TRK ETM TARH TRKLERN MSLMAN OLMALARINDAN NCE Ey

TÜRK EĞİTİM TARİHİ

TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN ÖNCE

“… Ey TÜRK budunu (milleti), Çin’in tatlı sözüne, yumuşak ipeğine kanma, yok olursun…” Orhun Yazıtları (M. S. VIII. Yüzyıl) II. Göktürk Devleti

TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMADAN ÖNCEKİ DÖNEMLERDE EĞİTİM ANLAYIŞLARI Eski Türklerde ; ü Mesleki eğitim önemli yer tutar. ü Köklü bir bilim sevgisi vardır. ü Türk toplumlarının eğitim anlayış ve uygulamaları, yaşama biçimlerinin etkisiyle biçimlenmiştir.

ü Alp insan tipine önem verilmiştir. (Alp insan tipi; dışa dönük, mekanda genişlemek isteyen, göçebe, akıncı, düşmanlar ve hayvanlarla mertçe çarpışan üstün Türk’ü temsil eder) ü Çocukların ve gençlerin eğitilmesinde toplumun töresi önemlidir.

ORTA ASYADA KURULAN TÜRK DEVLETLERİ

HUNLAR ü Tarihte bilinen ilk Türk devletidir. ü Orta Asya’da Altay dağları ve bunların kuzey ve doğu bölgelerinde kurulmuştur. ü Merkezi Ötüken şehridir. ü En ünlü iki hükümdarı Teoman ve oğlu Mete’dir. ü Türklerden korunmak için Çin devleti ÇİN SEDDİNİ yaptı.

ü Büyük Hun Devleti M. S 50 yıllarında Çin’in baskıları sonucu parçalandı. Kuzey ve Güney Hun Devleti olmak üzere ikiye ayrıldı. ü Hunların büyük bir kısmı batıya göçerek Ural dağlarından batı Avrupa’ya kadar uzanan Avrupa Hun Devletini kurdular. ü Bu devletin en önemli hükümdarı Atilla’dır.

HUNLARIN EĞİTİM ANLAYIŞI ü Hunların eğitim anlayışını yaşayış biçimi şekillendirir. ü Atlı göçebeden meydana gelir. Bunun yanında savaşçılık, yöneticilik gibi değerler eğitime damgasını vurmuştur. ü Bağımsız devletler halinde yaşama azimleri mevcuttur.

ü Hunlar kürk , halı, madeni eşya ve silah yapımında ileri idiler. ü Hunlarda din de bir eğitim aracıydı. “Halk dini” ve “devlet dini” ayrı şeylerdi. ü Çocukların güçlü ve iyi bir asker olarak yetişmelerine çok önem verilirdi.

GÖKTÜRKLER ü İlk kez Türk adını bu devlet taşımıştır. ü Ülke prensler arasında paylaşılmıştır. Ülkenin doğusunu Bumin Kağan, batısını İstemi Yabgu yönetti. ü Batı Türkistan’ın Türkleşmesini sağladılar.

GÖKTÜRKLERİN EĞİTİM ANLAYIŞI Göktürkler ; ü 38 harfli gelişmiş bir alfabe ile işlenmiş bir dile sahip olmaları, ü Yazılı eserler bırakmış olmaları, ü Yazı ve dil konusunda örgün ve planlı eğitim yapmış olduklarını açıklar. ü Bilge Kağan, Türk milletinin ilk siyasal eğitimcisidir.

ORHUN ANITLARI ü Göktürkler ileri bir dil ve yazı ile taş üzerine yazı yazarak değerli belgeler bırakmışlardır. Orhun Anıtları denilen bu belgelerde 6000 kadar kelime vardır. ü Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk adına diktirilmişlerdir.

ü Türk adının geçtiği ilk Türkçe metindir. ü Devlet ve halkın karşılıklı görevlerini belirtir. ü Türk kültürü, uygarlığı ve yasaları hakkında bilgi verir. ü Türklerde sosyal devlet ve demokrasi anlayışı olduğunu gösterir.

UYGURLAR ü Ötüken bölgesinde kurulmuştur. ü Uygur devletinin ilk hükümdarı Kutluk Bilge Kağan’dır. ü Yerleşik hayata geçen ve şehir kuran ilk Türk devletidir. ü Tarım ile uğraşmışlardır. ü Mimari eser bırakmışlardır. (mabet) ü Mani dinini benimsemişlerdir.

