GELECEK GER DNMLE GELECEK Dr Nuran Talu 4

GELECEK GERİ DÖNÜŞÜMLE GELECEK Dr. Nuran Talu 4. Çevre Günü, Berlin 12 Haziran 2010 1

Katı atık: halk dilinde “çöp” • • Akıcı olabilecek kadar sıvı içermeyen, insan ve çevre sağlığına zarar vermeyecek şekilde bertaraf edilmesi gereken artık malzeme/madde Belli bir değer olarak satın aldığımız, kullandıktan sonra işimize yaramadığı için attığımız artık malzeme/madde Sahibi olmayan bu mal yakın zamanda artık belediyelerin ve sermayedarların ilgisini çekmeye başladı Yarattığı çevre kirliliğinin ötesinde sosyal ve ekonomik bir değer 2

Katı Atık Çeşitleri • Evsel Katı Atıklar: Yiyecek atıkları, ev eşyası atıkları, ambalaj malzemeleri ve yakmadan çıkan atıklardır (kül). • Tehlikeli atıklar: Rafineriler, enerji santralleri, yiyecek endüstrisi, oyuncak endüstrisi ve ilaç fabrikalarının atıkları vb. Özel atıklar: Tıbbi atıklar (patolojik atıklar, kesiciler, ecza atıkları), radyoaktif atıklar, piller, arıtma çamurları, atık yağlar, ve çeşitli yakma fırınlarından kaynaklanan küller. • 3

4

Atık Sınıflaması Fazlarına göre a) Katı Atıklar b) Sıvı Atıklar c) Gaz Atıklar Maddeye göre a) Tehlikeli Atıklar (Atık yağlar, kontamine olmuş materyaller (PCBs, PCTs, dioksin, kalıcı organik kirleticiler), tıbbi atıklar (hijyen olayan etkisi olan/enfeksiyon tehlikesi bulunan), atık pil ve aküler) b)Tehlikesiz Atıklar (Evsel atıklar, arutma çamuru, inşaat ve enkaz atıkları, endüstriyel atık – çevreye zararı yoksa. ) 5

Atıklar 6

Atıklar ve Tipleri 7

Atık Türleri Atık türleri, başlıca bir topluluğun “yaşam standart”ına, iklim ve farklı maddelerin kullanılabilirliğine bağlı olarak üretilmektedir. Amerika – %30 organik, %60 geri dönüşümlü Avrupa Birliği – %40 organik, %50 geri dönüşümlü Türkiye – %60 organik, %30 geri dönüşümlü 8

Çöp (Katı Atık) Yönetimi • Katı atığın, yani çöpün insana ve çevreye zarar vermesini önlemek için toplanması, taşınması ve bertarafına (yeniden kullanım, geri kazanım, geri dönüşüm, yakma, depolama ve kompost yapma, yakma vb. ) “Çöp Yönetimi” denilir. • Sıvı atık yönetiminden farklı olarak büyük oranda halkın katılımına ve desteğine bağlı • Katı atık yönetiminde karar vericilerin, teknokratların, bürokratların ve tüm ilgili tarafların ötesinde özellikle halkın bilgilendirilmesi/bilinçlendirilmesi entelektüel bir faaliyetten öte bir “gereklilik”. 9

Entegre Atık Yönetimi - Temel İlkeler 10

Entegre Atık Yönetiminin Esas Stratejileri 1. 2. 3. 4. 5. Atık Önleme Atık Azaltma/Minimizasyon Yeniden Kullanım Geri Dönüşüm Ön işlem – Yakma dahil (Enerji Geri Kazanma) 6. Bertaraf 11

Atığın Kaynağında Ayrı Toplanması Amerika ve Avrupa Birliği’nde atığın kaynağında ayrı toplanması yaygındır. Atık, içinde organik, kağıt, plastik, teneke, cam v. b. bulunan en az 5 kutuda toplanmaktadır. Sistem gelişmekte olan ülkelerin çoğunda başarılı değildir! Uygun Olan Yöntem: Islak, Kuru ve Cam olmak üzere atığı 3 gruba ayırarak toplamaktır. 12

Geri Dönüşümde Önemli Faktörler • • • Atık miktarları Atık türleri Yoğunluk Nem Oranı Kalori / Isı Değeri 13

