YAAM KLTR OLARAK TYATRO TRK TYATROSU Dram sanat

YAŞAM KÜLTÜRÜ OLARAK TİYATRO TÜRK TİYATROSU

Dram sanatı • Dram sanatının bir tanımını yapmak kolay değildir. Dram sanatının tanımını yapmanın, bu sanat üzerinde bazı genellemelere gitmenin ve bazı özel belirlemeler yapmanın güçlüklerinden biri de dram Dr. Pınar KIZILHAN dram sanatını tanımalıyız ve adım tiyatroyu anlamalıyız. 30. 11. 2020 • Tiyatroyu tanımak ve tanımlamak için, tiyatronun da içinde yer aldığı sanatının kendisinden kaynaklanmaktadır (Erkek, 2013). 2

• Dram sanatı çok yaygın bir sanattır. Tiyatrodan sinemaya, operadan baleye, çizgi filmden radyo oyununa, kukla oyunundan dramatik Homo Faber (araç yapan insan) olarak tanımlanmanın yanı sıra, J. Huizinga tarafından Homo Ludens (oyun oynayan insan, oyuncu insan) olarak da tarif edilen insanın dünya üzerindeki serüveni kadar eskidir. • Aynı kalan özelliklerine rağmen ülkeden ülkeye, kültürden kültüre göre Dr. Pınar KIZILHAN • Dram sanatının tarihi bin yıllara dayanır. Homo Sapiens (düşünür insan), 30. 11. 2020 danslara, video kliplerden dramatik reklamlara kadar uzanır. farklılıklar gösterir. Bunda dram sanatının seyircisiyle bütünleşen, ancak seyirciyle buluştuğunda varolan bir sanat olması da rol oynamaktadır. Roma Dönemindeki mimler, İran’daki Taziyeler. Başka ülkelerdeki dram biçimlerinin ortak yanlarını bulup çıkarmak kolay değildir. 3

Prof. Dr. Metin And dansları, ritüeller gibi konularda sayısız araştırması, makalesi bulunan kültür tarihi profesörüdür. Dr. Pınar KIZILHAN araştırmalarla tanınır. Karagöz, kukla, orta oyunu, minyatür, halk 30. 11. 2020 Prof. Dr. Metin And Geleneksel Türk tiyatrosu üzerine yaptığı 4

Türk Tiyatrosu yaratamamıştır. Batı tiyatrosunun 3000 yılı aşkın sürede yol aldığı süreçleri, Türk tiyatrosu 150 yılda kat etmek zorunda kalmıştır. Dr. Pınar KIZILHAN Hıristiyan mirasçısı Bizans bin yıllık döneminde özgün bir dram 30. 11. 2020 • Türk Tiyatrosuna özgü bir dram yoktur. Eski Yunan uygarlığının • Hint, Çin ve Japonların olgun eski dramları vardır. Metin And (2019). Kısa Türk Tiyatrosu Tarihi. İstanbul: YKY Yayınları. 5

Türk Tiyatrosunun Özgün Yönü tiyatrosu başlığı altına özgün bir tiyatro niteliği görülür. • Değişik etkenlerin bileşiminden oluşmuş geleneksel Türk Dr. Pınar KIZILHAN oyunculuk gibi seyirlik yanına bakıldığında geleneksel Türk 30. 11. 2020 • Türk tiyatrosunun dram yanının yokluğuna karşın, yani tiyatrosu Türk tavır ve üslubunun güzel bir örneğidir. 6

Seyirlik Oyun dramatik değildir. Örneğin canbaz bir seyirlik oyun olmakla birlikte dramatik niteliği yoktur (And, 2019). Dr. Pınar KIZILHAN «seyirlik oyun» terimi kullanılır. Bütün seyirlik oyunları 30. 11. 2020 • Tiyatro sınırına giren oyunları ötekilerden ayırt etmek için 7

