Tuzlarga boshqa kislotalarni ta`sir etirib: Na. CI + H 2 SO 4 = Na. HSO 4 + HCI↑ KNO 3 + H 2 SO 4 = KHSO 4 + HNO 3 www. umid. zn. uz

Kislotalarning fizikaviy xossalari: oddiy sharoitda suyuq (HCI, H 2 SO 4, HNO 3) va qattiq (H 3 BO 3, H 2 C 2 O 4) holda bo’ladi. Kislotalar suvda yaxshi eriydi. Eritmasi terini kuydiradi va nordon mazaga ega bo’ladi. Kimyoviy xossalari: Neytrallanish reaksiyasi: Na. OH + HCI = Na. CI + H 2 O Metallar bilan ta’siri: Mg + 2 HCI = Mg. CI 2 + H 2 ↑ Asosli oksidlar bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil qiladi: Cu. O + 2 HNO 3 = Cu(NO 3)2 + H 2 O Tuzlar bilan ta’siri: Ba. CI 2 + H 2 SO 4 =↓Ba. SO 4 + 2 HCI Qizdirganda parchalanishi: H 2 SO 4 H 2 O + SO 3 6. Ko’k lakmusni qizartiradi, metiloranjni www. umid. zn. uz

3. Asoslar Molekulasida metall atomi va bir yoki bir nechta gidroksil (OH) guruhi bo’lgan murakkab moddalarga asoslar deyiladi. Gidroksil guruhining soni metallning valentligiga teng bo’lib molekulasidagi gidroksil bir yoki bir necha bosqichda dissosialanadi. Masalan: Na. OH ↔ Na+ + OH; Ca(OH)2 ↔ Ca. OH+ + OH; Ca. OH↔ Ca 2+ + OH-. Asoslar suvga eruvchanligiga qarab 2 ga bo’linadi: suvga yaxshi eriydigan va yomon eriydigan. Suvga yaxshi eriydigan ishqorlar deb aytiladi. Мasalan: HOH, KOH, Na. OH, Pb. OH, Ca(OH)2, Ba(OH)2. Ishqorlar terini, kiyimni, shisha va yog’ochni yemiradi. Shuning uchun o’yuvchi ishqorlar deb aytiladi. Davriy sistemadagi I va II guruh elementlarining gidroksidlari suvga yaxshi eriydi. Yonaki guruhchadagi III, IV, V, VIII guruh metallarining gidroksidlari suvda yomon eriydi, bular asoslar deyiladi. www. umid. zn. uz

Asoslarning nomlanishi. O’zgarmas valentli metallar gidroksidlarini nomlashda metall nomiga gidroksid so’zi qo’shiladi. Ishqor bo’lsa, o’yuvchi ishqor ham deyiladi. Na. OH – natriy gidroksidi KOH – kaliy gidroksidi O’zgaruvchan valentli bo’lsa, metallning nomi, qavs ichida rim raqami bilan valentligi ko’rsatilib gidroksid so’zi qo’shiladi: Fe(OH)2 - temir(II)-gidroksidi Fe(OH)3 - temir(III)-gidroksidi www. umid. zn. uz

Asoslarning olinishi: Aktiv metallarni H 2 O bilan ta`siri: 2 Na + 2 H 2 O = 2 Na. OH + H 2↑; 2 K + 2 H 2 O = 2 KOH + H 2↑ Asosli oksidlarga Н 2 О ta’siri : Na 2 O + H 2 O = 2 Na. OH; Ca. O + H 2 O = Ca(OH)2 Suvda yomon eriydigan asoslarning olish uchun ularni tuzlariga ishqorlar ta`sir etiriladi: Cu. CI 2 + 2 Na. OH = Cu(OH)2↓+ 2 Na. CI; Fe. CI 2 + 2 KOH = Fe(OH)2↓ + 2 KCI 4. Tuz eritmalarini elektroliz qilish bilan ham asos hosil qilish mumkin (ishqor)lar olinadi, masalan: Na. CI + H 2 O Na+ + H 2↑ + CI 2↑ + OHH 2 O = H+ + OHNa. CI = Na+ + CI 2 CI- - 2 e → CI 2 - anod 2 H+ + 2 e → H 2 - katod eritmada: Na+ + OH- = Na. OH www. umid. zn. uz

Asoslarning xossalari: 1. Asoslarning kislotalar bilan reaksiyasi: Na. OH + HCI = Na. CI + H 2 O 2. Asoslarning kislotali oksidlar bilan reaksiyasi: 2 KOH + CO 2 = K 2 CO 3 + H 2 O 3. Asoslarning tuzlar bilan reaksiyasi: Mg. CI 2 + 2 Na. OH = ↓Mg(OH)2 + 2 Na. CI www. umid. zn. uz