UYGURLARIN EĞİTİM ANLAYIŞI ü Türkler kaya, taş, kiremit, küp, maşrapa, tabak, silah, süs eşyaları, deri, ağaç yaprağı, tahta, bez, ipek parçası, kağıt v. b. maddeler üzerine yazı yazmışlardır. ü Kağıt ve Matbaayı kullanan ilk Türk Devletidir. ü Matbaa ile birçok kitap çoğaltmışlar. Bu sayede okur-yazarlık artmıştır.

ü Uygurlar, bilgi ve kültür düzeyleri yükseldiği için yüzyıllarca çeşitli Türk ve yabancı devletlerin saraylarında katiplik, bürokratlık, danışmanlık, tercümanlık, öğretmenlik ve kültür elçiliği yapmışlardır. ü Uygur alfabeleri vardır.

TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLMALARINDAN SONRAKİ DÖNEMLERDE EĞİTİM ANLAYIŞLARI ü İlk kez Türk toplumunda medrese denen planlı, düzenli eğitim öğretim kurumları ortaya çıkmıştır. ü İslamiyet'in etkisiyle, Türk toplumlarının eski değerleri ve töresi değişme yoluna girmiştir. ü Türkler İslamiyette bilimin üstün tutulduğunu görmüşlerdir.

ü Alp insan tipinin özellikleri gazi ve veli insan tiplerinin özellikleriyle kaynaşmıştır. Savaşlarda gaziler, İslam'ın zaferi için Müslüman olmayanlara karşı mertçe savaşan insanlar olmuştur.

İÇ ASYA MÜSLÜMAN TÜRKLERİ

KARAHANLILAR ü Bilge Kül Kadir Han tarafından kurulmuştur. ü Batı Türkistan ve Maveraünnehir bölgesinde kurulmuştur. ü Başkenti Semerkant’tır. ü İlk Müslüman Türk devletidir.

KARAHANLILAR’DA EĞİTİM ANLAYIŞI ü Türkçeyi resmi dil olarak kullanmışlardır. ü Yöneticileri, halkı ve ordusu tamamen Türk’tür. ü İlk yazılı İslam eserlerini vermişlerdir. ü Yusuf Has Hacip’in Kutadgu Bilig’i, Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ü Lügat-it Türk’ü, Ahmet Yesevi’nin Divan-ı Hikmeti, Edip Ahmet’in Atabetül Hakayık’ı gibi.

FARABİ’NİN TÜRK EĞİTİM TARİHİNDEKİ YERİ üAristo'dan sonra ikinci öğretmen olarak bilinir. ü Farabi paraya şöhrete önem vermemiş, ahlaki bir hayat sürmüştür. ü Yüzden fazla eseri vardır. Mantık, Felsefe, Fizik, Kimya gibi. . .

FARABİ'NİN EĞİTİM GÖRÜŞLERİ Eğitimin amacı, mutluğu bulmak ve bireyi topluma yaralı hale getirmektir. Farabi eğitimciyi üçe ayırmıştır; Aile reisi, aile fertlerinin, Öğretmen, çocuk ve gençlerin , Devlet başkanları, milletinin eğitimcisidir.

üÖğretimde kolaydan zora gidilmesini istemiş. üÖğretmen öğrencilerle Sokrat gibi tartışmalıdır. üÖğretmen Mantık ve Felsefe'ye yer verilmelidir. üÇocuklar karar verme ve sorumluluk alabilecek düzeyde yetiştirilmelidir. üDisiplin ne sert ne yumuşak olmalıdır.

İBNİ SİNA TÜRK EĞİTİM TARİHİNDEKİ YERİ İbni Sina Farabi'den sonra üçüncü öğretmen olarak bilinir. İbni Sina’nın tıp alanında çalışmaları vardır. Kanun ve Şifa adındaki eserleriyle tıp bilimini o dönemde doruk noktalarına çıkarmıştır. Ona göre ahlak ve fazilet eğitimi önemlidir.

İbni Sina ahlaki davranışlara ve fazilete ulaşmak için şunlara dikkat etmiştir; Nefsin isteklerine uymamak, gazap, hırs, yalan söylememek, insanlara önem vermek gibi. ü İbni Sina bilime ve beden eğitimi önem vermiştir. ü Çocuk sağlığı ve çocuk eğitiminde durmuştur.

