RSK DEERLENDRME UYGULAMA ALANLARI r Gr Mehmet Ali

RİSK DEĞERLENDİRME UYGULAMA ALANLARI Öğr. Gör. Mehmet Ali ZENGİN

KONU BAŞLIKLARI 1. GİRİŞ 2. RİSK KAYNAKLARI 2. 1. İş Riskleri 2. 2. Operasyonel / Süreç Riskleri 2. 3. Güvenlik Riskleri 2. 4. Ekonomik ve Finansal Riskleri 2. 5. Ekolojik, Çevresel, Doğal Riskler 2. 6. Toplumsal Alan Riskleri 2. 7. Yasal, Politik Riskler 3. KAYNAKLAR

1. Giriş Belirsizlik, hayatın bir unsurudur. İnsanoğlu günümüzde ve yakın gelecekte belirsizlikler ile yaşamak zorundadır. Dolayısıyla karar verirken risk almak zorundadır. Risk belirli bir zaman aralığında belirli bir olguyu etkileyen olumsuz faktörlerin etki miktarıdır. Örneğin, N tane tehlike varsa, olgunun riski (7. 1) nolu eşitlikteki gibi hesaplanacaktır. Belirsiz faktörler arttıkça risk de artar. Ancak risk, bilgi sayesinde yönetilebilir. Olumsuz faktörler hakkında ne kadar çok bilgimiz olursa, onları önlemek için o kadar çok tedbir alacağımızdan dolayı riski düşürmek mümkün olacaktır. Örneğin; bundan 50 yıl önce uçaklar kaza riski yüksek taşıtlardı. Ama günümüzde teknoloji, bilgi ve tecrübe sayesinde her türlü tedbirin alınması ile kaza riski oldukça düşük olan bir taşıt olmuştur. Riskin bir diğer özelliği de zamana bağlı olarak değişim göstermesidir. Geçmişte riski yüksek olan bir olgunun günümüzde riski düşük olabilir. Gelecekte de bütün risk faktörleri ortadan kalkabilir.

1. Giriş Risk sadece iş kollarına mahsus değildir. Her birey farklı kaynaklardan gelecek risklere maruz kalabilir. Risk kaynaklarından bazıları Şekil 1’deki gibi sınıflandırılabilir. • Dolayısıyla bu alanlarda risk değerlendirme çalışması yapmak insanların maruz kalabilecekleri riskler konusunda bilinçlenmesine ve önleyici tedbirler almasına sebep olacaktır. • Gelecek bölümlerde Şekil 1’de verilen risk kaynakları özellikle de iş riskleri tek ele alınacak ve risk değerlendirme çalışmaları hakkında bilgi verilecektir.

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 1. İş Riskleri 6331 sayılı kanunun İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi yönetmeliği ile iş yerlerinde iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılacak risk değerlendirmesinin usul ve esasları düzenlenmiştir. Bu yönetmeliğe göre işverenler, çalışma ortamının ve çalışanlarının sağlık ve güvenliğini sağlama, sürdürme ve geliştirme amacı ile risk değerlendirmesi yapmak ve yaptırmak zorundadır. Risk değerlendirmesi, işverenin kurduğu bir ekip tarafından gerçekleştirilir. Herhangi bir iş kolu için risk değerlendirmesi çalışması yaparken o iş kolu ile ilgili çalışma ortamı, çalışanlar ve yapılan iş ile ilgili bütün tehlikeler tanımlanır. Her bir tehlikenin oluşma olasılığı ve şiddeti puanlanır. Ülkemizde hemen her iş kolunda risk değerlendirme çalışmaları yapılmaktadır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun 9’uncu maddesi uyarınca iş yerlerini, iş sağlığı ve güvenliği açısından 3 tehlike sınıfına ayırmıştır. İş yeri tehlike sınıfları listesinin tamamı 28509 nolu tebliğde bildirilmiştir. Tablo 1’de bu sınıflamaya örnekler verilmiştir. Örneğin, madencilik,

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 1. İş Riskleri Toptan/perakende ticaret, mali müşavirlik, konaklama vb. işler ise iş sağlığı ve güvenliği açısından daha az riskli oldukları için az tehlikeli işler sınıfındadır. İşlerin sınıflandırılması işin riski hakkında ön bilgi verebilir ancak bu sınıflandırma kişisel faktörleri dikkate almadığı için risk değerlendirme çalışmalarına temel teşkil etmez.

