Wybrane aspekty polskiego rolnictwa na tle Unii Europejskiej

Wybrane aspekty polskiego rolnictwa na tle Unii Europejskiej prof. dr hab. Walenty Poczta, prof. zw. UP w Poznaniu członek sekcji „Wieś, rolnictwo” NRR

Plan prezentacji Zagadnienia wprowadzające Rolnictwo UE na tle globalnym Rolnictwo polskie w rolnictwie UE Przemiany w rolnictwie polskim po akcesji do UE (Czy) nowy paradygmat rozwoju rolnictwa w XXI wieku? • Wnioski i uwagi końcowe • • •

Zagadnienia wprowadzające

Rola rolnictwa Funkcje tradycyjne (bezpieczeństwo żywnościowe) - niezbędność rolnictwa: • wytwarza produkty (lub surowce) zaspakajające podstawowe (pierwszego rzędu) potrzeby człowieka, • zaspokojenia tych potrzeb nie można przesunąć w czasie Funkcje współczesne – tworzenie dóbr publicznych Funkcje tradycyjne + Funkcje współczesne = zrównoważony rozwój

Relacje rolnictwo – środowisko (wybrane aspekty) • Tereny rolnicze zajmują prawie 40% powierzchni lądowej Świata, co wpływa na stan globalnej bioróżnorodności Konkurencja o obszar Wpływ rolnictwa na zmiany klimatyczne Wpływ klimatu na produkcję rolniczą • Rolnictwo odpowiedzialne jest za 1/3 antropogennych zmian klimatu • Zmiany klimatu, a szczególnie prawdopodobne nasilenie ekstremalnych zjawisk pogodowych może oddziaływać na globalną podaż produktów rolniczych Źródło: Sadowski A. Poznań 2014

Światowy problem żywnościowy Zmiany demograficzne • potrzeba wyżywienia ponad 7 mld osób obecnie i około 9 mld w 2050 r. (konieczny wzrost produkcji rolnej o 60 -70%) • niedożywienie dotykające 12, 5% ludzkości Głód i niedożywienie Niedobór składników pokarmowych • blisko 30% osób cierpi z powodu niedoboru jednego lub więcej mikroelementów Źródło: The State of Food and Agriculture. Innovation in family farming. (2014). Rome: FAO

Ekonomiczny sko wy Sp wi Ekonomiczny ołe c do Ekonomiczny zn y Śro Poziom nasilenia Zrównoważony rozwój - łady zrównoważenia Społeczny Środowiskowy Czas

Wyzwania współczesnego rolnictwa Zasadnicze dwa pytania dotyczące współczesnego rolnictwa: • Czy jest ono w stanie zapewnić bezpieczeństwo żywnościowe obecnie i w przyszłości? • Czy przy realizowaniu postulatu bezpieczeństwa żywnościowego jest możliwy trwały rozwój rolnictwa w trzech wymienianych aspektach zrównoważenia?

Rolnictwo UE na tle globalnym

Gospodarstwa rolne na Świecie Świat - 570 mln gospodarstw rolnych. • 72% tych gospodarstw posiada powierzchnię użytków rolnych mniejszą od 1 ha i użytkują one tylko 8% UR • 12% -1 -2 hektary, a w ich posiadaniu znajduje się 4% UR. Łącznie 84% gospodarstw użytkuje zaledwie 12% UR, a średnia powierzchnia tych gospodarstw wynosi 1, 2 ha UR. 1% gospodarstw użytkuje 65% UR Kraje najwyżej rozwinięte - 22 mln gospodarstw, których średnia powierzchnia wynosi 57 ha UR UE – 10, 7 mln gospodarstw Źródło: The State of Food and Agriculture. Innovation in family farming. (2014). Rome: FAO

Rolnictwo UE vs rolnictwo na Świecie Wyszczególnienie Użytki rolne - udział (%) Aktywni zawodowo w rolnictwie - udział (%) Majątek produkcyjny - udział (%) • w tym maszyny i urządzenia udział (%) Relacje czynników produkcji • UR na 1 aktywnego (ha) • majątek na 1 aktywnego (tys. USD) • majątek na 1 ha UR (tys. USD) Wartość produkcji rolnej - udział (%) Produktywność ziemi (USD/1 ha UR) Produktywność pracy (tys. USD/1 aktywnego) Źródło: FAOSTAT 2016, World Bank 2016, obliczenia własne. Świat 100, 0 3, 7 4, 0 1, 1 100, 0 792 2, 9 Ameryka Północna 9, 6 0, 2 13, 4 23, 9 185, 3 283, 1 1, 5 9, 0 748 138, 5 UE 3, 8 0, 8 13, 1 25, 3 18, 2 68, 3 3, 8 10, 6 2219 40, 4