Atık Miktarları • Katı atık miktarı daima kg/kişi. gün olarak belirtilmektedir. • Bazı ülkelerde bu miktarlar şöyledir: Amerika 3. 00 kg/kişi. gün Avrupa Birliği 1. 50 kg/kişi. gün Türkiye 1. 60 kg/kişi. gün Pakistan 0. 80 kg/kişi. gün Hindistan 0. 60 kg/kişi. gün 14

Katı Atık Nihai Bertaraf Yöntemleri 1 - Düzenli Depolama: Uygun arazi bulunması şartı ile bu yöntem en ekonomik yoldur. 2 - Kompostlaştırma: İçerisinde %60 -80 oranında organik madde bulunan katı atıklar için uygulanır. 3 -Yakma: Atıkların özel bir şekilde projelendirilmiş fırınlarda yakılmasından ibarettir. 15

Atığı Yeniden Kazanma Teknikleri Atık kaynağında ayrıştırıldıktan sonra aşağıdaki seçenekler son aşama için uygun hale gelir. • Geri dönüşüm • Atıktan enerjiye • Kompostlama 16

Atıktan Enerjiye • Organik Atıklardan Fermantasyon ile bio gazın üretimi yapılabilir • Atığın organik ve inorganik kısımlarından katı yakıt üretimi yapılabilir • Enerji üretim atığın kalori değeri ve nem içeriğine bağlıdır, ki gelişmekte olan ülkelerde bu değer düşüktür. • Çöp yakma – genellikle yakma teknik tehlikeli atıklarda kullanılır ama aynı zamanda kalori değerine bağlıdır. Dioksin üretebilir ve yakmadan sonraki külün tekrar bertaraf edilmesi gerekiyor. 17

Kompostlama Katı atıkları değerlendirirken ayrıştırılabilen değerli atıklar olan kağıt plastik cam ve metallerden bahsediliyor. Oysa bu tür atıklar katı atıkların % 50 sini oluşturuyor. % 50 lilik biyolojik katı atıklar komposta dönüştürülür 18

GERİ DÖNÜŞÜM 19

20

Kavramlar net olmalı • Tekrar kullanım (reuse): Tekrar kullanımda, cam şişede olduğu gibi atıklar sadece toplama ve temizleme dışında hiçbir işleme girmeden aynı şekliyle ekonomik ömrü dolana kadar defalarca kullanılır. • Geri kazanım (recovery): Geri dönüşüm ile geri kazanım kavramları zaman aynı anlamlarda kulanılıyor olsa da, geri kazanım; geri dönüşüm ve yeniden kullanımı kapsar. • Geri dönüşüm (recycle): Geri dönüşümde, atıklar çeşitli işlemlerden (fiziksel ve/veya kimyasal) geçirildikten sonra yeni bir ürün haline getirilir. 21

Geri Dönüşüm • Değerlendirilebilir atıkların çeşitli fiziksel ve/veya kimyasal işlemlerle ikincil hammaddeye dönüştürülerek tekrar üretim sürecine dahil edilmesi • Kullanım dışı kalan geri dönüştürülebilir atık malzemelerin çeşitli geri dönüşüm yönetemleri ile hammadde olarak tekrar imalat süreçlerine kazandırılması • Geri dönüşebilen maddeler: Cam, kağıt alüminyum, plastik, pil, motoryağı, akümülatör, beton, organik atık, elektronik atık. 22

Geri Dönüşüm ne işe yarar? • • Doğal kaynakların korunması ve verimli kullanılması (Örneğin; kağıdın geri dönüşümü ile ormanlarda ağaçların daha az kesilmesini sağlamış oluruz. Plastik atıklarının geri dönüşümü ile petrolden tasarruf sağlanabilir) Enerji tasarrufu sağlanması (Dönüşüm sürecinde işlem sayısının normal işleme göre az olması nedeniyle. Örneğin; metal içecek kutularının geri dönüşümü işleminde bu metaller direkt olarak eritilerek yeni ürün haline dönüştürüldüğünde bu metallerin üretimi için kullanılan maden cevheri ve bu cevherin saflaştırılma işlemlerine gerek olmadan üretim gerçekleştirilebilmektedir. Bu şekilde bir alüminyum kutunun geri dönüşümünden % 96 oranında enerji tasarrufu sağlanabilir. Benzer şekilde katı atıklarda ayrılan kağıdın yeniden işleme sokulması için gerekli olan enerji normal işlemler için gerekli olanın % 50’si kadardır. ) Çöp alanlarının ömrünün artması, Atık Miktarının azalması (Geri dönüşümün uygulanması ile çöplere giden atık miktarında azalma sağlanarak bu atıkların taşınması ve depolanması işlemleri için daha az miktarda alan ve daha az enerji kullanılmış olur. Evsel atıklar için bu azalma ağırlık olarak fazla olmamakla birlikte hacimsel olarak bakıldığında oldukça önemli bir oran teşkil etmektedir. ) Belediye araçlarının çöpleri düzenli toplamasına Ekonomiye katkısı Yeni iş imkanlarının sağlanması • • 3 milyon ton geri kazanabilir atığın yıllık ekonomik değeri 150 trilyon TL Sadece 1 ton kağıt için 7 bin 600 kwh enerji harcanırken, bu rakam 1 ton geri dönüştürülmüş kağıtta 2 bin 800 kwh’a iniyor. 23