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 1. İş Riskleri

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 1. İş Riskleri

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 1. İş Riskleri Bir tehlikeden kaynaklanan riski nasıl değerlendirebiliriz? Yukarıda (7. 1) numaralı eşitlikte riski, tehlike faktörlerinin olma ihtimali ile şiddetinin çarpımı olarak tanımlamıştık. Risk değerlendirme rehberinde risk, düşük (1), orta (2), yüksek (3) olarak puanlamıştır. Örnek Tablo da risk değerlendirme puanlarına örnek verilmiştir.

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 2. Operasyonel / Süreç Riskleri Operasyonel/süreç riskleri bireylerden ziyade kurum ve kuruluşların karşılaştığı risklerdir. Genel olarak yetersiz sistemler, iç süreçler, çalışanlar ve dış etkenler sonucu ortaya çıkan ve zarara uğratan risklerdir. İş risklerinde olduğu gibi operasyonel/süreç risklerini de değerlendirebilmek için tehlike faktörleri belirlenmeli, olma ihtimali ve şiddeti tespit edilmeli ve riski puanlanmalıdır. Operasyonel/süreç riskleri aşağıda belirtilen faktörlerden kaynaklanabilir; q Sistemlerden Kaynaklanan Operasyonel/Süreç Riskleri: Kurum ve kuruluşlar müşterilere daha iyi hizmet verebilmek, rekabet üstünlüğü ve pazar payı artırmak için çeşitli sistemler kurmaktadır. Ancak bu sistemlerde oluşabilecek arıza, gecikme ve hatalar kurumların zarar görmesine neden olabilir. Örneğin, bir fabrikada stok bilgi sisteminde meydana gelecek bir arıza, üretim planının aksamasına ve siparişlerin yetiştirilememesine sebep olabilir. q Süreçlerden Kaynaklanan Operasyonel/Süreç Riskleri: Kurumun süreçlerinin işleyişi ile ilgili prosedürlerin olmaması sonucu oluşabilecek zararlardır. Örneğin, bir fabrikada ham madde tedarik sürecinin

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 2. Operasyonel / Süreç Riskleri q Çalışanlardan Kaynaklanan Operasyonel/Süreç Riskleri: Çalışanların farkında olarak ya da olmadan yaptıkları faaliyetlerden kaynaklanan ve kurumu zarara uğratan risklerdir. Çalışma kurallarının belirlenmemiş olması, iş stresi, fazla mesai, iş eğitimi yetersizliği çalışanların hata yapmasına dolayısıyla kurumun zarara uğramasına sebep olabilir. Örneğin, bir fabrikada çalışanlara yeterince dinlenme molası verilmemesi, iş kazasına ve sonuçta da hem çalışanın hem de kurumun zarara uğramasına sebep olacaktır. q Dış Etkenlerden Kaynaklanan Operasyonel/Süreç Riskleri: Kurum dışı etkenlerden dolayı oluşan risklerdir. Örneğin, bir fabrikanın son ürünlerini taşıyan lojistik firmasında meydana gelecek aksamalar, siparişlerin müşteriye zamanında gönderilememesine dolayısıyla da kuruluşun zarara uğramasına sebep olabilir.

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 3. Güvenlik Riskleri Güvenlik, bireylerin en temel ihtiyaçlarından biridir. Özellikle de ülke güvenlik riskleri ve siber güvenlik riskleri bireyleri etkileyen ancak bireysel çaba ile bertaraf edilemeyen risklerdir. Bu bölümde Ülke güvenlik riskleri ve siber güvenlik riskleri ele alınacaktır. q Ülke Güvenlik Riskleri : Ülke güvenliğinde risk analizi 3 ana başlıkta yapılandırılabilir: Ø Toplumda istismar edilen / edilebilecek hususların tespit edilmesi ve incelenmesi, Ø Potansiyel suçluların hangi şartlardan etkilenerek suça bulaştıkları hususlarının incelenmesi Ø Savunmasız/zayıf alanların tespit edilmesi ve incelenmesi Diğer bir ifade ile güvenlik risk değerlendirmesi suçun oluşmasına etki edebilecek ve (toplum içinde) istismar edilebilecek zayıf ve güçsüz bölgeler üzerinde yapılan bir analiz çalışmasıdır. Bu tehdit faktörleri belirlendikten sonra oluşma ihtimali ve etkisine göre puanlanır ve gerekli önleyici tedbirler alınır.

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 3. Güvenlik Riskleri q Siber Güvenlik Riskleri: İnternet, e-mail, e-ticaret, e-bankacılık, e-devlet vb. hayatımızın vazgeçilmez kavramları arasındadır. Her gün çeşitli haber kaynaklarında siber suçlar ile ilgili haberlere rastlamaktayız. Bu suçlardan mağdur olan pek çok insan bulunmaktadır. Şekil 2’de gösterildiği gibi Siber güvenlik riskleri temel olarak tehditler, açıklar ve varlıklardan kaynaklanmaktadır.

