Zatita prirode politiki i strateki okviri Miroslav Tadi

Zaštita prirode - politički i strateški okviri - Miroslav Tadić Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja

Sistem zaštite prirode u Republici Srbiji - Osnovni zakonski okvir • • • Zakon o zaštiti životne sredine (2009. g. ); Zakon o zaštiti prirode (2009. g. ); Zakon o šumama, Zakon o vodama, Zakon o energetici, Zakon o racionalnoj upotrebi energije itd. Konvencija o biodiverzitetu (rat. 2001. g. ) - tri osnovna cilja: Ø zaštita biološke raznovrsnosti; Ø održivo korišćenje komponenti biodiverziteta; Ø pravična raspodela dobiti od korišćenja genetičkih resursa ØCITES konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama divlje flore i fau ØKonvencija o migratornim vrstama (CMS) ØKonvencija o zaštiti i održivom razvoju Karpata ØRamsarska konvencija o zaštiti močvarnih područja ØBernska konvencija o zaštiti evropskih vrsta i prirodnih staništa

Strateško-zakonodavni okvir Zakon o zaštiti prirode • uređuje zaštitu i očuvanje prirode, biološke, geološke i predeone raznovrsnosti • Ciljevi: – zaštita, očuvanje i unapređenje biološke (genetičke, specijske i ekosistemske), geološke i predeone raznovrsnosti; – usklađivanje ljudskih aktivnosti, ekonomskih i društvenih razvojnih planova, programa, osnova i projekata sa održivim korišćenjem obnovljivih i neobnovljivih prirodnih resursa; – blagovremeno sprečavanje ljudskih aktivnosti i delatnosti koje mogu dovesti do trajnog osiromašenja biološke, geološke i predeone raznovrsnosti, kao i poremećaja sa negativnim posledicama u prirodi; – utvrđivanje i praćenje stanja u prirodi; – unapređenje stanja narušenih delova prirode i predela.

• Zakon definiše: – obaveze upravljača zaštićenih prirodnih dobara u donošenju planova upravljanja za period od 10 godina. – Plan upravljanja - način sprovođenja zaštite, korišćenja i upravljanja zaštićenim područjem, smernice i prioriteti za zaštitu i očuvanje prirodnih vrednosti zaštićenog područja, kao i razvojne smernice, uz uvažavanje potreba lokalnog stanovništva. – Povećanje površine pod zaštićenim područjima do 10 % do 2014. godine, odnosno do 12 % do 2020. godine.

Zaštićena područja • Ukupna površina koju obuhvataju zaštićena područja iznosi 518. 204 ha, što čini 5, 86% teritorije Republike Srbije; • 463 zaštićena prirodna dobra i to 5 nacionalnih parkova, 16 parkova prirode, 16 predela izuzetnih odlika, 72 rezervata prirode, 312 spomenika prirode i 42 zaštićena prostora kulturno - istorijskih vrednosti; • predloga za UNESCO svetsku baštinu - pet zaštićenih područja: nacionalni parkovi Đerdap, Tara i Šar planina, spomenik prirode Đavolja varoš i specijalni rezervat prirode Deliblatska peščara; • UNESCO pograma „Čovek i biosfera” - „Golija-Studenica” (2001. g) predloženo je još devet područja prirode; • Ramsarske konvencije o zaštiti vodenih staništa - 9 područja (specijalni rezervati prirode „Obedska bara”, „Carska bara”, „Ludaško jezero”, „Slano kopovo”, deo Specijalnog rezervata prirode „Deliblatska peščara”, „Gornje Podunavlje” i „Zasavica”, predeo izuzetnih odlika „Vlasinsko jezero” i „Karajukića bunari” na Pešterskom polju.

• Zaštićena prirodna dobra su: – zaštićena područja (strogi rezervat prirode, specijalni rezervat prirode, nacionalni park, spomenik prirode, zaštićeno stanište, predeo izuzetnih odlika, park prirode); – zaštićene vrste (strogo zaštićena divlja vrsta, zaštićena divlja vrsta); – pokretna zaštićena prirodna dokumenta.

