TEHLKEL ATIK TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI Atk tanmnn doru

TEHLİKELİ ATIK TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI

üAtık tanımının doğru yapılması, etkin atık yönetiminin temelini oluşturması bakımından önemlidir. üTehlikeli atık tanımı yapılırken, öncelikle ‘atık’ tanımı üzerinde durmak ve daha sonra bu atıklar içinden hangilerinin ‘tehlikeli’ olduğuna karar vermek gerekir. üBu noktada, atığı üründen ayıran kriterlerin tespiti önem taşımaktadır.

Standart dışı ürünler, son kullanım süresi geçmiş ürünler, yanlış kullanıma maruz kalmış ürünler, kontamine veya kirlenmiş maddeler, kullanılmayan parçalar, yararlı performans göstermeyen ürünler, endüstriyel üretim kalıntıları, kirliliğin önlenmesi süreçlerinden kaynaklanan kalıntılar,

makine ve yüzey işleme kalıntıları, hammadde çıkarılması ve işlenmesinden kaynaklanan kalıntılar, saflığı bozulmuş materyaller, sahibi tarafından artık kullanılmayan ürün, madde ve materyaller, yasa ile kullanımı yasaklanmış ürün ve maddeler, arazi ıslahı ve iyileştirilmesi sonucu kontamine olmuş madde ve ürünler ATIK olarak kabul edilmektedir.

• Atıklar, üretildikleri andan son uzaklaştırma aşamasına kadar, çevre ve insanla doğrudan ya da dolaylı etkileşim içindedir. • Bunlar, ya içerdikleri hastalık yapıcı veya bulaştırıcı maddelerle doğrudan veya fare, sinek vb. diğer canlılar için beslenme ve üreme kaynağı olmaları nedeniyle dolaylı olarak çevre ve insan sağlığını olumsuz etkilemektedir.

Buna bağlı olarak atıkların çevreye etkileri; übiyolojik, ükimyasal ve üfiziksel nitelik taşıyabilmektedir. Doğrudan veya hayvanlar aracılığı ile bulaşabilen hastalıklar biyolojik olumsuzluklara örnektir. Çevreye sorumsuzca bırakılan atıklar insanlara fiziksel zararlar da verebilmektedir.

üTehlikeli atıklar, çevre ve insan sağlığına yönelik potansiyel veya muhtemel olumsuz etkileri önlemek amacıyla; →uzaklaştırma sürecinde özel işlemler gerektiren, →biyolojik, kimyasal ve fiziksel özellikte, →yanıcı-yakıcı, zehirleyici, yok edici veya →diğer bir madde ile etkileşimi sonucu zararlı ve tehlikeli olabilen asit, kurşun, civa, arsenik bileşikleri, →kendiliğinden tepkimeye yatkın reaktif atıklar, →tarım ilaçları, →kadmiyum bileşikleri ve →radyoaktif maddeler olarak tanımlanmaktadır.

üZararsız atıklar ise, zararlı ve tehlikeli atık kapsamına girmeyen organik ve inorganik maddelerdir. Mesela, mutfak ve yemek atık ve artıkları, karton, kâğıt, kül, metal, cam, inşaat ve hafriyat atıkları ile diğer sentetik maddeler bu gruptan sayılabilir.

q. Tehlikeli atıklar; sıvı, gaz veya katı halde ya da radyoaktif nitelikte olabilir. q. Katı atık; üevsel, ticarî ve endüstriyel işlevler sonucu oluşan ve tüketicisi tarafından artık işe yaramadığı gerekçesiyle atılan, üçevre ve insan sağlığının korunması ve üdiğer toplumsal zorunluluklar nedeniyle düzenli biçimde uzaklaştırılması gereken maddeler olarak tanımlanmaktadır.

Ø‘Kentsel katı atık’ kavramı ise, özellikle ‘tehlikeli katı atık’ kapsamına girmeyen atıklar için kullanılmaktadır. ØBir başka deyişle, katı atıklar, genel olarak, insan ve çevre sağlığına etkileri bakımından; • tehlikeli atıklar ile • zararsız atıklar biçiminde iki grupta incelenmektedir.

• Tehlikeli atıklara verilen anlam, ülkeden ülkeye değişmektedir. • Herkesin üzerinde uzlaştığı, kalın çizgilerle çerçevesini çizdiği bir tehlikeli atık tanımı bulunmamaktadır. • Bunun doğal sonucu olarak, bir ülkenin tehlikeli atık olarak tanımladığı bir maddeyi, bir başka ülke tehlikeli atık olarak nitelendirmemektedir.