Rolnictwo UE vs rolnictwo na Świecie Rolnictwo UE (w warunkach WPR): • Zrównoważone ekonomicznie i społecznie – podstawą silne gospodarstwa rodzinne. • Zrównoważone środowiskowo – w długim okresie (1961 -2009) jako jedyne notuje spadek gazów cieplarnianych na: – 1 ha użytków rolnych, – 1 mieszkańca, – 1 kcal wyprodukowanej żywności. Źródło: Sadowski A. , 2015. Zaspokojenie bezpieczeństwa żywnościowego wybranych regionów świata a realizacja zasady zrównoważonego rozwoju, w: Problemy rozwoju rolnictwa i gospodarki żywnościowej w pierwszej dekadzie członkostwa Polski w Unii Europejskiej, Czyżewski A. , Klepacki B. (red. ), Wyd. PTE

Europejski model rolnictwa (EMR) Rolnictwo zrównoważone ekonomicznie, społecznie i środowiskowo Rolnictwo rodzinne

Modele gospodarstw w UE – kryteria delimitacji • Rodzinne – gospodarstwa indywidualne, – ponad 50% nakładów pracy stanowi praca własna, – dochód uzyskiwany w przeliczeniu na 1 osobę pracy własnej jest wyższy niż płaca minimalna/średnia w danym kraju, • Wielkotowarowe (korporacyjne) (też wielkotowarowe indywidualne) – cechują się przewagą pracy najemnej • Drobne (marginalne ekonomicznie) – uzyskiwany dochód w przeliczeniu na 1 osobę pracy własnej jest niższy niż płaca minimalna netto/średnia w danym kraju. Źródło: Poczta W. , Szuba-Barańska E. , Beba P. , Czubak W. (2015)

Gospodarstwa rodzinne - kryterium delimitacji: płaca minimalna netto POLSKA UE-27 Liczba gospodarstw 30, 0 % 30, 1 % Powierzchnia UR 63, 9 % 51, 2 % Zasoby pracy własnej 41, 6 % 64, 3 % Wartość produkcji 80, 8 % 53, 8 % Źródło: Poczta W. Poziom, struktura i kierunki zmian wsparcia finansowego rolnictwa rodzinnego w Polsce i w innych krajach UE, 2015. Obliczenia własne.

Gospodarstwa rodzinne - kryterium delimitacji: płaca średnia netto POLSKA UE-27 Liczba gospodarstw 9, 6 % 4, 6 % Powierzchnia UR 37, 0 % 14, 6 % Zasoby pracy własnej 15, 1 % 17, 1 % Wartość produkcji 56, 5 % 20, 7 % Źródło: Poczta W. Poziom, struktura i kierunki zmian wsparcia finansowego rolnictwa rodzinnego w Polsce i w innych krajach UE, 2015. Obliczenia własne.

Realizacja zasady zrównoważonego rozwoju w EMR • Gospodarstwa wielkotowarowe podmioty realizujące cele ekonomiczne, mogą występować problemy w realizacji niektórych celów społecznych i środowiskowych. • Gospodarstwa drobne podmioty nie w pełni realizujące cele ekonomiczne, społeczne i środowiskowe. • Gospodarstwa rodzinne podmioty trwale zrównoważone w aspekcie ekonomicznym, społecznym i środowiskowym – dominują w EMR.

Rolnictwo polskie w rolnictwie UE

Rolnictwo polskie pośród rolnictwa UE udział (%), 2014 r. Liczba gospodarstw rolnych Użytki rolne 13, 3 8, 3 Nakłady pracy (AWU) 19, 8 Nakłady kapitałowe 5, 2 Produkcja rolna 5, 7 Dochód gospodarstw rolnych 9, 4 (zużycie pośrednie + amortyzacja) Źródło: Eurostat FSS, 2016 r. obliczenia własne.

