1 RADYASYONUN ALIANLARIN SALII ZERNE ETKLER RADYASYON KAVRAMI

1

RADYASYONUN ÇALIŞANLARIN SAĞLIĞI ÜZERİNE ETKİLERİ RADYASYON KAVRAMI ve KISA TARİHÇE Radyasyon ve Radyoaktivite Tanımı: Radyasyon (ışıma): Maddenin kendiliğinden veya çevreden aldığı enerji etkisiyle dış ortama saldığı parçacık veya foton formunda dalga türü enerjiyi ifade eder. Radyoaktivite: Kararsız (radyoaktif) haldeki çekirdeklerin kararlı hale geçmek için bozunma (parçalanma) süresince çevreye radyasyon yayma olayıdır. 2

RADYASYON KAVRAMI ve KISA TARİHÇE Ø 8 Kasım 1895 tarihinde Alman Fizikçi Prof. Dr. Wilhelm Conrad ROENTGEN (1895 -1923) tarafından x-ışınları bulunarak, radyoloji biliminin temeli atılmıştır(Kendisine 10 Aralık 1901 yılında ilk Nobel Fizik Ödülü verilmiştir). Ø Doğada kendiliğinden radyasyon yayan (radyoaktif) maddelerin var olduğu ilk kez 24 Şubat 1896 tarihinde Fransız fizikçi Henri BECQUEREL (1852 -1908) tarafından uranyum tuzları üzerinde saptanmıştır. 3

RADYASYON KAVRAMI ve KISA TARİHÇE Ø 1897 yılında İngiliz fizikçi Ernest RUTHERFORD tarafından uranyum tuzlarının alfa ve beta ışını yaydığı bildirilmiştir. Ø 1898 yılında, Polonya kökenli Fransız fizikçi Marie CURIE tarafından toryum tuzlarının da radyoaktif olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca; Marie CURIE, kocası Fransız fizikçi Pierre CURIE ile Polonyum ve Radyum elementlerini de elde ettiler (Bu nedenle; CURIE çifti 1903 yılında Nobel Fizik Ödülünü Henri BECQUEREL ile paylaşmıştır. Marie CURIE’ye radyoaktivite konusundaki çalışmaları Nedeniyle, 1911 yılında Nobel Kimya Ödülü de verilmiştir). 4

RADYASYON KAVRAMI ve KISA TARİHÇE Ø Yine 1898 yılında Fransız fizikçi Paul Ulrich VILLARD tarafından gamma ışınları saptanmıştır. Ø 1903 yılında İngiliz fizikçi ve kimyacı Frederick SOODY tarafından radyoizotopluk olayı keşfedilmiştir (Kendisine 1921 yılında Nobel Fizik ödülü verilmiştir). Ø 15 Ocak 1934 tarihinde Pierre ve Marie CURIE çiftinin kızı Fransız fizikçi İrene CURIE ve kocası Jean Frederick JOLIOT-CURIE tarafından yapay aktivite bulunmuştur (Bu nedenle, kendilerine 1935 yılında Nobel Kimya Ödülü verilmiştir). Ø 1932 yılında İngiltere’de James CHADWICK tarafından Nötron keşfedilmiştir. Kendisine 1935 yılında Nobel Fizik Ödülü verilmiştir). 5

YAPILARINA GÖRE RADYASYON ÇEŞİTLERİ İyonlayıcı (iyonizan ) radyasyonlar Ø Ø Partikül (madde yapısında) olan iyonlayıcı radyasyonlar Foton (enerji) yapısında olan iyonlayıcı radyasyonlar İyonlayıcı olmayan (non-iyonizan) radyasyonlar Ø Ø Görünen ışık (renkler) Kızılaltı ışınlar 6

YAPILARINA GÖRE RADYASYON ÇEŞİTLERİ İyonlayıcı (İyonizan) Radyasyonlar q. Partikül (madde) yapısında olanlar Ø Alfa ışınları (+) Ø Beta ışınları § Negatronlar (-) § Pozitronlar (+) Ø Nötron ışınları (0) Ø Elektron demeti (-) Ø (Kütleli ışınlar) q. Foton (enerji) yapısında olanlar Ø Ø Kozmik ışınlar Gamma ışınları X-ışınları (röntgen ışınları) Ultraviyole ışınları (Yüksüz ve kütlesiz ışınlar) 7

YAPILARINA GÖRE RADYASYON ÇEŞİTLERİ İyonlayıcı (İyonizan) Radyasyonlar 8

YAPILARINA GÖRE RADYASYON ÇEŞİTLERİ İyonlayıcı (İyonizan) Radyasyonlar q Partikül (madde) yapısındaki radyasyonların biyolojik etkileri, hareketleri sırasında kazandıkları kinetik enerjinin dokulara aktarılmasından ileri gelmektedir. q Foton (enerji) yapısındaki elektromanyetik radyasyonların ise, dokulara doğrudan enerji olarak nüfuz etmesi biyolojik zarara yol açmaktadır. 9