Ekološke mreže • „Jedinstven sistem funkcionalno povezanih prirodnih i poluprirodnih predeonih celina kojima se uspostavljaju i obnavljaju ekološke funkcije radi očuvanja biološke raznovrsnosti i obezbeđivanja odgovarajućih uslova za održivo korišćenje prostora i resursa na nacionalnom i regionalnom nivou” (Zakon o zaštiti prirode); • Uredba o ekološkoj mreži (2010. g. ) – definiše ekološku mrežu, kao i način upravljanja i finansiranja; • Ekološku mrežu čine: – ekološki značajna područja, – koridori koji povezuju ekološki značajna područja i – zaštitna zona (tamo gde je potrebna da štiti ekološki značajna područja i koridore od mogućih štetnih spoljnih uticaja);

U sastav ekološke mreže mogu ući prostorne celine na kojima se nalaze: • • • zaštićena područja proglašena na osnovu zakona, područja u postupku proglašenja zaštite i područja koja su odgovarajućim strateškim dokumentima planirana za zaštitu, sa prioritenim ciljem očuvanja biodiverziteta; područja od posebnog interesa za očuvanje, odnosno “Emerlad mreža”, koja su identifikovana na osnovu Konvencije o očuvanju evropske divlje flore i faune i prirodnih staništa (Bernske konvencije); međunarodno značajna područja za ptice u skladu sa prioritetima Evropske unije (IBA); međunarodno značajna područja za biljke (IPA); odabrana područja značajna za dnevne leptire u skladu sa međunarodnim propisima (PBA); područja koja se nalaze na listi Konvencije o vlažnim staništima od međunarodnog značaja (Ramsarska područja) ili su planirana za upis u tu listu; speleološki objekti; pogranična područja koja omogućuju povezivanje sa ekološkim mrežama susednih zemalja u skladu sa međunarodnim propisima; područja prioritetnih tipova staništa; staništa divljih vrsta koje su retke i ugrožene na nacionalnom, evropskom i svetskom nivou kao i staništa endemičnih vrsta; ostala ekološki značajna područja koja nisu obuhvaćena ovim područjima koja su kao ekološki značajna utvrđena prostornim planovima.

Natura 2000 • mreža područja koja obavezuje svaku državu članicu Evropske unije da na svojoj teritoriji obezbedi adekvatan status zaštite ugroženih vrsta i tipova staništa - Direktiva o pticama + Direktiva o staništima, • Razvoj mera adekvatnog upravljanja; • Rok uspostavljanja - do pristupanja Evropskoj uniji (2019. g. ); • Tvining projekat „Jačanje administrativnih kapaciteta za zaštićena područja u Srbiji – Natura 2000” (2010. g. ) – projekt finansira EU – u partnerstvu sa Austrijskom agencijom za životnu sredinu i Evropskim centrom za javno pravo iz Grčke; • Harmonizacija zakonodavstva republike Srbije u skladu sa direktivama Evropske Unije u oblasti zaštite prirode (Direktive o pticama i Direktive o staništima); • Izrada predloga područja za ekološku mrežu Natura 2000 i priprema sistema upravljanja ovim zaštićenim područjima • Izrada i primena programa obuke za sistematsko jačanje kapaciteta za razvoj Natura 2000 mreže u Srbiji.

• procena trenutnog stanja, pripremljen plan rada, izrađene su prve referentne liste za Srbiju u skladu sa Direktivom o pticama; predstoji: • formiranje centralne baze podataka o staništima i vrstama koja se nalaze na području cele Srbije; • priprema planova upravljanja za dva pilot područja (NP Tara i Obedska bara); • Održane obuke za predstavnike relevatnih sektora (zaštita prirode, šumarstvo, poljoprivreda, infrastruktura, prostorno planiranje, turizam, ribarstvo i lovstvo); • Akcioni plan za uspostavljanje ekološke mreže NATURA 2000 u Republici Srbiji (2011. -2020) -

Pan-evropska ekološka mreža (PEEN) • dugoročno očuvanje ekosistema, staništa i vrsta od značaja za zaštitu na evropskom nivou; • PEEN mreža predviđa postojanje centralne zone, koju bi činili Natura 2000 i Emerald područja; • uspostavljanje koridora koji povezuju centralne zone i omogućavaju migraciju i disperziju vrsta, kao i prelazne zone i područja obnove, sa manjim stepenom zaštite od centralne zone; • Zelena Pan-evropska infrastruktura; • Savet Evrope nosilac inicijative.