• Bu alandaki en önemli uluslararası sözleşmelerden biri olan “Tehlikeli Atıkların Sınırlarötesi Taşınımının ve Bertarafının Kontrolüne İlişkin Basel Sözleşmesi”nde de tehlikeli atık tanımlanmaktan kaçınılmış, tehlikeli atık kavramına verilen anlamın zamandan zamana ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak değişmesine imkân sağlanmıştır. • Bu nedenle, değişik ulusların “atık” ve “tehlikeli atık” tanımları ve bunlar arasında yaptıkları ayrım ve bu ayrımı yapmak için kullandıkları yöntemler farklılık göstermektedir.

Değişik tehlikeli atık tanımlarının örtüştüğü, daha dar kapsamlı bir tanıma göre • “tehlikeli atıklar”ın, ügenel olarak üreten ve tüketen tarafından değersiz olarak sınıflanan, übu amaçla elden çıkarılan sanayi yan ürünleri veya üevsel kökenli tehlikeli ve zararlı maddeler olduklarını söylemek mümkündür.

Bir atığın tehlikeli olup olmadığına karar verilmesi sırasında; üatığın bileşimi, üatık içindeki bileşenlerin miktarı, üatığın fiziksel durumu ile üçevre üzerindeki etkileri ve kalıcılığı da göz önüne alınmaktadır.

Farklı tanımlara göre “tehlikeli atık”; →zararlı madde içermesi veya kimyasal reaksiyon ortaya çıkarması nedeniyle katı atık ile birlikte bertaraf edilemeyen atıktır. →çevre ve insan için tehlike arz eden yanıcı, yakıcı, kanserojen, patlayıcı, tahriş edici ve zehirli atıkların tümüne verilen genel isimdir. →evsel ya da sanayi kökenli olabilen ve de yasal olarak tehlikeli sınıfına giren, toplanmaları, taşınmaları ve bertarafları için ilave insan sağlığı ve çevre koruma önlemleri alınan atıklardır şeklinde de tanımlanmaktadır.

Tanımlar farklı olsa da, tehlikeli olarak kabul edilen atıkların belirli özelliklerden en az birini içermesi gerekmektedir. Genel olarak tehlikeli atıklar; ①patlayıcı, parlayıcı, oksitleyici, ②tutuşabilen, tahriş edici, zararlı, ③toksik, kanserojen, korozif, ④enfeksiyon yapıcı, ⑤kalıtımsal olmayan sakatlıklara yol açan (teratojenik), ⑥kalıtsal genetik sakatlıklara yol açan (mutajenik), ⑦zehirli, ekotoksik özelliklere sahiptir.

• Tehlikeli atıklara kaynağı açısından bakıldığında, özellikle endüstri ve madencilik bu tür atıkların ana kaynağı olarak görülmektedir. • Ülkemizde, Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’nde, tehlikeli atık olarak kabul edilen maddelerin bir kısmı Yönetmelik ekinde sayılmış, diğer bir kısmı ise yine Yönetmelik ekinde belirtilen tehlikeli özelliklerden en az birini taşıyan atıklar ile tehlikeli atıklara bulaşmış malzeme veya maddeler olarak belirlenmiştir.

Yönetmelik ekinde bazı atıklar, tehlikeli özellikler taşıyıp taşımadıklarına bakılmaksızın tehlikeli atık olarak nitelendirilmiş, bazı atıkların ise, Yönetmelik’te belirtilen ‘eşik konsantrasyon değerleri’ni aşıp aşmadığına bakılarak tehlikeli atık olup olmadığına karar verileceği belirtilmiştir.

• Bir atığın tehlikeli atık olması için, bireylerin onu tehlikeli atık olarak nitelendirmesi veya içerdiği tehlikenin herkesçe biliniyor olmasını gerektirmez. • Bu doğrultuda, eski bilgisayar parçaları, kullanılmış piller, aküler, eski cep telefonları tehlikeli atık olup, günlük yaşantının her alanında karşıya kalınmaktadır.