YAPILARINA GÖRE RADYASYON ÇEŞİTLERİ İyonlayıcı olmayan (non-iyonizan) Radyasyonlar Görünen Işık Speltrumu (renk dalgaları) Ø Mor Ø Lacivert Ø Mavi Ø Yeşil Ø Sarı Ø Turuncu Ø Kırmızı Kızılaltı Işınlar Ø Enfraruj (infrared) ışınlar Ø Radar algaları/mikrodalgalar Ø TV dalgaları Ø Radyo dalgaları Ø Elektrik dalgaları 10

Işık Spektrumu (renk dalgaları) kırmızı turuncu sarı yeşil mavi lacivert mor 11

İYONİZASYON OLAYI ve İYON KAVRAMLARI İyonizasyon : Çeşitli nedenlerle atom veya moleküllerin elektron kaybetme veya elektron kazanması olayıdır. 12

İYONİZASYON OLAYI ve İYON KAVRAMLARI İyon (yüklü atom): Elektron kaybetmiş veya elektron kazanmış atomlardır. Ø Elektron kaybeden atom (+) iyon Ø Elektron kazanan atom ( -) iyon KATI : SIVI: GAZ: Na. Cl x-ışını Na+ +Cl- H 2 O x-ışını H+ + OH- O 2 x-ışını O 3 (ozon) 13

İYONLAYICI RADYASYONLARA DAİR BAZI ÖZELLİKLER Parçacık ( madde) türü iyonlayıcı radyasyonlar Parçacık (madde) türü radyasyonlar Özellikleri Alfa ışınları Ø+ elektrik yüklü parçacıklardır. ØPenetrasyon yetenekleri çok düşük olduğundan, bir kağıt yaprakla bile durdurulabilirler. ØÇıplak deride biyolojik etki gösterir. ØSindirim ve solunum yoluyla da vücuda girebilirler. Beta ışınları ØNegatron türleri (-), pozitron türleri (+) yüklüdür. Øİyonizasyon yetenekleri alfa parçacıklarından zayıf olduğu halde, penetrasyon yetenekleri alfa parçacıklarından 100 kat kadar yüksektir. ØOrganizmanın çıplak kısımları yanında, giysileri de geçerek, deriyi 1 -2 cm geçebilirler. Ø 20 mm kalınlıkta alüminyum veya ince bir plastik tabakayla durdurulabilirler. Nötron ışınları ØYüksüz parçacıklar olup, maddeye nüfuz edebilirler (iyonlaşma dolaylı olur). ØKalın beton, su veya parafin kütleleriyle 14

İYONLAYICI RADYASYONLARA DAİR BAZI ÖZELLİKLER Dalga ( enerji) türü iyonlayıcı radyasyonlar Dalga (enerji) türü radyasyonlar Özellikleri Kozmik ışınlar Ø Güneşten dünyamıza gelen çok yüksek enerjili ışınlar olup, çoğu atmosfer tarafından tutulmaktadır. Gamma ışınları ØElektromanyetik dalga türünde radyoaktif ışınlardır. ØBeta ışınlarından daha yüksek enerjili ve penetran ışınlardır. ØPenetrasyon yetenekleri alfa ve beta ışınlarına göre çok daha yüksek olduğu halde, iyonizasyon yetenekleri düşüktür. ØBiyolojik etkilerinden radyoterapi uygulamalarında yaygın olarak yararlanılmaktadır. Ø 20 -30 cm bariyerleri bile geçebilirler. X-ışınları Ultraviyole ışınları ØDalga boyları gamma ışınlarından uzun, enerjileri gamma ışınlarından düşüktür. ØDalga boyları kısaldıkça enerjileri artar. Ø 2, 5 mm. kurşun levhalarla engellenebilirler. ØMor ötesi grubun en düşük enerjili ışınlarıdır. ØDalga boyları uzun enerjileri düşüktür. ØPencere camını dahi geçemezler. 15

RADYASYON DOZU ve BİRİMLERİ Radyasyon dozu : Radyasyona maruz kalan hedef kitle tarafından soğrulan radyasyon enerjisi miktarıdır. Radyasyon dozunun hedef kitle üzerindeki etkisi; radyasyonun cinsi, doz hızı ve bu doza maruz kalma süresine göre değişir. . Radyasyon ölçü birimleri: Terim Işınlama dozu Eski Birim Röntgen ( R ) Yeni Birim Coulomb/Kilogram (C/kg) Aktivite Soğrulmuş doz Eşdeğer Doz Curie (Ci) Becquerel (Bq) Radyasyon Absorplama Gray (Gy) Dozu (RAD) İnsan Eşdeğer Dozu (Rem) Sievert (Sv) Dönüşüm 1 C/kg=3876 R 1 R= 2, 58 x 10 -4 C/kg 1 Ci= 3, 7 x 1010 Bq 1 Ci= 37 GBq 1 Gy= 100 Rad 1 Rad= 0, 01 Gy 1 Sv= 100 Rem 1 Rem= 0, 01 Sv 16