Powierzchnia użytków rolnych na 1 AWU (2014 r. ) 58. 0 60 49. 7 50 48. 4 43. 6 40 37. 1 35. 8 35. 3 30 33. 233. 1 30. 3 25. 3 28. 3 27. 8 24. 3 22. 6 22. 4 19. 1 20 17. 9 15. 6 10. 3 10 13. 3 12. 7 10. 9 10. 7 10. 1 9. 1 8. 3 7, 4 5. 9 4. 4 2. 2 Źródło: Eurostat FSS, 2016 r. obliczenia własne. Malta Cypr Słowenia Polska Chorwacja Rumunia Węgry Grecja Włochy Holandia Portugalia Bułgaria Litwa Austria Belgia Łotwa Finlandia Hiszpania Irlandia Niemcy Czechy Słowacja Francja Luksemburg Estonia Dania Szwecja Wielka Brytania UE-13 UE-15 0 UE-28 ha 30 -40 ha

Wartość nakładów kapitałowych na 1 AWU (2014 r. ) 200 172. 2 180 160 143. 1 tys. euro 140 121. 4117. 8 120 98. 1 100 91. 8 80 60 53. 5 58. 8 50. 1 38. 7 38. 6 35. 8 40 32. 1 20 30 -150 tys. euro 78. 0 74. 2 10. 4 32. 2 32. 0 30. 4 18. 0 15. 6 15. 4 14. 8 14. 4 13. 8 12. 3 12. 2 9. 5 8. 7 8, 4 8. 3 UE -2 UE 8 -1 UE 5 -1 Da 3 H ni Lu olan a ks d em ia bu r Be g l Ni gia em W ie Szw cy lka e B cja ry ta n Fr ia an Fin cja la nd Au ia st r Cz ia ec Sło hy w a Irl cja an W dia ł Hi och sz y pa n Es ia Po ton rtu ia ga li M a al ta Cy p Gr r ec j Ło a tw a Lit Sło wa w en W ia ę Bu gry łg Ru aria m un Po ia Ch ls or ka w ac ja 0 Źródło: Eurostat FSS, 2016 r. obliczenia własne.

Wartość nakładów kapitałowych na 1 ha użytków rolnych (2014 r. ) 12000 11, 251 10000 7, 218 6000 5, 213 4000 2000 3, 556 3, 523 3, 271 2, 960 2, 958 2, 118 1, 798 2, 235 2, 114 2, 078 2, 071 1, 846 1 126 1, 382 1, 347 1, 344 1, 211 1, 182 1, 163 1, 131 1, 095 998 956 1, 003 724 699 606 593 Łotwa Bułgaria Estonia Litwa Rumunia Chorwacja Słowacja Polska Hiszpania Czechy Irlandia Węgry Portugalia Grecja Szwecja Francja Słowenia Finlandia Austria Włochy Niemcy Wielka Brytania Źródło: Eurostat FSS, 2016 r. obliczenia własne. Luksemburg Cypr Dania Belgia Malta Holandia UE-13 UE-15 0 UE-28 euro 8000

Gospodarstwa i użytki rolne w grupie powyżej 50 ha 100 90 60 -90% 80 70 50 40 30, 8 30 20 10 2, 2 Gospodarstwa powyżej 50 ha (%) UR w gospodarstwach powyżej 50 ha (%) Źródło: Eurostat FSS, 2016 r. obliczenia własne. LU FR UK DK DE FI CZ SE IE BE NL EE SK ES AT LV IT LT PT BG HU HR PL EL CY SI RO -2 UE 8 -1 UE 5 -1 3 0 UE % 60

Gospodarstwa i standardowa produkcja w grupie powyżej 100 tys. euro 100 90 80 80 -90% 70 % 60 50 34. 8 40 30 20 1. 8 10 Gospodarstwa w grupach pow. 100 tys. euro Źródło: Eurostat FSS, 2016 r. obliczenia własne. FR DE LU BE NL FI CZ UK DK SE IE AT IT SK SI PL M T LV BG CY PT EE ES LT UE UE 28 UE 15 -1 3 RO EL HR HU 0 SO w gospodarstwach pow. 100 tys. euro