Emerald mreža • Područja od posebne važnosti za zaštitu prirode (Areas of Special Conservation Importance - ASCI), odnosno prostorne celine i staništa koja su od posebnog nacionalnog i međunarodnog značaja sa aspekta očuvanja biološke raznovrsnosti; • 61 područje naročito značajno za zaštitu i očuvanje divljih biljnih i životinjskih vrsta i njihovih staništa;

Institucionalni okvir • poslovi u vezi sa upravljanjem i zaštitom biodiverziteta su ostali centralizovani na nivou države i AP Vojvodine; • Mali broj lokalnih nevladinih organizacija se bavi pitanjima biodiverziteta i to skoro isključivo na nacionalnom nivou; • Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja sistem zaštite i održivog korišćenja prirode i prirodnih resursa (uklj. Programe upravljanja, inspekcijski nadzor, mere unapređenja, dozvole, regionalna i međunarodna saradnja); • Ministarstvo poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede Uprava za šume, Uprava za zaštitu bilja, Uprava za veterinu, Sektor za ruralni razvoj, Republička direkcija za vode i Direkcija za nacionalno referentne laboratorije (uklj. Banku biljnih gena); •

• Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja (obuhvata sektore industrije, turizma i komplementarnih delatnosti); • Ministarstvo zdravlja (sprovođenje sanitarnih propisa koji se odnose na zaštitu životne sredine i biološku sigurnost); • Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj (glavni izvor finansiranja raznovrsnih osnovnih i primenjenih istraživanja povezanih sa primenom i upravljanjem biotehnologijama, kao i monitoringom biodiverziteta); • Ministarstvo energetike i infrastrukture (oblast energetske efikasnosti, obnovljivi izvori energije, i obuhvata drumski, vazdušni, železnički i vodni saobraćaj); Pokrajinski sekretarijat za urbanizam, graditeljstvo i životnu sredinu: • Zaštita životne sredine na teritoriji AP Vojvodine, stavljanju prirodnog dobra pod zaštitu, u skladu sa zakonom kojim se uređuje zaštita prirode, izradu i usvajanje programa zaštite, donošenje planova i programa upravljanja prirodnim resursima i dobrima, kontroai korišćenja i zaštiti prirodnih resursa i dobara, monitoringa i kontrola stanja; ubiranje naknada i finansiranje zaštićenih područja iz budžeta AP.

Agencija za zaštitu životne sredine: • razvoj, usklađivanje i upravljanje nacionalnim sistemom informisanja o zaštiti životne sredine; • Izveštavanje o stanju zaštite životne sredine i sprovođenju politike zaštite životne sredine, • izveštavanje Evropskoj agenciji za zaštitu životne sredine (EEA) i Evropske mreže za obaveštavanje i posmatranje o životnoj sredini (EIONET). Fond za zaštitu životne sredine: • Osnovna finansijska sredstva za projekte, programe i aktivnosti u oblasti zaštite životne sredine; Zavod za zaštitu prirode Srbije – stručno telo Vlade: • stručni poslovi zaštite prirodnih dobara, • istraživanje i proučavanje prirodnih dobara radi stavljanja pod zaštitu, • sprovođenje mera i režima zaštite, • pripremanje studija za predlaganje zaštite i vrednovanje prirodnih dobara, • praćenje stanja ugroženosti prirodnih dobara i mere njihove zaštite, • stručni nadzor i pružanje stručne pomoći u upravljanju i unapređenju zaštićenih prirodnih dobara.

• javna preduzeća (JP): NP Tara, Đerdap, Kopaonik, Fruška gora i Šar planina, JP „Srbijašume”, JP „Vojvodinašume”, JP „Vode Vojvodine” i drugi upravljači zaštićenih područja, u skladu sa Pravilnikom o uslovima koje mora da ispunjava upravljač zaštićenog područja • Naučno-istraživačke i obrazovne institucije – fakulteti, instituti i sl.

Problemi zaštite prirode u R Srbiji: • neracionalno/neodrživo korišćenje prirodnih resursa • nedovoljno efikasno sprovođenje zakonskih propisa iz oblasti zaštite životne sredine, odnosno zaštite prirode; • nepostojanje jedinstvenog informacionog sistema i indikatora za monitoring biodiverziteta ni u okviru, a ni izvan zaštićenih područja; • neodgovorajući sistem prostornog i urbanističkog planiranja/imovinsko-pravni odnosi; • nedovoljna inter-resorna i inter-sektorska saradnja u oblasti zaštite biodiverziteta i neprimenjivanje kriterijuma zaštite biodiverziteta u relevantnim sektorskim politikama razvoja; • neefikasan sistem i mehanizam upravljanja nacionalnim parkovima, ramsarskim područjima, rezervatima biosfere i drugim zaštićenim područjima; • neodgovarajuće upravljanje šumskim ekosistemima u zaštićenim područjima; • neefektivan sistem (kontrole) sakupljanja i prometa biljnih i životinjskih vrsta i gljiva; • nepostojanje odgovarajućih ekonomskih i finansijskih instrumenata u funkciji zaštite prirode i upravljanja zaštićenim prirodnim dobrima; • dostupnost fondova i korišćenje sredstava (nedostatak kapaciteta).