Geleneksel Türk tiyatrosu "geleneksel Türk tiyatrosu" terimiyle karşılanmaktadır. Kaynak: Dilaver DÜZGÜN OSMANLI DÖNEMİNDE GELENEKSEL TÜRK TİYATROSUNUN GENEL GÖRÜNÜMÜ (2000). AÜ. Dr. Pınar KIZILHAN temel üzerinde süreklilik arz eden gösterim türlerinin tümü 30. 11. 2020 • Türk toplumunun geleneksel yapısı içinde ortaya çıkarak bu Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 14, 63 -69. 8

Geleneksel Türk tiyatrosu "Türk temaşası" olarak adlandırdıkları bu sanat dalı, Metin And'ın kullanımıyla birlikte "geleneksel Türk tiyatrosu" biçiminde yaygınlık kazanmıştır. • "Halk tiyatrosu", "seyirlik halk oyunları" ve "Türk seyirlik 30. 11. 2020 başlangıçta Dr. Pınar KIZILHAN • Araştırmacıların sanatları" biçimindeki kullanımları da vardır (Düzgün, 2000). 9

Dr. Pınar KIZILHAN 1. Yer 2. Soy 3. İmparatorluk (Yahudi, Rum ve Ermeni azınlıkların ) 4. İslam 5. Batılılaşma 30. 11. 2020 Türk Tiyatrosunu Oluşturan Kaynaklar 10

Geleneksel Türk tiyatrosunun evreleri halk tiyatrosu geleneği, 3. On dokuzuncu yüzyılda Batı etkisiyle başlayan ve Dr. Pınar KIZILHAN 2. Kentlerdeki meddah, kukla, Karagöz ve Ortaoyunlarını içeren 30. 11. 2020 1. Kırsal kesimdeki köylü seyirlik oyunları geleneği, Cumhuriyet’imizle devam eden Türk tiyatrosu geleneğimizdir. 11

Kırsaldan kente doğru açılım: Halk Tiyatrosu • Meddahlık • Kuklalar Dr. Pınar KIZILHAN • Sahne dansları 30. 11. 2020 • Hokkabazlık 12

Kırsaldan kente doğru açılım: Halk Tiyatrosu anlamda bir metni yoktur. Örgütlenmiş bir tiyatro binaları da. Oyuncuları profesyoneldir. • Halk Tiyatrosu, içinde bir çok türü barındıran genel bir kavramdır. Çok Dr. Pınar KIZILHAN İstanbul. Bu gelenek kapsamında yer alan seyirlik oyunların da bugünkü 30. 11. 2020 • Bu geleneğin doğup geliştiği yerler kentlerdir. Neredeyse bir kent, genel olarak halk tiyatrosu içinde yer alan türler iki grupta tanımlanabilir: Sözlü seyirlik oyunlar ve sözsüz seyirlik oyunlar olarak. 13

Hokkabazlık hüner gösterisini hem de usta ile yardımcısı arasındaki uzun, güldürücü söyleşmeleri ile de dramatik bir yapıyı bünyesinde barındırmıştır. • Bu oyunlardaki usta ile yardımcısı dikkate değerdir. Çünkü buna Dr. Pınar KIZILHAN Hokkabazlardır. Hokkabazlık hem el çabukluğu, gözbağcılığı gibi bir 30. 11. 2020 • Halk Tiyatrosu geleneği içinde yer alan seyirlik oyunlardan biri benzer ikili bir çok türde kullanılmıştır. Bu iki kişi birbirine karşıt özellikleri taşırlar ve onlar arasındaki söyleşmeden komik unsur ortaya çıkar. Ortaoyununda Kavuklu ile Pişekar, Karagözde Karagöz ile Hacivat bu türden ikililerdir. 14

sahne dansları yapanlara verilen adlardır. Bu danslarda da Curcunabazlar komik unsurun yaratıcısı olarak değerlendirilebilirler. Bunlarda sahneye diğer dansçılarla Dr. Pınar KIZILHAN dansları oluşturur. Çengiler, Köçekler, Curcunabazlar bu 30. 11. 2020 • Diğer bir seyirlik oyun türünü dramatik özellikler taşıyan sahne birlikte çıkarlar. 15