4. Asoslarning amfoter oksidlar va amfoter gidroksidlar bilan reaksiyasi: 2 Na. OH + AI 2 O 3 = 2 Na. AIO 2 + H 2 O 5. Ishqorlar yuqori haroratda chidamli bo’lib parchalanmasdan ionlarga ajraladi. M: Na. OH 1400 o. C da Na. OH Na+ + OHAI(OH)3 AI 2 O 3 + H 2 O 2 Fe(OH)3 = Fe 2 O 3 + 3 H 2 O 6. Asoslar ta’sirida fenolftalein eritmasini pushti rangga, metiloranjni sariq rangga kiradi. www. umid. zn. uz

4. Tuzlar Molekulasida metall atomi va kislota qoldig’i bo’lgan murakkab moddalar tuzlar deyiladi. Tuzlar molekulasining tarkibiga ko’ra 5 turga bo’ladi: 1. Normal ; 2. Nordon; 3. Asosli; 4. Ko’sh; 5. Kompleks 1. Normal tuz. Kislota tarkibidagi Н 2 atomlari metallarga to’liq almashinishi yoki asoslar tarkibidagi (OH) guruh kislota qoldig’iga to’liq almashinish natijasida normal tuzlar hosil bo’ladi. Mn: Na 2 SO 4, Fe. SO 4. www. umid. zn. uz

Nomlanishi. Metall nomiga kislota nomi qo’shib aytiladi. Na. NO 3 - natriy nitrat Na 3 PO 4 – natriy fosfat O’zgaruvchan valentli metallarning tuzlari bo’lsa: Fe(NO 3)2 - temir (II) nitrat; Fe 2 (SO 4)2 – temir (III) sulfat. Texnikaviy nomi bilan: Na. CI - osh tuzi; Na 2 CO 3 – sodda, K 2 CO 3 – potash; KNO 3 – kaliyli selitra. www. umid. zn. uz

2. Nordon tuzlar. Kislota tarkibidagi H 2 atomlarining bir qismi metallga almashinganda hosil bo’lgan tuz nordon (gidro) tuz deyiladi. Nomlanishi. Na. HSO 4 – natriy bisulfat (yoki natriy gidrosulfat); Na. HCO 3 – natriy bikarbonat (yoki natriy gidrokarbonat); Na. H 2 PO 4 – natriy digidrofasfat; Ca(H 2 PO 4)2 – kalsiy digidrofasfas; , AI 2(HPO 4)3 – alyuminiy gidrofosfat Nordon tuz suvli eritmaldarida quyidagicha dissosiyalanadi: Na. HSO 4↔Na++HSO 4 -; HSO 4 - ↔ H+ + SO 4 -2 www. umid. zn. uz

Оlinishi: 1. Kislotalarga oz miqdorda asos ta’sir etirib: H 2 SO 4 + KOH = KHSO 4 + H 2 O 2. Normal tuzlarga kislotalar ta’sir etirib: Ca 3(PO 4)2 + H 3 PO 4 = 3 Ca. HPO 4 Ca 3(PO 4)2 + H 3 PO 4 = Ca(H 2 PO 4)2 3. Ishqorlarga kislotali oksidlar mo’l miqdorida ta’sir etirib: Ba(OH)2 + 2 CO 2 = Ba(HCO 3)2 4. Tuzlar gidrolizga uchraganda: K 2 CO 3 + H 2 O = KHCO 3 + KOH 3. Gidroksid tuzlar. Tarkibida metall atomi kislota qoldig’i va gidroksid guruh bo’lgan tuzlarga gidroksid tuz deyiladi. Mn: Сr(OH)2 NO 3, Mg. OHCI, Fe(OH)2 CI. Gidroksidli tuzlar - suvli eritmada quyidagicha dissotsiyalanadi: Mg. OHCI Mg 2+ + OH- + CIwww. umid. zn. uz

Tuzlarning olinishi: 2 Na + CI 2 = 2 Na. CI; KOH + HCI = KCI + H 2 O; Zn + 2 HCI = Zn. CI 2 + H 2↑; Cu. O + H 2 SO 4 = Cu. SO 4 + H 2 O; Ca. O + CO 2 = Ca. CO 3; P 2 O 5 + 6 Na. OH = 2 Na 3 PO 4 + 3 H 2 O; CI 2+ 2 KOH = KCI + KCIO + H 2 O; Mg(OH)CI → Mg 2 OCI 2 + H 2 O; Zn + 2 Na. OH = Na 2 Zn. O 2 + H 2↑; Fe + Cu. SO 4 = Fe. SO 4 + Cu; 3 Ca. CI 2 + 2 H 3 PO 4 = Ca 3(PO 4)2 + 6 HCI; Ba(NO 3)2 + K 2 SO 4 = ↓Ba. SO 4 + 2 KNO 3; Cu. CI 2 + 2 Na. OH = Cu(OH)2 + 2 Na. CI; Ca. CO 3 + Si. O 2 = Ca. Si. O 3 + CO 2; S + Na 2 SO 3 = Na 2 S 2 O 3; Sb(OH)2 CI → Sb. OCI + H 2 O. www. umid. zn. uz