0 Źródło: Eurostat FSS, 2016 r. obliczenia własne. Rumunia Chorwacja 13. 6 Polska Bułgaria Łotwa Słowenia Węgry Litwa Grecja Malta Portugalia Cypr Estonia Słowacja Włochy Irlandia Czechy Finlandia Hiszpania Austria Francja Szwecja Wielka Brytania Niemcy Luksemburg Belgia Holandia Dania UE-13 UE-15 UE-28 tys. euro/1 AWU Produktywność nakładów pracy (tys. euro/1 AWU) (2014 r. ) 250 200 150 100 68. 5 50 41. 3 11. 8

Źródło: Eurostat FSS, 2016 r. , obliczenia własne. Łotwa Estonia Bułgaria Litwa Rumunia Słowacja Czechy Chorwacja 1319 Irlandia 2313 Polska Węgry Wielka Brytania Hiszpania Finlandia Portugalia Szwecja Grecja Austria Słowenia Francja Luksemburg Niemcy Włochy Dania Cypr Belgia Malta Holandia 2000 UE-13 4000 UE-15 UE-28 euro/1 ha UR Produktywność zasobów ziemi (euro/1 ha UR) (2014 r. ) 16000 14000 12000 10000 8000 6000 2712 1591 0

Przemiany w rolnictwie polskim po akcesji do UE

AKCESJA POLSKI DO UE JRE + Wsparcie sektora rolnego Rozwój rolnictwa

Akcesja a rozwój Rozwój= wzrost + zmiany strukturalne Wzrost (wzrost produkcji, dochodów) Zmiany strukturalne (zmiany struktury obszarowej gospodarstw, struktury ekonomicznej gospodarstw, zmiany w zasobach czynników produkcji, zmiany w relacjach miedzy czynnikami produkcji, zmiany struktury produkcji itp. )

Czynniki wzrostu i rozwoju Akcesja do UE i uczestnictwo w JRE: działanie na popyt: - wzrost popytu zewnętrznego na produkty rolnożywnościowe (efekty kreacji i przesunięcia w hz), - umiarkowany wzrost popytu wewnętrznego, działanie na podaż: - bezpośrednie wsparcie dochodów, - wsparcie strukturalne (PROW) WPR (środki z budżetu UE)- 40, 1 mld euro

Wartość produkcji, dochody oraz wsparcie rolnictwa środkami publicznymi (wartości realne, ceny stałe z 2005 roku) w latach 1999 -2014 Wyszczególnienie Wartość produkcji (mld zł) Dochód (mld zł) 1999 -2003 (średnio) 2004 2007 2014 2004 -2014 1999 -2003 (średnio) =100 56, 6 66, 1 72, 2 80, 3 72, 0 127, 1 10, 2 20, 5 25, 8 31, 1 26, 1 255, 9 Dotacje razem (mld zł) 0, 9 7, 9 11, 8 15, 4 12, 9 1 375, 0 Udział dotacji w wartości produkcji (%) 1, 7 12, 0 16, 3 19, 2 17, 8 1 074, 8 Udział dotacji w dochodzie (%) 9, 3 38, 8 45, 6 49, 5 49, 6 532, 9 Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat 2016, obliczenia własne.

Rolnictwo w systemie produkcji żywności AGROBIZNES Zatrudnienie tys. osób Produkcja udział (%) mld zł udział (%) AGREGAT III (przemysł spożywczy) 434 13, 3 59, 5 15, 1 AGREGAT II (rolnictwo właściwe) 2384 73, 1 110, 8 28, 1 445 13, 6 223, 5 56, 8 3263 100, 0 393, 8 100, 0 x 22, 5 AGREGAT I (zaopatrzenie) Razem Udział w gospodarce narodowej x 11, 5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bilansów przepływów międzygałęziowych 2010 rok, www. stat. gov. pl, www. eurostat. ec. europa. eu, Rocznik Statystyczny RP 2015 GUS, Warszawa 2015. Rocznik Statystyczny Przemysłu 2015, GUS, Warszawa 2015.