BALASAGUNLU YUSUF' UN TÜRK EĞİTİM TARİHİNDEKİ YERİ ü Karahanlılar döneminde yaşamış ve yazdığı Kutadgu Bilig adlı kitapla Türk tarihinde önemli bir yere sahiptir.

• Kutadgu Bilig: Mutluluk veren bilgi anlamına gelir. Kutadgu Bilig’ e göre devlet yönetiminde vezirlere, kâtiplere, hazinedarlara, hükümdarlara öğütler verilmiştir. Ayrıca ahlaki davranışlar, çocuk eğitimi hakkında da birçok bilgiye yer verilmektedir.

KAŞGARLI MAHMUT' UN TÜRK EĞİTİM TARİHİNDEKİ YERİ ü Divan-ü Lügat-it Türk adlı eseriyle Türkçe’nin ilk lügatını düzenleyen ve onu öğreten olarak eğitim tarihimizde önemli bir yer tutar. ü Kaşgarlı Mahmut bu eserini Araplara Türk dilini öğretmek amacıyla yazmıştır. ü Türklerin ilk dünya haritası bu eserde yer alır.

ü Divan Türk toplumlarının lehçeleri, yaşayışları, inanışları, töreleri ve atasözlerini kapsar. ü Bu eser, yazıldığı dönemde çok ileri ve kökleri eskilere giden büyük bir Türk varlığını gösterir.

AHMET YESEVİ VE EDİP AHMET BİN MAHMUT YÜKNEKİ'NİN TÜRK EĞİTİM TARİHİNDEKİ YERİ ü Ahmet Yesevi ilk Türk tarikatını kurmuş ve Divan-ı Hikmet adında eseri vardır. ü Edip Ahmet Atabetü-l Hakayık adındaki nasihatnamesi ile İslami esasları öğretmeye çalışmıştır.

SELÇUKLULAR VE ANADOLU BEYLİKLERİ ü Gaznelilere karşı 1040 yılında Dandanakan Savaşı kazanılır ve Büyük Selçuklu Devleti kurulur. ü Tuğrul Bey, Abbasi Halifesini Şii baskısından kurtarır ve dünya sultanı ilan eder. ü Bu durum, Anadolu’nun kısa sürede Türkleşmesine ve Müslümanlaşmasına yardımcı olmuştur.

SELÇUKLULARDA EĞİTİMİN TEMEL ÖZELLİKLERİ ü Devlet adamları eğitime ve bilime önem vermişlerdir. ü Medreseler gelişmiş ve ülkenin her tarafına yayılmıştır. ü Ahilik gibi yaygın bir eğitim kurumu ortaya çıkmıştır.

ü Selçuklularda alp, gazi, veli insan tipi önemsenmiştir. ü Örgün eğitim kurumları medreseler ve mekteplerdir. ü Ayrıca pek çok yaygın eğitim kurumları vardı.

MEDRESELER ü Selçuklularda örgün eğitim kurumları olarak medreseler ön plana çıkar. ü İlk medrese 1040’ta Nişabur’da Tuğrul Bey tarafından kurulmuştur. ü Devlet desteği ile kurulup yaşatılmışlardır.

ü Alparslan zamanında 1067’de Bağdat’ta Nizamiye medreseleri kurulmuştur. ü Medreselerin kurucusu ve geliştiricisi, Selçuklu veziri Nizamülmülk’tür. ü Parasız yatılı ve burslu kurumlardır.

MEDRESELERİN YAYGINLAŞTIRILMASININ SEBEPLERİ ü İslam dininin yeni kuşaklara öğretilmesi ihtiyacı. ü Dinin esaslarının doğru anlaşılıp öğrenilmesi arzusu. ü Sünni – Hanefi olan Selçuklular Şii ve Fatımilerin aşırı mezhep propagandasına karşı koyma ihtiyacı. ü Memur yetiştirme amacı.

ü Din adamlarını yetiştirme ve devlet adamlarının bilime önem vermeleri. ü Yoksul ve yetenekli öğrencileri topluma kazandırma arzusu. ü İlim ehlini maaş sayesinde devlete bağlama düşüncesi. ü Devlet yöneticilerinin bilim ve eğitim sevgisi.