DOĞAL ve YAPAY RADYASYONLARA DAİR BAZI VERİLER Doğal ve yapay radyasyonların yıllık dünya ortalamaları Fiziksel Etken Radon gazı Gamma ışını Kozmik ışınlar Tıbbi ışınlamalar İç radyasyon (potasyum-40 vb. ) Radyoaktif serpinti Mesleki çalışma Radyoaktif atıklar Tüketici ürünler TOPLAM Maruz Kalınan Ortalama Doz (m. Sv/Yıl) 1, 30 0, 46 0, 39 0, 30 0, 23 0, 007 0, 002 0, 001 0, 0005 2, 7 m. Sv/Yıl Kaynak: Yusuf Ergun TOĞAY Radyasyon ve Biz TAEK Yay. Ank. 2002 17

DOĞAL ve YAPAY RADYASYONLARA DAİR BAZI VERİLER Bazı Bölgelerdeki Doğal Radyasyon Düzeyleri Yer Yıllık Ortalama Doz (m. Sv) Ankara 0, 44 Mersin (Akkuyu) 0, 53 Iğdır (Alican) 0, 88 Çanakkale 1, 23 Kars (Digor) 1, 58 Hindistan (Kerela) 15, 80 İran (Ramsar) Brezilya kumsalları) 148, 92 (Guarapari 788, 40 Kaynak: Yusuf Ergun TOĞAY Radyasyon ve Biz TAEK Yay. Ank. 2002 18

DOĞAL ve YAPAY RADYASYONLARA DAİR BAZI VERİLER Maruz Kalınan Doğal Radyasyon Oranları Doğal Radyasyon Kaynağı Radon gazı Maruz Kalınan Radyasyon oranı (%) 49, 4 Gamma ışınları 17, 5 Kozmik ışınlar 14, 8 Yiyecekler 9, 5 İç radyasyonlar (potasyum-40 vb. ) 8, 7 Kaynak: Yusuf Ergun TOĞAY Radyasyon ve Biz TAEK Yay. Ank. 2002 19

DOĞAL ve YAPAY RADYASYONLARA DAİR BAZI VERİLER Radyasyon Kaynakları 20

RADYASYONUN KULLANIM ALANLARI Radyasyonun Tıp Alanında Kullanıldığı Yerler Tıbbi görüntüleme yöntemlerinde Radyoterapi uygulamalarında Tıbbi malzemelerin sterlizasyonu işlemlerinde Kalp pili ve kan pompası yapımında Adli tıp dalında suç kanıtlarının değerlendirilmesinde 21

RADYASYONUN KULLANIM ALANLARI Radyasyonun Tıp alanı dışında kullanıldığı yerler q Analiz işlemlerinde q Enerji kaynağı tesisinde Ø Uydu ve uzay araçlarında Ø Hava tahmin istasyonlarında Ø Karayolu trafik lambalarında Ø Tek kişilik kaloriferli giysilerde q Endüstri ve sanayi alanında q Tarım alanında q Yaş tayininde 22

RADYASYONUN ZARARLI ETKİLERİNE DAİR BAZI GERÇEKLER a)Radyasyonun deride eritem (kızarıklık) yaptığı 1896 yılında Stevens, epilasyon (saç/kıl dökülmesi) etkisi ise J. DANIEL tarafından gözlenmiştir. eritem b) X-ışınlarının (iyonlayıcı radyasyonların) gazları iyonlaştırdığı yine 1896 yılında Fransız fizikçi Jean PERRIN tarafından saptanmıştır. c) X-ışınlarının keşfinden sadece 3 yıl sonra (1899 yılında) yüksek radyasyon dozuna maruz kalan ilk radyologlardan birinin sağ elinde yaralar görülmüş, 1933 yılında eli kesilmiş ve 1933 yılında da kanserden ölmüştür ( Nük. Yük. Müh. Yusuf Ergun TOGAY. Radyasyon ve Biz. TAEK Yay. Ankara, 2002, s: 27). epilasyon ç) X-ışınlarının neden olduğu kanser vakalarına dair ilk rapor 1902 yılında yayımlanmıştır. 23