Strateški okviri Nacionalni program zaštite životne sredine (2010. g. ); • • • Postojeće stanje; Međusektorske uzroke ugrožavanja prirode i životne sredine; Utricaj privrednih delatnosti; Ciljevi za unapređenje stanja (do 2013. g. I do 2018. g. ); Mere i finansijski mehanizmi i izvori za realizaciju ciljeva;

Strategija očuvanja biološke raznovrsnosti (2010. g. ) • Period važenja (2011 - 2018. ), a aktivnosti su definisane kratkoročno sa periodom implementacije od 1 -3 godine, srednjoročno 3 -5 godina, dugoročno 5 -7 godina i kontinuirano. • Strategija sadrži: – uvodna razmatranja, – Kratak pregled biodiverziteta Republike Srbije kroz specijski, ekosistemski, genetički biodiverzitet i opisuje sistem zaštite i zaštićenih područja u Republici Srbiji, – pravni, institucionalni i finansijski okvir zaštite biodiverziteta, – pregled uticaja/pritisaka na biodiverzitet Republike Srbije , – strateške oblasti, ciljevi i aktivnosti zaštite biodiverziteta, – akcioni plan + finansijski plan,

Strateija održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara (nacrt); • Definiše načela održivog korišćenja resursa; • Pregled postojećih strateških i zakonodavnih okvira za obnovljive i neobnovljive resurse; • Strateške ciljeve; • Predlog mera unapređenja korišćenja neobnovljivih resursa i mera za korišćenje obnovljivih; • Nadležnosti institucija; ØMineralne resurse • Socio-ekonomski uticaji; (metalične, nemetalične i • Korišćenje ekosistemskih usluga; fosilna goriva) • Problemi i izazovi ØObnovljive izvore energije ØŠumske resurse ØBiodiverzitet, geodiverzitet i predeoni diverzitet ØRiblje resurse ØVodne resurse ØZemljište.

Prirodni resursi – privredni razvoj • • • Održivi ekonomski, društveni razvoj, kao i napredak u unapređivanju životne sredine Republike Srbije zavise od raspoloživosti prirodnih resursa; iscrpljivanje prirodnih resursa dovode u pitanje perspektive budućeg razvoja – posebno obnovljivi prirodni resursi: vode, riblji fond, šume, predeli koji se prekomerno iskorišćavaju (preko kapaciteta obnovljivosti), gubitak biodiverziteta, prirodnih staništa i predela isl. Važan je način korišćenja resursa (vrsta eksploatacije, prerada, efikasnost iskorišćavanja i odlaganje otpada) – uticaj na ekosisteme, kvalitet životne sredine i zdravlje ljudi; Uvažiti uticaj koji na životnu sredinu ima korišćenje neobnovljivih resursa, kao što su rude metala i fosilna goriva – klimatske promene; povećanje efikasnosti korišćenja resursa (samim tim i smanjenje intenziteta njihovog korišćenja);

• energetski potencijal obnovljivih izvora energije u Republici Srbiji veoma je značajan - preko 4, 3 miliona toe (Mtoe) godišnje = 11. 63 MWh: – – – oko 2, 7 miliona toe godišnje u iskorišćenju biomase, 0, 6 miliona toe godišnje u neiskorišćenom hidropotencijalu, 0, 2 miliona toe godišnje u postojećim geotermalnim izvorima, 0, 2 miliona toe godišnje u energiji vetra i 0, 6 miliona toe godišnje u iskorišćenju sunčevog zračenja. • Ovaj potencijal dosad je vrlo malo korišćen.

Učešće pojedinih obnovljivih izvora energije u procenjenom tehničkom potencijalu

ØU periodu od 2002. do 2009. godine proizvodnja primarne energije je u konstantnom porastu. ØProizvodnja primarne energije u 2009. godini iznosila je 9, 70 miliona tona ekvivalentne nafte, što je za 3 % više nego 2008. godine.

• U periodu od 2002. godine do 2008. godine uvozna zavisnost raste sa 36, 7 % na 40 %; • u 2009. godini uvozna zavisnost se smanjuje na 33, 3 % kao posledica energetske krize, zbog čega je došlo do značajnog smanjenja isporuke prirodnog gasa potrošačima u januaru 2009. godine; • Korišćenje fosilnih goriva predstavlja opasnost za kvalitet životne sredine i ugrožava prirodne resurse i ekosisteme; • Sektori sa najvećim uticajem: proizvodnja primarne energije, saobraćaj, poljoprivreda, industrija, domaćinstva. . . • Negativan uticaj sektora energetike na životnu sredinu - kvalitet vazduha i klimatske promene;