Geri Dönüşümde belediye-vatandaş-sanayi üçgeni • Çöpe atılan geri kazanılabilir atıkların (cam, plastik, kağıt, karbon, metal) çöpten ayrı olarak biriktirilmesi (evde, okulda, işyerinde vs. kaynağında ayrılması) tek bireylerin sorumluluğu • Bu çöplerin ayrı toplanması belediyelerin/yerel yönetimlerin sorumluluğu • Ayrı toplanan çöplerin cinslerine göre ayrılarak geri dönüştürülmesi sanayi kuruluşlarının sorumluluğu. 24

Geri Dönüşüm ve Tüketim Bağı Her ne kadar geri dönüşüm, çöpleri doğadan biraz olsun kaçırıyor, ekonomiye artı değer sağlıyorsa da, yine de çöplerden kurtulmanın kesin yolu değil. Çünkü ister yeni üretilsin, isterse geri dönüşüm maddesi olsun her ürün için benzer enerji ve emek harcanıyor. Geri dönüşüm içleri rahatlatarak tüketimi, tüketim de çöp üretimini körüklüyor. Hayatında evine hiç 12 misafir gelmemiş insanın evinde 12 kişilik yemek masası var. Evinin içi dolu gözüksün diye vitrin alıp, 1 kere bile kullanılmayan kristal bardaklar. Bu zihniyet değişmediği sürece çöp bir sektör olmaya ve daha kötüsü enerji ve doğal kaynaklar bu yüzden sömürülmeye, tükenmeye devam edecek. 25

TÜRKİYE’DE DURUM 26

Türkiye’de her gün kişi başına 1 kilogram atık çıkıyor. Toplam nüfusa bakıldığında ise günlük ortalama 65 -70 bin ton evsel atık üretiliyor. Oysa daha 100 yıl öncesine kadar bu rakamın % 1’i kadar bile atık üretmiyordu. Çünkü ambalaj yoktu, israftan korkulurdu, yiyecekler hayvanlara verilir ya da toprağa geri dönerdi. . . 27

Türkiye’de durum • • • Yılda üretilen 18 -20 milyon ton evsel atığın % 12 -15’i geri kazanabilir atık (kağıt, karton, cam, metal, plastik) Bu atıklardan yaklaşık 2. 5 milyon tonu geri kazanılıyor. 1980’lerde giren plastik, 20 yılda yüzyıllardır kullanılan camın, ahşabın, kağıdın ve diğer doğal malzemelerin yerini alıyor. Geri kazanılabilir bu atıkların çöplerimizde kapladığı alan % 35 Çöplerin içindeki madde çeşitlerine göre organik atık miktarı % 40 civarında. Çöpleri bertaraf edecek alan bulmak zorlaşıyor Belediyeler genel olarak “kaynağında ayrı toplama”yöntemini uyguluyor Cam şişe kumbara sistemi ile; Kocaeli, Ege, Akdeniz ve Belediyeler Birliği kapsamındaki birçok belediye sınırları da dahil, Türkiye’de yılda 70 bin ton cam ambalaj atığı toplanıyor. (Şişecam yılda 70 bin ton atık cama yeniden hayat kazandırıyor) Cam kırığı tesislerinin sayısı artıyor (ilk 1985) Türkiye’de naylon poşet kullanımı henüz resmen yasaklanmadı (Örnek: Ankara’da yaklaşık 20 bin ton poşet harcanıyor= 40 bin ton karbondioksit salımı (naylon poşet üretimi çin petrol kullanılıyor, petrolün kullanımı sera gazı salımına ve sonuçta iklim değişikliğine neden oluyor. ) Sivil toplum kuruluşlarının rolü önemli İlk çöp faciası 1993 yılında İstanbul Ümraniye’de yaşandı. (Çöp dökümü yapılan alanda usulüne uygun döküm/bertaraf yapılmamasından dolayı kayma) Atık Yönetimi Eylem Planı (2008 – 2012) uygulanmaya başladı (il il türlere, karakteristiklere ve özgün koşullara göre) - Çanakkale, Mardin, Aksaray, Trabzon. . 28