AHİLİK ü Ahilik Selçuklular döneminde ortaya çıkmıştır. ü Kırşehir’de Ahi Evran tarafından 13. yüzyılda kurulmuştur. ü Ahilik, esnaf, usta, kalfa ve çırakları içine alan, mesleklerini dürüstlük ve özenle yapmalarını, eğitilmelerini amaçlayan bir teşkilattır. ü İslâmiyeti bir inanç olarak kolaylıkla benimsemişlerdir.

7 kez kuşak bağlama ve açma uygulaması yapılır. Bunun anlamı; Ø Cimrilik ve tamah kapısını kapayıp, cömertlik kapısını açmak. Ø Zulüm kapısını kapayıp, iyilik kapısını açmak. Ø Hırs ve heva kapısını kapayıp, kanaat kapısını açmak. Ø Lezzet kapısını kapayıp, riyazet kapısını açmak. Ø Halktan umma kapısını kapayıp, Haktan umma kapısını açmak. Ø Saçmalık kapısını kapayıp, zikir kapısını açmak. Ø Fitne kapısını kapayıp, rahmet kapısını açmak.

MEVLANA

ü Mevlana, 30 Eylül 1207 yılında Horasan’ın Belh şehrinde doğmuştur ü Belh şehrinden gelip Konya’ya yerleşmiştir. ü Konya’ya yerleştikten sonra hayatında önemli bir yeri olan Şems ile karşılaşmış ve tasavvufa yönelmiştir.

ü Hayatını’’Hamdım, piştim, yandım ‘’sözleri ile özetleyen Mevlana şiirlerini, dönemin önde gelen isimlerindendir. ü İnsan sevgisini ve dini hikmetleri anlattığı’’Mesnevi’’si en önemli eseridir. ü Bunun yanında ‘’Divan-ı Kebir, Mektubat, Fihi Mafih, Mecalis-i Seb’a (Yedi meclis) adlı eserleri vardı.

MEVLANA’DAN SÖZLER

YUNUS EMRE ü 13. yüzyılda yaşadığı kabul edilen Yunus Emre, Taptuk Emre’nin dergahında iyi bir eğitim görmüş, tasavvuf terbiyesinden geçmiştir. ü Eğitimini tamamladıktan sonra Taptuk Emre’nin görevlendirmesiyle insanları aydınlatmak için diyar dolaşmıştır.

ü Yunus Emre, tekke şiirinin öncülüğünü yapmıştır. ü Dini ve tasavvufi düşünceyi halkın anlayacağı bir dille ustaca söylemiştir. ü Aruz ve hece vezni ile yazdığı, söylediği şiirleri “Divan’’ın da toplamıştır. Ayrıca mesnevi nazım şekli ile “Risaletü’n-Nushiye’’ adında eseri vardır.

YUNUS EMRE’DEN SÖZLER

HACI BEKTAŞ-I VELİ ü 13. yüzyılda yaşamış ünlü bir mutasavvıftır. ü Ölümünden sonra Bektaşilik adı altında şekillenen tarikat, Yeniçeriler, esnaf ve kırsal kesimde yaşayan halk arasında çok benimsenmiştir.

ü Hacı Bektaş-ı Veli’nin en meşhur eseri, Arapça olarak ve düz yazı şeklinde yazdığı “Makalat’’tır. ü Kitabül-Fevaid, Fatiha Tefsiri gibi eserleri de vardır. ü “Uygulanmayan kuru bilgi günah ve sorumluluktan ibarettir” sözü eğitim açısından önemlidir.

NASRETTİN HOCA üMoğol istilasının verdiği sıkıntı ve yoksulluk Orta Anadolu’da yaşamıştır. üHalkın dayanma gücünü artırır, onlara sıkıntılarını unutturup güldürür. üGüldürürken de düşündürmeyi hedefler. üNasrettin Hocanın verdiği temel dersler; üİyimser olma, üSağduyu ile düşünme, üEleştirerek içini boşaltma

KAYNAKÇA ü YAHYA AKYÜZ, TÜRK EĞİTİM TARİHİ ü www. selcukuygun. com ü www. pegem. net ü www. kitapyurdu. com

BİZİ DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİZ

üHATİCE OK üŞEYMA GÜMÜŞSOY üİLKNUR GÜNEŞ