Meddahlık bir yandan Türk kahramanlarından, Oğuz Destanlan'ndan, Dedem Korkut Hikayelerinden söz ederken, İslam tarihinin ve İran edebiyatının kahramanlarına ait hikaye Dr. Pınar KIZILHAN yerlerde 30. 11. 2020 • Meddahlar, kıssahan ve şehnamehanlar, halkın bulunduğu ve şiirleri okuyorlardı. 16

Meddahlık- 2 konumundaydılar. Orta Asya'daki şamanlık, çeşitli Türk toplumlarında mimikle anlatma sanatını getiren bir özelliği ortaya Dr. Pınar KIZILHAN canlandırmaya yakındı. Şamanlar, halka iyi vakit geçirten sanatçı 30. 11. 2020 • Orta Asya'daki Türk boylarında hikaye geleneği, anlatmaktan çok çıkarmıştır. Sonradan Türk meddahları da bu mimikle anlatma ve hareketlerle canlandırma özelliğini kendi karakterlerine uygun bir biçimde geliştirmişlerdir (Düzgün, 2000). 17

Meddahlık-3 eğilimini gitgide güçlendirmiştir (Düzgün, 2000). Dr. Pınar KIZILHAN geliştirmiş ve anlatıdan gösteriye, seyirlik bir sanata dönüşme 30. 11. 2020 • XVII. -XIX. yüzyıllarda meddahlık, "taklit ve temsil" yönünü 18

Kukla eskiye dayanan bu türün Orta Asya yolu ile Anadolu'ya getirildiğine, Selçuklu Türklerinde de bilindiğine ait bir çok bulguya rastlanmıştır. • Köken bu denli eski olmasına karşın bir çok araştırmacı Dr. Pınar KIZILHAN Kukladır. Tarihsel geçmişi Karagöz ve Ortaoyunundan daha da 30. 11. 2020 • Halk Tiyatrosu geleneği içinde adı anılan bir başka tür de tarafından üzerinde çok fazla durulmayışının nedeni Prof. Dr. Metin And'a göre kayıtlara hayal oyunu olarak geçen Kuklanın yıllarca Gölge oyunu olarak algılanmasıdır (Karacabey, tarihsiz). • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU 19

Kukla-2 efsanelerinden, aşk hikayelerinden, Karagözden ya da Ortaoyunundan alır. • Bir gölge oyunu olarak Karagöz en sevilen seyirlik oyunlardan birisidir. Hindistan ve Cava’dan ortaya çıktığı bilinmektedir. • 30. 11. 2020 halk Dr. Pınar KIZILHAN • Konusunu, Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU 20

Türkiye’de Gölge Oyunu Mısır' da 11. 12. ve 13. yüzyıllarda var olduğu belirtilen Gölge Oyunu ile Karagöz arasında önemli benzerlikler vardı. • Mısır'daki gölge oyunu da Karagözde olduğu gibi iki karşıt kişiden oluşur, ve onda yer alan şarkı, seyircilere teşekkür, Dr. Pınar KIZILHAN 16. yüzyılda Mısır' dan gelmiş olabileceği sonucuna ulaşmıştır. 30. 11. 2020 • Gölge oyunun Türkiye'ye gelişine ait yapılan araştırmalar ise tanrıya yakarış ve hükümdara dua bölümleri Karagözde de vardır. Türkiye' de Karagöz'ün kesin biçiminin tarihi, 17. yüzyıl olarak belirtilmektedir. Kaynak: TİYATROSU Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK 21