7000 yıllık tarihi Mardin’in “kadrolu” çöp işcileri • • • Kent merkezi nüfus: 82. 000 (7 yıl önce 65. 000 idi) 47 eşek (43 günü birlik 4’ü yedek) günde 8 saat mesaide 40 işci (insan) ve 15 araç Yeni eşek alımı şart (belediye çok borçlu) İngiliz Hayvan Hakları Savunucuları sağlık raporları ile eşeklerin durumunun kötü olduğunu tespit etti 29

İstanbul’un çöpü altın • • • İstanbul’da bugün artık evsel atıkların değerlendirildiği, tıbbi atıkların imha edildiği, çöpten enerji ve gübre üretilen tesisler var. İstanbul halkı bugün, 5 bin 500 tonu Avrupa yakası, 3 bin tonu Asya yakasında olmak üzere günde toplam 8 bin 500 ton çöp üretiyor. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Çevre Koruma ve Geliştirme Daire Başkanlığı bünyesindeki İSTAÇ A. Ş. ’nin görevi; bu çöplerin çevre ve insan sağlığına zarar vermeden toplanması, depolanması, ayrıştırılması, geri dönüşümü ve imha edilmesi (6 aktarma istasyonu, 2 depolama sahası) Cam-şişe kumbara sisteminin ilk kez oluşturulması 1986 yılında İstanbul’da başladı (Bu sistem şimdi Ankara, İzmir, Bursa, Adana, Mersin, İzmit ve Antalya Büyükşehir belediyelerinde de uygulanıyor) İstanbul Bakırköy Belediye Meclisi ilçede plastik poşet kullanımını yasakladı. (Plastik poşet yerine file, bez torba, ve kese kağıdı kullanımı zorunlu oldu. Poşetin zorunlu olduğu yerlerde dönüşebilir oxo biyobozunur kullanılması kararı alındı. Market ve işyerlerinin mevcut stoklarındaki plastik poşetler 1. 08. 2010’a kadar tüketilmeli. (Karara uymayanlar hakkında 2872 sayılı Çevre Kanunu ve 5326 sayılı Kabahatler Kanunu hükümleri uyarınca ceza uygulanacak. (Nisan 2010) Alo Moloz Hattı, Atık Değerlendirme Başvuru Merkezleri 30

Geri Dönüşümde “Kim? ” Sorusunun Muhatabı çok • • • Ambalaj atığı üreticisi: Ambalajlı ürünü kullanarak ambalaj atığının oluşumuna sebep olan tüketiciler, nihai kullanıcılar, satış noktaları ve benzeri gerçek veya tüzel kişiyi, Ambalaj atığı toplama noktası: Satış noktalarında tüketicilerin rahatlıkla görebilecekleri yerlerde, ambalaj atıklarını ayrı biriktirmek ve bu konuda tüketicileri bilgilendirmek ve bilinçlendirmek amacıyla oluşturulacak noktayı, Ambalaj komisyonu: Yönetmelik doğrultusunda yürütülen çalışmaları ve uygulamaları değerlendirmek üzere Bakanlık temsilcisinin başkanlığında ilgili taraflardan oluşan komisyonu, Ambalaj üreticisi: Ambalaj malzemesi ve ambalajın kendisini üretenler ile ambalajın doğrudan üretildiği ürünü piyasaya sürenlere tedarik edenleri veya bu ürünleri ithal edenleri, Bakanlık: Çevre ve Orman Bakanlığını, Ekonomik işletmeler: Ambalaj üreticilerini ve piyasaya sürenleri, Geri dönüşüm tesisi: Fabrika, satış noktası ve benzeri üniteler içerisinde yapılan geri dönüşüm hariç, ambalaj atıklarının geri dönüşümünü sağlamak amacıyla kurulan tesisi, Satış noktası: Toptan ve/veya perakende olarak ambalajlı ürünlerin satışını yapan iki yüz metrekareden büyük kapalı alana sahip mağaza, market, süpermarket, hipermarket ve benzeri satış yerlerini, Toplama ayırma tesisi: Fabrika, satış noktası ve benzeri üniteler içerisinde yapılan biriktirmeler hariç, ambalaj atıklarının toplandığı ve cinslerine göre sınıflandırılarak ayrıldığı tesisi, Yetkilendirilmiş kuruluş: Piyasaya sürenlerin, bu Yönetmelikte belirtilen yükümlülüklerini yerine getirmek üzere oluşturdukları, Bakanlık tarafından yetki verilen ve kar amacı gütmeyen tüzel kişiliği haiz kuruluşları, Piyasaya süren: Bir ürünü bu Yönetmelik kapsamındaki ambalajlar ile paketleyen gerçek veya tüzel kişiyi, üretici tarafından direk olarak piyasaya sürülmemesi durumunda ambalajın üzerinde adını ve/veya ticari markasını kullanan gerçek veya tüzel kişiyi, üreticinin Türkiye dışında olması halinde, üretici tarafından yetkilendirilen temsilciyi ve/veya ithalatçıyı, NOT: “Kim" lerin uyacağı bazı önemli yükümlülükler (Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği, Türkiye) : • • Ambalaj atıklarının toplanması ayrılması, geri dönüşümü ve geri kazanımı amacıyla faaliyet gösteren veya göstermek isteyen gerçek ve tüzel kişiler Bakanlıktan lisans almak zorundadırlar. Ambalaj atıklarının lisanslı işletmelere verilmesi esastır ve ambalaj atıklarının bunların dışındaki işletmeler tarafından 31 toplanması yasaktır.