RADYASYONUN ZARARLI ETKİLERİNE DAİR BAZI GERÇEKLER d) 1920 yılında, ABD eyaletlerinden biri olan New Jersey saat fabrikasında saat minelerini radyumlu boya ile boyayan işçi kızlarda radyasyonun iç radyasyon etkisi saptanmıştır. Bu işçi kızların kemiklerine yerleşen radyum nedeniyle kemik kanserinden ölenler olduğu görülmüştür. e) Radyoloji biliminin kurucusu Alman fizikçi prof. Dr. Wilhelm Conrad ROENTGEN ölümünden kısa bir süre önce hastalığına barsak tümörü tanısı koymuş, 1923 yılında ölmüştür. f) 1927 yılında Amerikalı genetikçi Herman Joseph MULLER tarafından radyasyonun genlerde değişiklik yaparak mutasyonlara neden olduğu anlaşılmıştır (Kendisine 1946 yılında Nobel Tıp Ödülü verilmiştir. ). g) Ömrünü radyoaktifmaddeler üzerinde bilimsel araştırmalar yaparak geçiren, hem fizik hem de kimya dalında Nobel ödülü alan Fransız fizikçi Marie CURIE’nin aşırı radyasyon dozuna maruziyet sonucu 4 Temmuz 1934 tarihinde lösemi hastalığından öldüğü bilinmektedir. ğ) 6 Ağustos 1945 tarihinde Japonya’nın Hiroşima kentine ve 9 Ağustos 1945 tarihinde ise Nagazaki kentine atılan atom bombası ile binlerce kişinin öldüğü, yaralandığı veya sakat kaldığı somut gerçeklerdir. 24

RADYASYONUN ZARARLI ETKİLERİNE DAİR BAZI GERÇEKLER Hiroşima Mağdurları!. . 25

RADYASYONUN ZARARLI ETKİLERİNE DAİR BAZI GERÇEKLER h) Önemli nükleer santral kazaları Ø 1957 yılında İngiltere’de Windscale nükleer santral kazası Ø 1979 yılında ABD’de Three Mile Island reaktör kazası Ø 1986 yılında Eski Sovyetler Birliği’nde meydana gelen Çernobil Nükleer Santral kazası 26

RADYASYON UYGULAMALARINDA MARUZ KALINAN RADYASYONLAR Radyolojik inceleme yöntemlerinde maruz kalınan radyasyonlar İyonizan Radyasyon kaynaklı radyolojik inceleme yöntemleri Yöntemin Adı Radyografi (Röntgen) Bilgisayarlı Tomografi (BT) Sintigrafi (SPECT/PET) Kemikmineral dansitometri Yöntemde Yararlanılan Radyasyon Yöntemin Dayandığı Fiziksel Esas X- ışınları (röntgen ışınları Transmisyon Emisyon SPA Gamma ışınları DPA DEXA Transmisyon X- ışını 27

BT Röntgen KMD 28

RADYASYON UYGULAMALARINDA MARUZ KALINAN RADYASYONLAR Non-iyonizan radyasyon kaynaklı radyolojik inceleme yöntemleri Yöntemin Adı Yöntemde Yararlanılan Radyasyon Yöntemin Dayandığı Fiziksel Esas Manyetik Rezonans (MR) Radyo frekans dalgalar Emisyon Ultrason (US) Ses ötesi (eko) dalgalar Refleksiyon Termografi (TG) Enfraruj ışınlar (ısı dalgaları) Emisyon Diyafonografi (Transilüminasyon) Kırmızı ışık veya infrared ışınlar Transmisyon BT-laser mammografi Laser ışınlar 29

Manyetik rezonans (MR) Termografi (TG) Ultrason (US) 30

RADYASYON UYGULAMALARINDA MARUZ KALINAN RADYASYONLAR Radyoterapi uygulamalarında maruz kalınan radyasyonlar Eksternal radyoterapi (Teleterapi) yönteminde maruz kalınan radyasyonlar Uygulanan Teleterapi Tekniği Uygulanan Radyasyon Kobalt-60 uygulamaları Gamma ışınları Yüklü parçacık hızlandırıcıları (Linear veya Betatron hızlandırıcı) X- ışını veya elektron demeti Ağır parçacık hızlandırıcı Siklotron Nötron ışınları Mikrotron Elektron demeti Van de graft jeneratörü X-ışınları 31

Linear hızlandırıcı Cyberknife radyoterapi cihazı Kobalt-60 tedavi cihazı Betatron hızlandırıcı 32

RADYASYON UYGULAMALARINDA MARUZ KALINAN RADYASYONLAR Radyoterapi uygulamalarında maruz kalınan radyasyonlar İnternal radyoterapi (Brakiterapi) yönteminde maruz kalınan radyasyonlar Uygulanan Brakiterapi Tekniği Uygulanan Radyasyon İnterstisyel (doku içine) radyoterapi İnterkaviter (vücut boşluklarına) radyoterapi Genellikle gamma ışınları Kontakt (temas) radyoterapi Sistemik selektif radyoterapi Hipertermik radyoterapi Isı dalgaları 33