bilinmektedir. Toplumsal ve siyasal eleştirisi Abdülaziz döneminde katı yasaklarla yok edilmiş ve bu tarihten sonra Karagöz söz oyunlarına dayanan bir güldürü olarak varlığını sürdürmek durumunda kalmıştır. Dr. Pınar KIZILHAN toplumsal ve siyasal eleştirinin yanısıra erotik unsurları da taşıdığı 30. 11. 2020 • Türkler tarafından çok sevilen bir tür olan Karagöz'ün içinde • Karagöz yalnız Türkiye' de değil, birçok ülkede etkisini göstermiş bir türdür. Mısır'dan alınarak yeni bir biçim verilen Karagöz'ün bugün yaşayan en derin etkisi Yunanistan'da görülmektedir. Yunan Karaghiozis'i için Türk Karagözünün bir çeşitlemesi denilmektedir. • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU 22

Karagöz oyununda bölümler b- Söyleşme (Muhavere), c- Fasıl, Dr. Pınar KIZILHAN a- Giriş (Mukaddime), 30. 11. 2020 Her Karagöz oyunu 4 bölümden oluşmuştur. Bunlar sırasıyla: d- Bitiş. (Karacabey, tarihsiz). • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU 23

• Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU Dr. Pınar KIZILHAN Boş perdede müzikle birlikte oyunla ilişkisi olmayan ve göstermelik denilen bir görüntü ile açılış yapılır. Bu görüntü: bir saksıda limon ağacı, yaşam ağacı, gemi, deniz kızı, çalgıcılar, kediler ve benzerlerinden oluşabilir. Göstermeliklerin amacı seyirciyi oyuna hazırlamaktır. Göstermelik "nareke" adı verilen kamıştan yapılmış tiz sesli bir düdüğün sesiyle kaldırılır. Bundan sonra, tefin tartımına uygun hareketlerle Hacivat sahneye gelir ve bir semai okur. Semai bitiminde ise perde gazeline başlayacaktır. Bu gazel giriş bölümünün en önemli unsurudur. Bu gazellerde Karagöz oyununun bir öğrenek yeri olduğu, felsefi ve tasavvufi anlamı, kurucusunun Şeyh Küşteri olduğu, belirtilmektedir. Ayrıca padişaha yakarış da yer alır. Ardından Karagöz perdeye gelir. Hemen bir kavgaya tutuşurlar ve Karagöz bir tekerleme söyler. 30. 11. 2020 a- Mukaddime (Giriş) 24

b. Muhavere (Söyleşme) Muhavereler Fasıl ile ilişkili olabileceği gibi Fasıldan bağımsız da olabilirler. • Bütün Muhaverelerde ortak nokta Muhaverenin yanlış anlamalarla gelişmesidir. Muhavereden Fasıla geçerken önce Hacivat gider, Dr. Pınar KIZILHAN Bu iki baş kişinin özellikleri, yetişme farklılıkları seyirciye tanıtılır. 30. 11. 2020 • Genel olarak muhavere Karagöz ve Hacivatın tanıtılmasına dayalıdır. Karagöz de; "Sen gidersin de beni pamuk ipliği ile mi bağlıyorlar? Ben de gideyim idgaha, dolaba, dilber seyrine, bakalım ayineyi devran ne suret gösterir" dedikten sonra perdeden ayrılır. Fasıl başlar: • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU 25

c- Fasıl yüzyılda belirli bir konudan çok birbirinden kopuk sahneler gösterilirken, 17. yüzyıldan başlayarak Fasıl konulan belirli bir olaylar dizisine uymaya başlamıştır. • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU Dr. Pınar KIZILHAN Hacivat'tan başka oyun kişileri de olaylar dizisine katılırlar. 16 30. 11. 2020 • Fasıl, oyunun kendisidir. Bu bölümde Karagöz'den ve 26

d- Bitiş Karagöz'ün bitişi de bu biçimde olur. • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU Dr. Pınar KIZILHAN haber verir. Kusurlar için özür diler, gelecek oyunu duyurur. 30. 11. 2020 • Bitiş bölümü genellikle çok kısadır. Oyunun bittiğini Karagöz 27