Türkiye’de Geri Dönüşümde Son Durum (1) ATIKLARIN GERİ DÖNÜŞÜM ÇALIŞMALARINDAN 5 YILDA 384 MİLYON TL GELİR ELDE EDİLDİ (Nisan 2010) • • AMBALAJ ATIKLARI Kağıt, karton, plastik, metal, cam gibi ambalaj atıkları da 2005 yılından bu yana düzenli olarak toplanıyor ve geri dönüşüm çalışmalarına tabi tutuluyor. Farklı türlerdeki ambalaj atıklarının geri kazanımı çalışmaları yürüten toplam kapasitesi yıllık 3 milyon 172 bin 659 ton olan 103 tesise lisans verildi. Bu tesislerde çalışan personel sayısı bin 30, geri kazanılan ambalaj atığı miktarı 1 milyon 345 bin 674 ton oldu. Geri kazanma çalışmalarının ekonomiye girdisi 187 milyon 596 bin 150 TL olarak hesaplandı. ATIK LASTİKLER Araçlardan çıkan hurda lastikler, ''Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği'' kapsamında 2007 yılından bu yana geri dönüştürülüyor. Atık lastiklerin geri kazamını konusunda toplam kapasitesi yıllık 60 bin 898 ton olan 7 tesise lisans verildi. Bu tesislerde çalışan personel sayısı 52 olurken, geri kazanılan atık lastik miktarı 25 bin ton, geri kazanılan lastiği ekonomik değeri ise 4 milyon 744 bin TL olarak gerçekleşti. 32

Türkiye’de Geri Dönüşümde Son Durum (2) • • ATIK AKÜMÜLATÖRLER Atık akümülatörler, ''Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği'' çerçevesinde 2005 yılından itibaren toplanarak geri dönüştürülüyor. Akü geri kazanımı konusunda toplam kapasitesi yıllık 150 bin 739 ton olan 14 tesise lisans verildi. Bu tesislerde 95 kişi çalışırken, geçen yıl geri kazanılan akü miktarı 34 bin 812 tonu buldu. Bu miktarın geri kazanılmasından elde edilen gelir ise 145 milyon 804 bin 260 TL olarak belirlendi. TEHLİKELİ ATIKLAR Sanayiden kaynaklanan tehlikeli atıklar düzenli olarak 2005 yılından bu yana toplanıyor ve geri dönüşüm çalışmaları içerisinde değerlendiriliyor. Tehlikeli atıkların geri kazanımı amacıyla toplam kapasitesi yıllık 575 bin 514 ton olan 131 tesise lisans verildi. Bu tesislerde bin 100 kişi istihdam edilirken, geçen yıl geri kazanılan tehlikeli atık miktarı da 212 bin tona ulaştı. Bakanlıkça ayrıca, çimento fabrikaları başta olmak üzere, bazı tesislerde ek yakıt olarak tehlikeli atık türlerinin geri dönüşümüne ilişkin yıllık kapasitesi 679 bin 344 ton olan 35 tesise çalışma lisansı verildi. Tehlikeli atıkların geri dönüştürüldüğü tesislerde geçen yıl 55 bin 44 ton atık yakılarak enerji elde edilirken, bu enerjinin yıllık ekonomik değeri 8 milyon 200 TL olarak hesaplandı. 33