Radyoterapi uygulamaları 34

RADYASYONUN ÇALIŞANLARIN SAĞLIĞI ÜZERİNE ETKİLERİ B) RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİNİN BAĞLI OLDUĞU FAKTÖRLER Radyasyonun Biyolojik Etkilerinin Bağlı Olduğu Faktörler Organizma bölgesinin radyasyona karşı duyarlık derecesi Organizmayı etkileyen radyasyonun cinsi Organizmanın maruz kaldığı radyasyon miktarı Organizmanın radyasyona maruz kalma süresi Organizmanın radyasyondan etkileniş şekli 35

ORGANİZMA BÖLGESİNİN RADYASYONA KARŞI DUYARLIK DERECESİ Organizmanın radyasyona karşı duyarlık derecesini belirleyen faktörler q Hücre ne kadar genç, bölünme ve çoğalma yeteneği ne kadar yüksekse radyasyona duyarlık o kadar fazladır. q Vücudun ısı derecesi arttıkça radyasyona duyarlık da artar. q Dokulardaki oksijen miktarı arttıkça radyasyona duyarlık da artar. q Metabolizma faaliyetlerinin arttığı durumlarda radyasyona duyarlık da artar. q Bazı kimyasal maddeler ( Akdinomisin-D gibi) duyarlığı artırır. Işınlara duyarlı olmayan tümörlerin tedavisinde bu maddelerden yararlanılır. Bazı kimyasal maddeler ( Aminothiol gibi) ışınlara duyarlığı azaltır. 36

ORGANİZMA BÖLGESİNİN RADYASYONA KARŞI DUYARLIK DERECESİ Radyasyona karşı duyarlık derecesi sınıflaması Radyosensitif (Radyasyona duyarlı) Ø Ø Ø Ø Ø İnce barsaklar Lökositlerin lenfosit türü Üreme hücreleri Göz merceği ve retina Kemik iliği Tiroit bezi Kalp Deri Dalak Radyorezistans (Radyasyona dirençli) Ø Kas doku Ø Sinir doku Ø Olgun kemik dokusu 37

ORGANİZMA BÖLGESİNİN RADYASYONA KARŞI DUYARLIK DERECESİ Aynı bölgenin farklı kısımlarında radyasyonlara farklı duyarlık örnekleri q Epitel doku Silindirik epitel hücreleriyle örtülü mukozalar q Mide Fundus bölgesi q Bağırsaklar Lenf bezleri ve pyer plaklarının bulunduğu bölgeler q Göz Retina 38

ORGANİZMAYI ETKİLEYEN RADYASYONUN CİNSİ Radyasyonun cinsi değiştikçe özellikleri de değişir. 39

ORGANİZMANIN MARUZ KALDIĞI RADYASYON MİKTARI Radyasyon miktarı ile meydana gelecek radyasyonun zararı doğru orantılıdır. Doz değerleri (Kv, m. A, s) arttıkça radyasyon miktarı arttığından, biyolojik zarar da artar 40

ORGANİZMANIN RADYASYONA MARUZ KALMA SÜRESİ q Radyasyona maruziyet süresi arttıkça biyolojik zarar da artar. q Belirli bir radyasyon dozunu bir defada alma yerine, belirli aralıklarla alınması biyolojik zararı azaltır. q Uzun süre (yıllarca) alınan radyasyon, meslek hastalıklarına yol açabilir. 41

RADYASYONUN ORGANİZMAYI ETKİLEYİŞ ŞEKLİ q Primer radyasyon etkisinde pratik anlamda belirli bir zaman geçmeden de hasar oluşabilir. q Sekonder radyasyona maruziyet sonucu belirgin etkiler 10 -20 yıl sonra ortaya çıkar. 42

RADYASYONA MARUZ KALAN ORGANİZMADA GÖRÜLEBİLECEK BELİRTİLER Radyasyonun erken belirtileri (akut ışınlama belirtileri ) Ø Kısa sürede yüksek doza maruz kalındığında • • • Halsizlik, ateş, baş ağrısı Mide bulantısı, kusma İştahsızlık, karın ağrısı, ishal İç kanama, bilinç kaybı Ağız ve boğaz enfeksiyonları Hızlı zayıflama, anemi Katarakt Saç dökülmesi (epilasyon) Erkeklerde geçici kısırlık 43