• Rešenje – uvođenjem većeg korišćenja obnovljivih izvora energije + povećanje energetske efikasnosti; • Najveći potencijal za smanjenje emisije GHG iz energetskog sektora do 2015. godine je u: • racionalizaciji korišćenja energije, tj. povećanju energetske efikasnosti; • povećanju korišćenja obnovljivih izvora energije. ü Nacionalni program energetske efikasnosti (2008. g. ), ü Zakon o racionalnoj upotrebi energije (2011. g. ) ØPovećanje energetske efikasnosti i korišćenja obnovljivih izvora energije dva su od pet glavnih prioriteta Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine.

v. Sa aspekta korišćenja hidropotencijala za proizvodnju električne energije do 2015. g - smanjenje emisija GHG iz sektora energetike, najrealnija je izgradnja malih hidroelektrana i povećanje snage pri revitalizaciji postojećih velikih hidroelektrana. v. Značajni potencijal nalazi se i u korišćenju otpadne biomase iz poljoprivredne proizvodnje. v. Osnovni preduslov za iskorišćenje ovog potencijala jeste stvaranje povoljnog ekonomskog okruženja i obezbeđivanje efikasnih tehnologija i uređaja za prikupljanje, storniranje i sagorevanje otpadne biomase iz poljoprivredne proizvodnje. v. U industrijskom sektoru postoji mogućnost racionalizacije potrošnje i povećanje energetske efikasnosti (uvođenjem mera automatizacije, monitoringa, iskorišćenja otpadne toplote itd); v. Dodatno smanjenje emisije GHG može se ostvariti supstitucijom tečnih goriva prirodnim gasom; v. Dodatni potencijal za smanjenje emisije GHG alternativnom ugradnjom kogenerativnih postrojenja na prirodni gas ili biomasu;

Zašto je važno održivo korišćenje prirodnih resursa • • Moralne vrednosti i ekocentrizam; Održivi razvoj – briga za potomstvo; Potrebe za ekonomskim rastom i razvojem; Zelena ekonomija;

• EU Strategija 2020 – vizija Evrope sa većom efikasnošću korišćenja resursa do 2050. godine – globalna ekonomska transformacija – veći standard života uz minimalne ekološke posledice; – Unapređenje proizvoda i menjanje tokova potrošnje; – Zakonske i tržišne podticajne mere za podsticanje efikasnosti; – Pretvaranje otpada u resurs – “cirkularna ekonomija” – razvoj tržišta sekundarnih sirovina, razvoj sistema 3 R; Do 2014. g. minimiziranje količina finalnog otpada; – Podrška istraživanju i razvoju tehnologija i materijala; – Uklanjanje subvencija štetnih po životnu sredinu; – Vrednovanje ekosistemskih usluga; – Zaustavljanje gubitaka biodiverziteta i degradacije ekosistema; – Postizanje zadovoljavajućih kvaliteta medijuma životne sredine; Ciljevi u oblasti klimatskih promena: 20/20/20: Ø 20% redukcije GHG; Ø 20% udela obnoviljivih izvora u proizvodnji energije; Ø 20% veća energetska efikasnost.

1) EU Smernice za resursnu efikasnost 2) EU politika za održivu proizvodnju i potrošnju (SCP) • Dostizanje ekonomije sa niskim emisijama CO 2 do 2050. g; • Razvoj reciklaže i ponovne upotrebe otpada – smanjenje potražnje za resursima; • Unapređenje resursne i energetske efikasnosti kompanija – “Corporate Environmental Footprint”, EMAS; • Unapređenje resursne i energetske efikasnosti, proizvoda, kao i njegovih uticaja na životnu sredinu – “product environmental footprint”; • Unapređenje potrošnje – veća potražnja “ekoloških” proizvoda + ekološka/održiva konzumacija resursa – “life stiles”; • Ekološko obeležavanje i ekodizajn proizvoda i usluga; • Podsticanje saradnje između industrija – “value chain” (npr. industrija boja i industrija papira); • Zelene javne nabavke; • Finsnaijski mehanizmi – takse za “ekološki” lošije proizvode, niže cene “ekoloških” proizvoda i sl. + od prodaje proizvoda ka prodaji usluga + podsticaji za razmatranje troškova životnog ciklusa proizvoda (konzumacija energije, održavanje i trajnost); • bolja informisanost kupaca.

HVALA NA PAŽNJI! Korisne internet adrese: • http: //ec. europa. eu/environment • www. wri. org • www. unep. org • www. iisd. org • www. ekoplan. gov. rs • www. odrzivi-razvoj. gov. rs