Türkiye’de Geri Dönüşümde Son Durum (3) • ATIK MADENİ YAĞLAR Atık Yağlar, ''Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği'' çerçevesinde 2004 yılından itibaren üreteci sorumluluğu ilkesi kapsamında toplanıp geri kazandırılıyor. Atık yağ geri kazanımı konusunda toplam kapasitesi yılda 122 bin 463 ton olan 22 tesise çalışma lisansı verildi. Bu tesislerde çalışan personel sayısı ise 244. Geçen yıl geri kazanılan atık yağ miktarı 10 bin 442 ton, geri kazanılan atık yağın ekonomik değeri ise 8 milyon 353 bin 600 tonu buldu. • BİTKİSEL ATIK YAĞLAR Bitkisel atık yağlar, ''Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği'' kapsamında 2005 yılından bu yana toplanıyor. Bitkisel atık yağ geri kazanımı konusunda kapasitesi yıllık 235 bin 884 ton olan 22 tesisin lisansı bulunuyor. Bu tesislerde 202 personele iş imkanı sağlanırken, geri kazanılan atık yağ miktarı 30 bin ton oldu. Geri kazanma çalışmasının ekonomiye girdisi 29 milyon 322 bin 676 ton olarak belirlendi. • ÖMRÜNÜ TAMAMLAMIŞ ARAÇLAR (EU 2000/53/EC End of Life 34 Vehicles)- (Pert Araçlar)

Türkiye’de Geri Dönüşüm, Sivil Toplum, Kampanyalar • • • ÇEVKO Çevre Koruma ve Ambalaj Atıklarını Değerlendirme Vakfı – AMBALAJ, KAYNAĞINDA AYRI TOPLAMA - , ALBİYOBİR (Alternatif Enerji ve Biyodizel Üreticileri Birliği, PETDER (Petrol Sanayi Derneği) Taşınabilir Pil Üreticileri ve İthalatcıları Derneği (TAB) Toplanan pillerin % 85’inin şarjsız, % 15’inin şarj edilebilir pil. 216 belediye, 11 ilde ilk öğretim okulları kampanyası) Kampanyalar sayesinde 2005 yılında 31 ton, 2006’da 198 ton, 2007’de 233 ton, 2008’de 224 ton ve 2009’da 325 ton olmak üzere 5 yılda toplam 1000 ton atık pil toplandı. ” İklim için Yeşil File Kampanyası (Tüketiciyi Koruma Derneği (Tükoder) ve Tüketici Dernekleri Federasyonu (TÜDEF) Torbanı Değiştir Geleceğini Değiştir (Poşet Tarlası Ekim Günü) Kampanyası Dön Dön Durmadan Geri Dönüşüm Atölyesi 35

Geri Dönüşüm – Dünya ve Avrupa (1) • • Katı atıklardan ambalaj atıklarının ve daha birçok malzemelerin geri kazanılma oranı giderek artmaktadır. Dünya genelinde, geri kazanma yapan belediyelerin sayısı, geri kazanma ile uğraşan şirketlerin sayısı ve bu sektörün toplumda oluşturduğu ulusal ekonomik hacim milyar dolarla ifade edilmektedir. Örneğin, ABD de 2000 yılında recycle işi ile uğraşan şirket sayısı 56000 ve ekonomik hacim 4, 6 milyar $ olmuştur. Oluşan çöpün azaltılması için gelişmiş toplumlarda üretilen çöp miktarına karşılık gelecek bedeller alınması gibi uygulamalar da yapılmış ve üretilen çöp miktarının azaldığı tespit edilmiştir. Bu uygulama, özellikle 2000 yılından sonra, Hollanda, ABD gibi ülkelerde birçok yerleşimlerde uygulanmış ve besin atıklarının azaldığı ve ambalaj atıklarının arttığı, ama genel miktar olarak azalma olduğu görülmüştür. Burada birim ücretlendirme için başvurulan yöntemler; tartarak alma, poşetleri sayma, toplama sıklığı ve konteyner hacmi şeklinde olmuştur. Bu konu hakkında yazan araştırmada, bu tür uygulamaların eğitimli batı toplumlarında başarılı olacağı belirtilmiştir. Doğu ülkelerinden göçle gelenlerin, ağırlık veya başka biçimde birim ücretlendirme halinde çöpleri oraya buraya attıkları ifade edilmiş. Tartarak toplamada en iyi başarı yani %50 çöp azaltması sağlanırken, poşet sayısına göre toplamada %21 azaltma sağlanmıştır: Bunu takip eden diğer birim ücretlendirme yöntemlerinde de düşük azaltma temin edilebilmiştir. Toplanan atık miktarlarındaki bu azalma, çöp yönetme ekonomisine de yansımış ve önemli tasarruflar temin edilmiştir. Refah seviyesi yüksek Hollanda'da çöp toplama işi ton başına 41 €, çöp taşıma için ton başına 30 € ve çöp bertarafı (yakma) için ton 36 başına 91 € harcandığı belirtilmiştir.