RADYASYONA MARUZ KALAN ORGANİZMADA GÖRÜLEBİLECEK BELİRTİLER Radyasyonun erken belirtileri (akut ışınlama belirtileri ) Ø Bölgesel radyasyon hasarlarında • El ve parmaklarda harabiyet • Deride eritem (kızarıklık), döküntü, büller (su kabarcıkları) veya ülserler (açık yaralar), nekroz (doku ölümü) • Gözde saydamlık kaybı (opasite) veya katarakt • Erkeklerde geçici sterlite (geçici kısırlık) • Kadınlarda menstruasyon (regl/adet) ve ovülasyon (yumurtlama) olaylarında Düzensizlik (Düşük dozlarda dahi söz konusudur). Ø Hamilelikte radyasyona maruziyet sonucu • Bebeğin doğum öncesi ölümü • Büyüme ve gelişmede yavaşlama • Zihinsel gerilik vb. 44

RADYASYONA MARUZ KALAN ORGANİZMADA GÖRÜLEBİLECEK BELİRTİLER Radyasyonun geç belirtileri (kronik ışınlama belirtileri ) Ø Uzun süre (yıllarca) düşük radyasyon dozlarına maruziyet durumunda Gözde fark edilebilir opasite (saydamlık kaybı), katarakt, kornea delinmesi ve körlük Salgı sisteminde bozukluklar Sürekli sterlite (sürekli kısırlık) Lösemi (kan kanseri), kemik kanseri, akciğer kanseri, tiroit ve meme kanseri vb. Erken yaşlanma/doğal yaşam süresinde kısalma katarakt opasite 45

RADYASYONA MARUZ KALAN ORGANİZMADA GÖRÜLEBİLECEK BELİRTİLER Radyasyonun geç belirtileri (kronik ışınlama belirtileri ) Ø Gelecek nesillere ait belirtiler Konjenital anomaliler Büyüme gelişme geriliği Doğum öncesi veya doğum sonrası ölüm 46

RADYASYONUN ORGANİZMA ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 47

RADYASYONUN ORGANİZMA ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ q. Radyasyonun Hücre Üzerindeki Etkileri Hücre Zarı üzerine etkisi Stoplazma üzerine etkisi • Hücre zarının “seçici geçirgen” özelliğinde bozulma (Hücre zarının osmoz ve aktif transport olayları üzerinde fonksiyon gösteremeyişi) § Stoplazmanın organik temel bileşikleri (karbonhidratlar, lipidler, lipoidler ve proteinler) üzerinde kimyasal değişiklikler § Stoplazma içindeki organellerin fonksiyonlarında bozulma (örneğin: Ribozomlar protein üretemez. Lizozomlar nükleik asit, protein ve lipitlerin parçalanmasında kullanılan enzimler yapılamaz. Mitokondriumlar hücre solunumu ve oksidasyonu gibi olaylarda rol oynayan enzimleri üretemez. Protein nezim ve nükleik asitlerin (RNA ve DNA’nın) sentezi yapılamaz (DNA olmadan hücrede çoğalma faaliyetleri gerçekleşemez). Hücre çekirdeğine etkisi Döl hücrelerinin çekirdekleri radyasyondan etkilenirse, DNA molekül zinciri hasar görmüş olacağından, gelecek nesiller de zarar görmüş olur. 48

RADYASYONUN ORGANİZMA ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ q Radyasyonun Genital Sistem ve İntra-uterin Yaşam Üzerine Etkileri Ø Üreme organları etkilendiğinde döllenmede geçici değişiklikler Ø Genital siklus (menstruasyon ve ovülasyon) olaylarında düzen bozukluğu Ø Normalde 42 -50 yaşlarında gerçekleşmesi beklenen menopoz (adet kesimi) olayının daha erken yaşlarda gerçekleşmesi Ø Zygotun ölmesi ve düşmesi Ø Gelecek nesillerde mutasyona bağlı sakatlık Ø Hamilelik döneminde ilk 8 gün zarfında alınan radyasyon nedeniyle bebeğin doğum öncesi ölümü Ø Hamileliğin 8. -56. günlerini kapsayan döneminde alınan radyasyon, bebekte büyümenin gecikmesine Ø Hamileliğin 14. -105. günlerini kapsayan döneminde maruz kalınan radyasyon bebekte nörolojik etkilere ( zihinsel gerilik, felç vb. ) Ø İntra uterin yaşamın ilk 2 aylık döneminde (embriyo döneminde) organlar teşekkül ederken alınan radyasyon teşekkül etmekte olan organların anomalisine neden olur. 49