Atıklar, genel olarak basitçe şu şekilde sınıflandırılmaktadır: *Yasalar çerçevesinde tehlikeli sayılmayan ve belediye tarafından toplanıp taşınan evsel nitelikli atıklar, *Evsel katı atıklar dışında farklı yöntemlerle toplanması, taşınması, işlenmesi ve bertaraf edilmesi gereken atık yağlar ile cips gibi özel atıklar, *Hastane, laboratuar vb. sağlık kuruluşlarınca oluşturulan enfekte kimyasal atıklar, kesici ve delici malzemeler vb. tıbbî atıklar, *Tıp ve teknoloji uygulamalarından kaynaklanan radyoaktivite taşıyan atıklar, *Yasal olarak tehlikeli sayılan, evsel ya da sanayi kaynaklı tehlikeli atıklar.

Bu sınıflandırma, geçerli tek sınıflandırma değildir. Bunun yanı sıra katı atıkların, kaynaklarına göre, aşağıda görüldüğü gibi değişik gruplar altında incelendikleri de görülmektedir: Evsel Atıklar: Evsel faaliyetlerden oluşan ve genellikle çöp olarak bilinen, çoğunlukla zararsız olmakla birlikte pil, boya vb. zararlı ve tehlikeli maddeleri de içeren atıklardır.

Endüstriyel Atıklar: Endüstriyel faaliyetler sırasında veya endüstriyel işlemler sonucunda oluşan atıklardır. Endüstriyel katı atık yönetiminde doğal kaynakların ve çevrenin korunması için geri kazanım ve arıtma tesisi uygulamaları önem taşımaktadır.

Ticari ve Kurumsal Atıklar: Ticari işletmelerden ve kurumlardan kaynaklanan, genel olarak evsel atıklar kadar organik madde içermeyen atıklardır. Lokanta, büfe, mağaza, okul, askeri yerleşim, liman, ofis, stadyum vb. alanlardan toplanan atıklar bu kapsamda değerlendirilmektedir.

Belediyesel İşlerle İlgili Atıklar: Sokak süprüntüleri, park -bahçe, toptancı halleri, plaj ve mesire yerlerinden toplanan atıklar, araba hurdaları, hayvan ölüleri ve su arıtma tesislerinden ortaya çıkan çamurlar bu kapsama girmektedir.

Özel Atıklar: Radyoaktif atıklar, tehlikeli ve zararlı endüstriyel atıklar; boya, inceltici, temizlik maddeleri, piller vb. gibi evsel atıklar, lastik tekerlekler, atık su çamurları, inşaat ve yıkıntı atıkları ve hastane atıkları gibi uzaklaştırılması özel önem taşıyan atıklardır.

Tarımsal Atıklar: Bitkisel ve hayvansal ürünlerin elde edilmesi ve işlenmesi sonucunda ortaya çıkan, miktarı ve içeriği toplumların sosyoekonomik özelliklerinden, beslenme alışkanlıklarından, coğrafya ve iklim gibi değişik şartlardan etkilenen atıklardır.

Depolama, taşıma, geri kazanma ve bertaraf yöntemlerinin farklı olması göz önüne alındığında, atıkların, kaynaklarına bakılmaksızın, teknik açıdan dört ana grup altında sınıflandırıldığı da görülmektedir. üEvsel (tehlikeli olmayan) Atıklar Yasal düzeyde tehlikeli atık kabul edilmeyen, normal belediye hizmeti sonucu ayırma yolu ile geri kazanılabilen, toplanarak taşınıp evsel çöp depolama sahalarında bertaraf edilebilen, kompost yapılabilen veya yakılabilen evsel veya endüstri kökenli atıklar bu kategoriye girmektedir.

üÖzel (tehlikeli ve tehlikesiz kategorileri arası) Atıklar Yasal olarak evsel katı atık sayılmayan, ancak evsel atıklara göre farklı yöntemlerle toplanması, taşınması, işlenmesi ve bertarafı gereken atıklardır. Yönetmelik’te bu atıklar; tıbbî atıklar, atık yağlar, tarama çamurları, jips ve yakma fırını külleri olarak sıralanmaktadır.

üTehlikeli Atıklar Evsel ya da sanayi kökenli olabilen, yasal olarak tehlikeli sınıfına giren, toplanmaları, taşınmaları ve bertarafları için ilave insan sağlığı ve çevre koruma önlemleri alınmasını gerektiren atıklardır. Bu atıkların evsel atık depolama tesislerinde bertaraf edilmemesi gerekir.

üRadyoaktif atıklar Araştırma, tıp ve teknoloji uygulamaları sonucu ortaya çıkan ve radyoaktivite taşıyan atıklardır. Bu atıkların, nükleer santraller ve nükleer silahlarla ilgili çalışmalar nedeniyle meydana gelenleri ‘Yüksek Radyoaktiviteli’, araştırma merkezleri ile hastanelerden kaynaklananları ise ‘Düşük Radyoaktiviteli’ olarak iki alt grup olarak ele alınmaları mümkündür.