Geri Dönüşüm – Dünya ve Avrupa (2) • AB Atık Çerçeve Direktifi, üye devletlerin atık üretimini azaltmak, zararlarını önlemek, atıkların geri dönüşüm yeniden kullanım, iyileştirme ve enerji kaynağı olarak kullanılması yoluyal geri kazanılmasınıteşvik etmek için gerekli tedbirlerin alınmasını şart koşar • Avrupa Birliği'nde kentsel atıkların yüzde 40'ı geri dönüşümle ya da organik gübre yapılarak değerlendiriliyor • AB istatistik kurumu Eurostat’ın yaptığı araştırmaya göre, atıkların yüzde 23’ü dönüştürülüyor, yüzde 17’si de organik gübre haline getiriliyor. • Atıkların yüzde 70’ini değerlendiren Avusturya ve Hollanda, dünyada atıkların en iyi değerlendirildiği ülkeler olarak biliniyor. Bu ülkeleri, yüzde 65 ile Almanya, yüzde 59 ile Belçika izliyor. • Bulgaristan’da geri dönüşüm çok zayıf • Kişi başına en çok atığı Kıbrıs ve İrlanda üretiyor. 37

Geri Dönüşüm için Yenilikler • İkinci el cep telefonu piyasası (altın, gümüş gibi madenler, nikel, kobalt gibi özel metaller, kurşun, civa, kadmiyum gibi toksik maddelere kadar birçok element var. Bir ton cep telefonundan 3, 5 kilogramdan fazla gümüş, 3 ton cep telefonundan 0. 5 kilogram altın elde edilebiliyor. Türkiye’de yaklaşık 200 milyon adet ikinci el cep telefonu var. Henüz geri dönüşüm yapılmıyor. Avrupa genelinde her yıl toplam 18 milyon elektronik atık tüketiciler tarafından çöpe atılıyor. • Kağıt pil ile pil dönüşümündeki yenilik. (Araştırmacılar kağıt pil ile çalıştırılan cep telefonlarını 3 yılda satışa sunulabileceği öngörülüyor. 38

Çöp Yönetiminin ve Geri Dönüşümün Finansman Boyutu (1) • • • Diğer bilgi olarak, konunun toplum ekonomisindeki yerini açıklaması bakımından, çöp yönetimi sektörünün ekonomik karşılığı, Gayri Safi Milli Hasılanın %0, 2 -0, 5'i arasında değiştiği belirtilmektedir. Buna göre çöp oluşumunda yapılacak tasarruf toplumun önemli ölçüde masraf azaltmasına da neden olmuş olacaktır. Çöp yönetiminin toplum için ekonomik bedeli bir diğer deyişle, gelişmekte olan ülkelerde, belediye gelirinin %15 ila 50'sini götürebilmektedir. Esasen bu oran gelir düzeyi artan belediyelerde düşerken, gelir düzeyi az olan belediyelerde daha da artabilir. Bu durum, çöpün yönetiminin belediyeler için en önde gelen iş olmasından kaynaklanmaktadır. Genel kabul olarak %15 -20 arası ifade edilebilir. Ülkemiz şehirleri için orta gelir düzeyi olduğu kabul edilirse, toplama işi için yapılan ton başına 30 -70 $ harcama, çöpün bir tonunun yönetimi için yapılan toplam harcama olan 38 -95 $ değerinin çok önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Kısacası, çöp toplama işi çöp yönetimi giderinin kabaca %75'ini oluşturmaktadır. Bu tablodan öğrenilmesi gereken en önemli bilinç ise çöpün oluşmasının toplumlara önemli bir ekonomik külfet getireceğidir. Tabloya göre orta gelirli bir toplumda üretilen çöpün tonu başına kabaca 70$ masraf yapılması gerekmektedir. Kişi başına günde 1 kg çöp oluştuğu kabul edilir. Buna göre 5 kişilik bir aile günde 5 kg ve yılda 1825 kg çöp oluşturmuş olmaktadır. Bunun karşılığı olarak bu aile yılda 210 TL çöpten dolayı masraf doğurmaktadır. 39