14 30000 12 25000 10 20000 8 15000 6 10000 4 5000 2 0 0 -5000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Saldo Udział w imporcie ogółem (%) Udział w eksporcie ogółem (%) Źródło: Rocznik Handlu Zagranicznego (właściwe roczniki), GUS, Warszawa, obliczenia i opracowanie własne. Saldo wymiany hadlowej w (mln zł) Udział w wymianie handlowej % Handel zagraniczny produktami rolno-żywnościowymi

Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych – liczba gospodarstw Gospodarstwa rolne Powyżej 1 ha, w tym (ha): 1 -2 2 -5 5 -10 10 -15 15 -20 20 -30 30 -50 50 -100 pow. 100 2002 struktura (tys. ) (%) 1 956 100, 0 517 630 427 183 84 64 32 12 7 26, 4 32, 2 21, 8 9, 3 4, 3 3, 3 1, 6 0, 4 2014 struktura (tys. ) (%) 1 382 100, 0 262 457 310 147 70 62 41 22 11 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS Warszawa 5, 4% Wyszczególnienie 18, 9 33, 1 22, 4 10, 6 5, 1 4, 5 3, 0 1, 6 0, 8 różnica (2014 -2002) (tys. ) (%) -574 -29, 3 -255 -173 -117 -36 -14 -2 +9 +10 +4 -49, 3 -27, 5 -27, 4 -19, 7 -16, 7 -3, 1 +28, 1 +83, 3 +57, 1

Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych – użytki rolne Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach 2002 Wyszczególnienie tys. ha struktura (%) tys. ha (%) 16 503 100, 0 14 536 100, 0 -1 967 -11, 9 725 2 039 3 032 2 216 1 440 1 541 1 181 830 3 498 4, 4 12, 4 18, 4 13, 3 8, 7 9, 3 7, 2 5, 0 21, 2 384 1468 2 177 1 770 1 202 1 513 1 491 1 461 3 071 2, 6 10, 1 15, 0 12, 2 8, 3 10, 4 10, 3 10, 1 21, 1 -341 -571 -855 -446 -238 -28 +310 +631 -427 -47, 0 -28, 2 -20, 1 -16, 5 -1, 8 +26, 2 +76, 0 -12, 2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS Warszawa 2015 ~42% Powyżej 1 ha w tym (ha): 1 -2 2 -5 5 -10 10 -15 15 -20 20 -30 30 -50 50 -100 pow. 100 różnica (2014 -2002) 2014

(Czy) nowy paradygmat rozwoju rolnictwa w XXI wieku? Tak !, ale jaki?

„Złoty” trójkąt wzrostu produktywności Zwiększenie dostaw żywności WZROST PRODUKTYWNOŚCI Zwiększenie korzyści dla środowiska Źródło: Witzke H. , Noleppa S. (2013) Zwiększenie ochrony klimatu

Wzrost produktywności Podstawowe tezy: • UE w latach 2010 -2012 jest importerem netto 25 mln ha „wirtualnych” UR (wirtualna „grabież” 25 mln ha UR), • Rolnictwo o niskiej produktywności powoduje „ubytek” 31% produkcji roślinnej w rolnictwie UE (nie jest wykorzystane 31% potencjału produkcji roślinnej). Badania modelowe przy wykorzystaniu modelu równowagi cząstkowej dotyczące wzrostu intensyfikacji produkcji rolnej (pełnego wykorzystania potencjału w produkcji roślinnej) wskazują na liczne pozytywne skutki. Źródło: Noleppa S. , Witzke H. , Cartsburg M. , (2013)

Zmniejszenie w UE zakresu rolnictwa niskonakładowego (o 1 pp z 31%) powodowałoby rocznie: • możliwość wyżywienia dodatkowych 10 mln osób, • wzrost PKB w UE o 500 mln euro, • wzrost dochodów przeciętnego rolnika w UE o 500 euro, • redukcję „wirtualnego” importu UR o 1, 2 mln ha, • zmniejszenie emisji CO 2 o 220 mln ton, • ochronę 600 tys. ha lasów deszczowych. Źródło: Noleppa S. , Witzke H. , Cartsburg M. , (2013)