RADYASYONUN ORGANİZMA ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ q Radyasyonun Bazı Doku ve Organlar üzerindeki Etkisi Ø Epitel dokularda yıkım ( sindirim kanalı epiteli, boşaltım ve genital sistemin tüp şeklindeki oluşumlarının iç duvarları, uterus epiteli, gözün kornea tabakası, tiroit bezi epiteli ve trakea epiteli gibi dokularda yıkım Ø Sindirim sisteminde salgılamada azalma, mide bağırsak ülserleri, ince bağırsaklarda emilim bozuklukları (özellikle lieberkühn bezelerinde bozukluk), bağırsak peristaltizmindeki artışa bağlı durmayan ishaller Ø Gözde katarakt, kornea ülserler ve kornea perferasyonu, retina lezyonları ve nihayet körlük Ø Deride duyarlık kaybı (hissizlik), deride yanma, eritem, ülserasyon, pigmentasyon ve ileri safhalarda deri kanserleri (Not: Derinin kıllı bölgeleri kılsız bölgelere oranla daha duyarlıdır) Ø Saç köklerindeki yıkıma bağlı olarak saçlarda donukluk, kırılma ve geçici ya da sürekli epilasyon (saç dökülmesi, kellik) Ø Karaciğer ve böbreklerde fonksiyon bozuklukları, idrar yapma zorluğu, mesane hücrelerinde yıkım Ø Çocuklarda tiroit bezi kanserleri Ø Kemiklerde ileri derecede kemikleşme, kemik kırılmaları, kemik nekrozları ve kemik kanserleri Ø Bağ doku tellerinde yıkım Ø Kas tonusünde azalma 50

RADYASYONUN ORGANİZMA ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Radyasyonun kan üzerindeki etkileri Radyasyonun lenfositler üzerindeki etkisi Radyasyonun lökositler üzerine etkisi Radyasyonun kan üzerine etkileri Radyasyonun trombositler üzerine etkisi Radyasyonun eritrositler üzerine etkisi Radyasyonun bazofiller üzerindeki etkisi Radyasyonun nötrofiller üzerindeki etkisi Radyasyonun monositler üzerine etkisi 51

Radyasyonun Kan Üzerindeki Etkileri Radyasyonun Lökositler Üzerindeki Etkileri Lökosit Radyasyonun etkisi türü Lenfosit Lökosit türlerinden radyasyona en duyalı olan lenfositler etkilenirse, vücudun antikor üretimi doğrudan etkileneceğinden, organizmanın bağışıklık sisteminde Bazofiller etkilenirse eritrositlerin aglütinasyonu söz konusu ( Kemik iliği aktivitesinin arttığı hallerde ve lösemide bazofil sayısı artar). Eozinofillerin vücudu yabancı proteinlerden , alerjilerden ve parazit enfestasyonlarından korumaya çalıştığı sanılmaktadır. Ayrıca; eozinofiller damar içindeki kan pıhtılaşmalarında fibrinlerin parçalanmasında görev yaptığı bilinmektedir. Radyasyon etkisiyle bu görevlerde aksama Nötrofilller fagositoz yoluyla vücut savunmasında rol oynar. Nötrofillerin radyasyondan etkilenmesi sonucu vücudun savunma sisteminde zayıflama Monositler özellikle iltihaplı bölgelerde görev yaparlar. Etkilenmeleri halinde iltihaplı yaralarda iyileşme güçlüğü, savunma sisteminde zayıflama, enfeksiyon hastalıklarına yakalanma riski artar 52

Radyasyonun Kan Üzerindeki Etkileri q. Radyasyonun trombositler üzerinde etkileri Ø Trombositlerde yıkım nedeniyle kandaki pıhtılaşma olayında güçlük ve kanama (diş etleri, bağırsak vb. yerlerde durmayan kanamalar). Ø 1 mm 3 kanda 200. 000 -500. 000 olan trombosit sayısının 50. 000 civarına düşmesi halinde kanama, 10. 000 civarına düşmesi halinde ise ölüm nedenidir. Kan Protrombin + tromboplastin + Ca⁺⁺ Trombin (trombokinaz) Trombin + fibrinojen FİBRİN (pıhtılaşmayı sağlayan madde) 53

Radyasyonun Salgı Bezleri Üzerine Etkileri Salgı bezi Radyasyon Etkileri Tükürük bezleri Glandula parotis (kulak altı tükürük bezi), Glandula Submandibularis (çene altı tükürük bezi) ve Glandula Lingualis (dilaltı tükrük bezi) salgılarındaki azalmaya bağlı ağız kuruluğu ve konuşma güçlüğü (Tükürük pityalin ve maltaz enzimlerini içerir. Bu enzimler olmadan ağızdaki sindirimde karbonhidratlar dekstrin ve maltoza çevrilemez) Tiroid bezi Tiroit bezinin fonksiyonunda bozulma Karaciğer ve pankreasın fonksiyonunda bozulma (Pankreasın fonksiyonundaki bozulmaya bağlı olarak dış salgılardan olan tripsin, amilaz ve lipaz enzimlerinin azalması sonucu yağ ve protein metabolizmasında bozulma) Pankreasın iç salgılarından olan insülin ve glukagon hormonlarındaki azalmaya bağlı olarak şeker metabolizmasında aksaklık Mide salgıları Midede proteinleri peptonlara çevirmede görev yapan “pepsin” ve yine sindirimde görevli HCl miktarında azalma ( midedeki sindirim olayında bozulma) 54