Çöp Yönetiminin ve Geri Dönüşümün Finansman Boyutu (2) • Evlerden kaynaklanan çöplerin özellik ve miktarları ülkeden ülkeye değişmektedir. Bunda iklim, sosyokültürel durum etkili olurken daha da önemlisi ekonomik gelir düzeyi etkili olmaktadır. Gelir düzeyi düşük toplumlarda besin atıklarından ibaret organik artıklar yüksektir. Bu oran en az %50 olurken kimi yerde %75'e kadar artabilir. Gelir düzeyi düşük bu toplumlarda doğal olarak ambalaj atıkları oranı çok düşüktür. Gelir düzeyi artmaya başlayınca besin atıkların oranı düşmekte ve atık içindeki ambalaj atığı oranı da artmaktadır. Yani çöpün değeri artmaktadır. • Çöp içindeki ambalaj atık malzemelerin fiyatları malzemesine göre değişmektedir. Malzemenin kalite durumuna göre fiyat değişir. Cam, kağıt ve plastiğin kg'ı 1 TL nin oldukça altında ve biraz üstünde bir yerde iken hurda demir bunlara göre biraz daha kıymetli olabilmektedir. Buna karşılık alüminyum hurdası oldukça kıymetli olup, birçok kat yüksek fiyat almaktadır. Bu değerlere göre malzemeleri geri kazanmada önem verilebilir. 40

Yoksulluk ve Geri Dönüşüm (1) Çöp toplayıcılığı Ankara’da 1960’lı yıllarda başlayan ve 80’lerde tüketimin artmasıyla gelişen bir iş, sokakta yaşayan ve cezaevinden çıkıpta iş bulamayanların umudu, boşaltılan köylerden mevsimlik işçi olarak Doğu’dan gelenlere Romanlardan Yoksul Ankaralılar’dan yazın çalışmak zorunda olan üniversite ve lise öğrencilerine kadar 6. 000’nin üstünde çöp toplayıcı var Ankara’da. Büyükşehir Belediyeleri yabancı ortaklı Türk firmalarla anlaşıp geri dönüşüm sektörünü sadece büyük firmaların para kazanacağı bir alan haline getiriyor. Firmalar çöp toplayıcılarıyla bir nevi “kölelik anlaşmaları yapıyor” Belediyeler ve firmalar bir insan bir günde ancak 250 kilo çöp toplayabilirken günlük 4 ton üzerinden anlaşma istiyor. Düşük maaş, sigortasız çalıştırılmak vb. Bu da bir kapitalizm hikayesi. Çöp toplayıcıları yaptıkları işi genellikle “pis bir iş” olarak görmektedir. “Çöpe düşmek” deyimiyle işlerini nitelemektedir. Çöpe düşmek, bir nevi “kötü yola düşmek”tir onlar için; ama aynı zamanda içinde oldukları bu kötü durum, ironik olarak kötü yola düşmemek için tutunulan son bir umuttur da. 41

Yoksulluk ve Geri Dönüşüm (2) • Geri Dönüşüm İşcileri Derneği Ankara, Diyarbakır ve Adana’da örgütlüler, 400 üyesi var. Çöp toplayıcılarının haklarını savunmaya çalışıyorlar. . Çöp toplayıcıları kağıt, pet, şişe, pilastik, alüminyum gibi geri dönüşümü olan çöplerin esasen gönüllü topluyorlar. Ama, çevreci oldukları için değil. Ekmek parası için. İki meslek var ki ‘Niye yapıyorsun’denmez ‘Nasıl düştün’denir. Biri hayat kadınlığı, öteki çöp toplayıcılığı. O kadar görünmez ki, sayımız bilinmez’ diyor Katık Dergisini çıkaran Ali Mendillioğlu. Atık toplayıcılarının dergisi Katık, reklamsız-sponsorsuz 5 bin satıyor. 42

43

SABRINIZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİM 44