Ortaoyunu Kişiler, oyun dağarcığı ve güldürme yöntemleri arasındaki benzerlikler birinin diğerinden çıkmış olabileceğini düşündürmüş olsa da, bu düşünceyi destekleyecek bir bilgiye Dr. Pınar KIZILHAN Ortaoyunu'dur. Ortaoyunu canlı oyuncularla oynanmıştır. 30. 11. 2020 • Karagöz ile benzerlikler gösteren diğer bir seyirlik oyunda ulaşılamamıştır. • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU 28

• Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU Dr. Pınar KIZILHAN • Ortaoyunun tarihçesi hakkında da kesin birşey söylemek zor olacaktır. Saray şenliklerini gösteren minyatürler örnek gösterilerek geçmişte Osmanlılarda oynanan oyunlar içinde rastlanan bir gösterinin Ortaoyunun ilk biçimi olduğu öne sürülmüştür. • 1675'de Edirne'de yapılan bir şenliği izlemiş olan İngiliz Dr. Covel'in anlattıkları da bu minyatürlerde görülen oyunun varlığnı doğrulamaktadır. • Ortaoyunu'nun bilinen son şeklinin 1812 -1832 yıllan arasında oluştuğu bilinmektedir. Tiyatro tarihinde bir başka görüş ise bu oyunların kökenini İspanya'ya yöneltmiştir. Türkiye'ye 15. yüzyılın sonlarında İspanya ve Portekiz'den gelen Yahudilerin aracılığı üzerinde durulmuştur. 30. 11. 2020 Ortaoyunu-2 29

Ortaoyunu-3 açık biçimli bir tür olan Ortaoyunu seyircilerden gelen tepkilerle etkileşim içindedir. Ortaoyunu da bilinen anlamda metne sahip değildir fakat Karagöz ile benzer konuları ele Dr. Pınar KIZILHAN tarafından kuşatılmış meydanlarda oynanır. Göstermeci ve 30. 11. 2020 • Bu oyunun ikilisi Kavuklu ile Pişekar adını alır. Seyirciler almış oluşu, bir çerçeve metnin varlığını doğrulamaktadır. 30

Ortaoyununun bölümleri b- Söyleşme, c- Fasıl, Dr. Pınar KIZILHAN a- Öndeyiş, 30. 11. 2020 Ortaoyununun bölümleri şunlardır: d- Bitiriş. 31

a- Öndeyiş karşılarlar. Oyunun asal kişilerinin sahneye gelmelerinden ve kısa söyleşmelerinden oluşan bu bölümün ardından gelen söyleşme Karagöz' deki muhavere gibi oyunun en ustalık Dr. Pınar KIZILHAN aralarında kısa bir konuşma geçtikten sonra Kavukluyu 30. 11. 2020 • Zurnanın pişekar havası çalmasıyla sahneye Pişekar gelir ve isteyen bölümüdür. 32

b- Söyleşme sözlerini sürekli olarak yanlış anlarlar. İkincisinde ise ortaoyununa özgü bir tekerleme bulunur. Dr. Pınar KIZILHAN laf yarışının iki aşaması vardır. Birincisinde birbirlerinin 30. 11. 2020 • Bu bölüm Kavuklu ile Pişekar arasındaki bir tür laf yarışıdır. Bu 33

c- Fasıl niteliği olaylar dizisini belirler. • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU Dr. Pınar KIZILHAN çoğunda Kavuklu iş arar. Pişekar da ona iş bulur. Bu işlerin 30. 11. 2020 • Tekerleme sona erdikten sonra asıl oyuna geçilir. Bu oyunların 34

d. Bitiş gelecek oyunun adını, yerini duyurması ile sona erer. • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU Dr. Pınar KIZILHAN başlayan oyun gene onun sahneye gelip özür dilemesi ve 30. 11. 2020 • Ortaoyununda da kısa bir bitiş bölümü vardır. Pişekar'la 35