Tehlikeli atıkları, kimsayasal açıdan da sınıflandırmak mümkündür. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) tarafından kullanılan katı atık gruplandırması şu şekildedir: qİnorganik atıklar q. Asidik ve bazik atıklar q. Siyanürlü atıklar q. Ağır metal içeren atıklar q. Asbest kalıntıları

Diğerleri: q. Madeni yağ atıkları q. Kimyasal kökenli organik atıklar q. Kirlenmiş klorlu solventler (Halojenler) q. Klorsuz solvent atıkları q PCB'li atıklar q Boya ve reçine atıkları q Biosid ve pestisidler

q. Diğer kimyasal kökenli organik atıklar q. Biyolojik kökenli organik atıklar q Özel Atıklar (büyük miktarlardaki ‘az tehlikeli’ atıklar) q Enfekte atıklar Genel olarak; tehlikeli atıkları şu şekilde sınıflandırabiliriz: üRadyoaktif atıklar, ükimyasal atıklar ve ütıbbî atıklar

Doğal karakterlerine ya da onları oluşturan faaliyete göre tehlikeli atıklar aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir: 1. Hastanelerden, tıp merkezlerinden ve kliniklerden kaynaklanan tıbbî atıklar, 2. Farmasotik ürünlerin üretiminden ve hazırlanmasından kaynaklanan atıklar, 3. Ahşap koruyucuları, 4. Biositler ve fito-farmakolojik maddelerin üretiminden, hazırlanmasından ve kullanımından kaynaklanan atıklar,

5. Solvent (çözücü) olarak kullanılan maddelerin kalıntıları, 6. Solvent olarak kullanılmayan halojenli organik maddeler, 7. Siyanür içeren ısıl işlemler ile sertleştirme işlemlerinden kaynaklanan atıklar, 8. Hedeflenen kullanıma uygun olmayan mineral yağlar ve yağlı maddeler, 9. Yağ / su, hidrokarbon / su karışımları, emülsiyonlar,

10. Poliklorlubifeniller, poliklorluterfeniller veya polibromlubifenillerli maddeler, 11. Rafine etme, distilasyon (imbikleme) ve her türlü pirolitik (ısıl) işlem sonucu ortaya çıkan katranlı maddeler, 12. Mürekkepler, boyalar, pigmentler, boyalar, lakeler, (cilalar) vernikler, 13. Reçineler, lateks, plastize edici maddeler, zamklar / yapıştırıcılar, 14. Tanımlanmamış veya yeni ve insan ve çevre üzerindeki etkileri bilinmeyen, araştırma ve geliştirme ya da eğitsel aktivitelerden kaynaklanan kimyasal maddeler,

15. Piroteknikler ve diğer patlayıcı malzemeler, 16. Fotoğrafçılık kimyasal malzemeleri ve prosesleme malzemeleri, 17. Poliklorlü dibenzo-furanın herhangi bir türevi ile kirlenmiş her türlü malzeme, 18. Poliklorlü dibenzo–p-dioksinin herhangi bir türevi ile kirlenmiş malzeme,

19. Hayvansal veya bitkisel sabunlar, yağlar, balmumları, 20. Solvent olarak kullanılmayan, halojenli olmayan organik maddeler, 21. Metal veya metal bileşikleri içermeyen inorganik maddeler, 22. Küller ve/veya cüruflar, 23. Tarama atıklarını (spoiller) içeren toprak, kum ve kil, 24. Siyanitsiz ısıl işlem tuzları,

25. Metalik tozlar, 26. Kullanılmış katalist malzemeler, 27. Metal veya metal bileşikleri içeren sıvı veya çamurlar, 28. Kirlilik kontrol işlemlerinden kalan artıklar, 29. Islak arıtıcı çamurları,

30. Su arıtma tesisleri çamurları, 31. Dekarbonizasyon artığı (bakiyesi), 32. İyon-değiştirici kolon artığı, 33. Arıtılmamış veya tarımda kullanılmaya uygun olmayan atıksu arıtma çamurları, 34. Tankların veya ekipmanlarının temizliğinden kalan artıklar, 35. Kirlenmiş ekipman, 36. Piller ve diğer elektrikli üniteler, 37. Bitkisel yağlar, 38. Diğer herhangi bir atık