Radyasyonun Organizma üzerindeki Diğer Etkileri Radyasyonun tırnak köklerini etkilemesi sonucu tırnaklarda çelimsizlik, donukluk, çatlama veya ileri safhalarda tırnak düşmesi Ter ve yağ bezlerinde fonksiyon bozukluğu Parmak ve el sırtlarında ileride kansere dönüşme olasılığı yüksek (prekanserojen) lezyonlar Vaktinden önce yaşlanma Yaşlanmış çocuklar!. . 55

RADYOLOJİ DEPARTMANLARININ TESİS ve DONANIMI q Radyoloji Departmanının Tesisi ve Özellikleri Yeri ; Ø Doğal havalandırma ve aydınlatma özelliği olmalı Ø Mümkünse diğer birimlerden bağımsız olmalı Ø Acil servise yakın olacak şekilde tesisi edilmeli 56

RADYOLOJİ DEPARTMANLARININ TESİS ve DONANIMI q Büyüklüğü Standart bir radyografi odasının; Ø Taban alanı 37 m², Ø Yüksekliği 3 m. olmalı, Ø Genel alan grafi odasının 5 katı olmalı, Ø Arşiv odasının alanı genel alanın %19’u kadar olmalı 57

RADYOLOJİ DEPARTMANI Radyoloji departmanı plan örneği 58

RADYOLOJİ DEPARTMANLARININ TESİS ve DONANIMI q. Karanlık odalar ; Ø Ø Ø Karanlık oda mümkünse grafi odasına bitişik olmalı, Karanlık oda hacmi minumum 25 m³ olmalı, Karanlık odanın taban uzunluğu en az 3 m olmalı Yüksekliği 2 m den az, 2, 5 m den çok olmamalıdır. Labirent girişli karanlık odalarda labirent geçişten giriş kapı genişliği 80 cm. yi, yüksekliği ise 2 m. yi ve geçit genişliği 70 cm. yi aşmamalı, geçit derinliği ise 3 m. den az olmamalıdır. 59

Karanlık oda plan örnekleri 60

RADYOLOJİ DEPARTMANLARININ TESİS ve DONANIMI q Radyasyon odalarının tavan, taban ve duvar yapısı Ø Ø Ø Duvarları 2, 5 mm kalınlıkta kurşun veya aynı radyoopaklıkta diğer kombinasyonlara eş değer olmalı Taban ve duvarlar için 29 cm kalınlıkta tuğla veya 20 cm kalınlıkta beton olmalı Radyografi odalarının taban ve duvarlarının 20 cm kalınlıkta beton olması yanında, zeminlerin kauçuk, tahta veya muşamba gibi elektriği yalıtan maddelerden yapılmış olması gerekir. 61

RADYOLOJİ DEPARTMANLARININ TESİS ve DONANIMI q Radyasyon odalarının kapı ve pencere yapısı Ø Ø Grafi odasıyla bitişik karanlık oda kapıları grafi odasına açılmamalıdır. Kaset alış-veriş dolabının kapakları kurşun levhalarla kaplanmalıdır. Radyografi odalarının kapıları dışarı açılmalıdır. Odalardan bina içerisine açılan pencerelerde kurşunlu camlar kullanılmalıdır. 62

RADYOGRAFİ DEPARTMANLARINDAKİ BİRİMLER ve ÖZELLİKLERİ q Radyoloji departmanındaki asgari birimler Ø Ø Ø Danışma Kayıt-kabul birimi Bekleme salonu Radyolojik inceleme odası Karanlık Oda (Film banyo/baskı odası) Film hazırlama ve kalite kontrol odası Film inceleme (rapor) odası Radyoloji uzmanı/klinik şefi odası Konsültasyon odası Hasta gözlem (müşahade) odası Nekahat odası Teknik personel dinlenme odası 63

RADYOLOJİ DEPARTMANI Radyoloji departmanı plan örneği. 64

RADYOGRAFİ DEPARTMANLARINDA DONANIM ve DEKORASYON q Havalandırma sistemleri Ø Doğal Havalandırma Ø Aspiratörlerle havalandırma Ø Air Condition sistemi havalandırma 65

RADYOGRAFİ DEPARTMANLARINDA DONANIM ve DEKORASYON q Karanlık odanın renk dekorasyonu Kısım Renk dekorasyonu Yerden 1, 5 metre yüksekliğe kadar Duvarlar Diğer yerler Tavan Mat beyaz veya krem tonlarında çini veya fayans Mat beyaz veya krem tonlarında yağlı boya Labirent girişli odaların iç kısımları Mat siyah boya 66

TEŞEKKÜRLER … 67