Ortaoyununda dekorlar oyunun ihtiyacına göre bir iş yeri olarak kullanılır, yeni dünya ise genellikle ev olarak. Çoğunlukla oyun yerinin bitişiğinde bir çadır veya perde ile kapatılabilecek bir yer yapılır oyuncular Dr. Pınar KIZILHAN ortaoyununun belli başlı iki dekorudur. Dükkan oynanan 30. 11. 2020 • Yeni dünya adı verilen bir paravan ve dükkan denilen bir kafes burada hazırlanırlar. • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU 36

Karagöz ve Ortaoyunda Ortak Özellikler rastlananlar: • Tekrarlama: Bir durumun değişik çeşitlemeleri, değişik kişilerle tekrarlanmasıdır. Dr. Pınar KIZILHAN birbirlerine benzer unsurlardan meydana gelmişlerdir. En sık 30. 11. 2020 Gerek Karagözde gerekse Ortaoyununda fasıl dağarcıkları • Sıralanma: Perdede ve meydanda çeşitli kişiler değişik nedenlerle birbiri ardına sıralanırlar. • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU 37

kılığına girerler. • Ortaklık: Bir iş yapmak için Karagöz ile Hacivat'ın ya da Kavuklu Dr. Pınar KIZILHAN • Kişilerin değişimi: Kişiler, eşya, hayvan ya da bir başka kişinin 30. 11. 2020 Karagöz ve Ortaoyunda Ortak Özellikler-2 ile Pişekar'ın ortaklık kurmasına ve bu ortaklık yüzünden aralarında anlaşmazlık çıkmasına bir çok oyunda rastlanır. • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU 38

Arama, Gözetlerne, Evlenme, Dr. Pınar KIZILHAN Yarışma, 30. 11. 2020 Kısaca, Oyun içinde oyun, Ölüp dirilme, Delirme gibi örneklerle çoğaltılabilirler. • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU 39

geçmişleri ve gelecekleri yoktur. Olaylar onlara hiç bir şey katmaz, davranışları değişmez. Dolayısıyla da canlı oldukları yanılsamasını yaratmazlar. • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU Dr. Pınar KIZILHAN oluşlarıdır. İlişkilerinde de bir değişmezlik vardır. Belirli bir 30. 11. 2020 • Karagöz, Ortaoyunu, Kukla kişilerinin en büyük özellikleri tip 40

• Diğer seyirlik oyunları, salt güldürüye dayanmasına karşın Meddah’ın konuları çeşitlilik gösterir. • Meddahın anlattığı hikayeler konularını, geleneksel Türk Dr. Pınar KIZILHAN Meddah bir anlatı türü oluşundan dolayı diğerlerinden ayrılır. 30. 11. 2020 h • Halk Tiyatrosu geleneği içinde ele alınacak son tür meddahtır. kaynaklarında, İslam geleneğinden ve İran efsanelerinden almışlardır. • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU 41

gelişiminde kullanacaktır. Meddah çeşitli düz amaçlara hikaye uygun anlatıcı olarak değildir. Anlattıklarını canlandırarak seyirciyle özdeşleşme kurmayı başarabilmekte ve bu yönüyle de benzetmeci tiyatronun Dr. Pınar KIZILHAN hikayenin 30. 11. 2020 • Meddah bir mendil ve bir sopa kullanmıştır. Bunları anlattığı sınırlarına da yaklaşmaktadır. • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU 42

• Meddahların aynı zamanda sultan ya da vezirlerin kararlarını halka anlatmak üzere görevlendirildikleri ve bir çeşit canlı başlarına bir gösterinin tüm sorumluluğunu üstlenmiş meddahların, oyunculuk açısından belirli bir düzeyin üstünde Dr. Pınar KIZILHAN gazete işlevini de yerine getirdikleri bilinmektedir. Tek olmaları gerekmiştir. • Kaynak: Süreyya KARACABEY GELENEKSELDEN BATI'YA TÜRK TİYATROSU 43