Nowy paradygmat – tak !, ale jaki? • Późny okres XVIII w. i początek XIX w. (Thomas Malthus i David Ricardo) – przyrost naturalny wyprzedza produkcję rolną, nieuchronny wzrost cen żywności, • II połowa wieku XIX i początek wieku XX - I Zielona Rewolucja (A. Thaer, J. Liebig, F. Haber. C. Bosch), • Od około 1870 do 2000 r. rolnictwo produkowało coraz więcej produktów rolnych, coraz lepszej jakości, dla coraz większej liczby ludzi i coraz taniej, • Lata 60 -te i 70 -te XX w. - Norman Borlaug, II Zielona Rewolucja – postęp biologiczny • Od początku XXI w. wzrost (duże wahania) cen rolnych, • Ostanie 50 lat - 80% przyrostu produkcji rolnej to skutek wzrostu produktywności, • W najbliższych kilkudziesięciu latach wzrost produktywności musi odpowiadać za ponad 90% przyrostu produkcji żywności, jeśli ma to być rozwój zrównoważony, chroniący środowisko naturalne w ujęciu globalnym (lasy deszczowe, sawanny). Źródło: von Witzke H. (2010 r. )

Nowy paradygmat – tak !, ale jaki? UR na Świecie per capita 1950 r. – 0, 5 ha 2000 r. – 0, 3 ha 2050 r. – 0, 2 ha Wzrost produktywności rolnictwa musi: • Rozwiązać problem głodu, • Zapewnić zachowanie zasobów naturalnych, • Uczestniczyć w walce ze zmianami klimatycznymi. czyli, nie tylko zapewniać efektywność ekonomiczną (alokacyjną), ale też dynamiczną (adaptacyjną, innowacyjną) Źródło: von Witzke H. (2010 r. )

Nowy paradygmat – tak !, ale jaki? Bezpieczeństwo żywnościowe Zmiany klimatyczne Ochrona środowiska Zachowanie i rozwój obszarów wiejskich Rolnictwo to kluczowy sektor gospodarki XXI wieku Konieczna III Zielona Rewolucja ( ang. next Food Revolution, niem. Die dritte Grüne Revolution) Źródło: von Witzke H. (2010 r. )

Nowy paradygmat – tak !, ale jaki? Allan Buckwell: • konieczna zrównoważona intensyfikacja jako „ciągłe podnoszenie produktywności i polepszanie prośrodowiskowego zarządzania ziemią rolniczą”, • można to osiągnąć wskutek podwyższenia efektywności prośrodowiskowej produkcji rolniczej, co de facto oznacza wzrost inwestycji w badania i rozwój w rolnictwie, • podstawowy postulat „więcej wiedzy na hektar” (more knowledge per hectar). Buckwell A. : The Sustainable Intensification of European Agriculture. , 2014.

Kilka wniosków dla polityki gospodarczej • Sektor rolno-żywnościowy stanowi w Polsce istotny subsystem gospodarki narodowej. • Bezpieczeństwo żywnościowe musi być trwałym elementem rozwoju społecznogospodarczego. • Nowoczesny sektor rolno-żywnościowy (biogospodarka)powinien być jednym z czynników rozwoju kraju w XXI wieku.

Kilka wniosków dla polityki gospodarczej • W pełnym wykorzystaniu potencjałów obszarów wiejskich należy upatrywać jeden z endogennych czynników wzrostu. • Zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich jest gwarantem dostarczania społecznie pożądanych dóbr publicznych (ochrona środowiska, klimat, bioróżnorodność i in. ).

Uwagi końcowe Niezbędne są procesy modernizacji, umiarkowanej koncentracji i wzrostu produktywności rolnictwa Umocnienie i trwały rozwój silnego sektora gospodarstw rodzinnych Gwarancja trwałego zrównoważonego rozwoju rolnictwa i zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego

Uwagi końcowe Rozwój rolnictwa a rozwój wsi Niepełne obecnie wykorzystanie zasobów pracy oraz uwolnienie kolejnych na skutek procesów modernizacji i koncentracji rolnictwa Wsparcie tworzenia na wsi nowoczesnych miejsc pracy

Uwagi końcowe Innowacyjna modernizacja rolnictwa i przemiany w strukturze agrarnej prowadzące do wykształcenia nowoczesnego rolnictwa (głównie silnego sektora gospodarstw rodzinnych) w ścisłej łączności ze wspieraniem tworzenia nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich, będą najważniejszym wyzwaniem dla polityki rolnej i polityki spójności UE oraz krajowej polityki gospodarczej i polityki rolnej.

Dziękuję za uwagę!