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 3. Güvenlik Riskleri Tablo 2’de bu risk elemanlarına örnekler verilmiştir. Risk elemanlarının sayısı ve etkisi arttıkça risk de artacaktır. Bu risk faktörlerinden hem bu hizmetleri sağlayanlar hem de kullanıcılar zarar görebilir. Dolayısıyla, risk değerlendirmesi yapılmalı ve gerekli önlemler alınmalıdır.

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 4. Ekonomik ve Finansal Riskleri Ekonomik risk değerlendirme büyük çaplı yatırım kararlarının muhtemel etkilerini değerlendirmek üzere yapılan çalışmadır. Genellikle yatırım kararı verilmeden önce yapılır. Bazen yatırım kararından sonra durum tespiti için de yapılabilir (örneğin; kazalar, felaketler, beklenmedik oluşumlar söz konusu olmuşsa). Yatırımları etkileyen bazı ekonomik risk faktörleri şunlardır: Ø Yüksek enflasyon Ø Pazar riski Ø Kredi faizlerindeki değişmeler Ø Döviz kurlarındaki değişmeler Ø Talepteki değişmeler Ø Girdi fiyatlarındaki değişmeler Ø Yüksek miktarda gecikmiş ödemeler vb.

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 4. Ekonomik ve Finansal Riskleri Ekonomik risk dendiğinde çoğu zaman parasal sonuçlar anlaşılır. Parasal olarak ne kadar zararın oluşabileceği riskin etkisini belirler. Finansal risk değerlendirme ise kâr ve zarar arasındaki ilişkiyi analiz etmek için yapılır. Örneğin, bir sektörde meydana gelen düşüş, diğer sektörleri de etkileyebilir. Ekonomik ve finansal risk değerlendirme bütün risk faktörlerinin bir resmini ortaya koymaya çalışmalıdır. Ekonomik risk değerlendirme çalışmaları finans sektöründe sıklıkla yapılmaktadır. Yatırımcılar, bir yatırım aracının potansiyel risklerini bilmek istemektedirler. Hükümetler, belirli sektörleri oldukça etkileyebilecek yatırım projeleri için (örneğin; yeni yol inşaatı, yeni ticaret anlaşmaları vb. ) ekonomik risk değerlendirme yapmalıdır.

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 5. Ekolojik, Çevresel, Doğal Riskler Ekolojik risk değerlendirme doğanın maruz kaldığı kimyasallar, toprak değişimleri, iklim değişimleri, istilacı türler vb. stres faktörlerinden nasıl etkilendiğinin analiz edilmesidir. Ekolojik risk faktörleri şu sebeplerden kaynaklanabilir: v Kimyasal atıkların suya, toprağa, havaya karışması v Tehlikeli atık bölgeleri v Tarım, böcek ilaçları v Karbon salınımı v Deprem, sel, erozyon, yanardağ patlaması vb. doğal afetler v Yeşil alanların azalması v Canlı türlerinin azalması vb.

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 5. Ekolojik, Çevresel, Doğal Riskler Pek çok insanın çevresel kaygıları mevcuttur. Bu kaygılar bitkiler, hayvanlar, ekosistemin bütünü ve bizim onlar ile nasıl temasta olduğumuz ile ilgilidir. Örneğin, inşa edilecek bir barajın bağlantılı su kollarındaki balık popülasyonunun nasıl etkileneceği? Ekolojik risk değerlendirme çalışması yapılırken ilgili bölgeden potansiyel riskler için kanıtlar toplanır. Örneğin, yer altı sularından, topraktan, havadan örnekler alınır. Bu örnekler içinde şüpheli kimyasalların seviyeleri tespit edilir. Bu süreçte gözlem altında olan bölgenin diğer bölgeler ve ekosistem ile olan bağlantı yolları araştırılır. Bu bağlantılar ve şüpheli kimyasal seviyeleri dikkate alınarak riskin seviyesi belirlenir.

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 6. Toplumsal Alan Riskleri İnsan sosyal birey olarak hayatının önemli bir bölümünü toplumsal alanlarda (örneğin, okullar, alışveriş merkezleri, metro, asansörler, parklar, hastaneler vb. ) geçirmektedir. Ancak bütün bu alanlarda insan hayatı için önemli risk faktörleri mevcuttur. Örneğin, toplumsal alanlarda çalışan klimalarda biriken bakteriler sağlığımız için risk oluşturur. İş sağlığı ve güvenliği açısından toplumsal alanlarda çalışanlar için risk değerlendirme çalışması yapılmıştır. Ancak herhangi bir zamanda orda bulunabilecek bütün bireyler için de risk değerlendirmesi yapılmalıdır. Toplumsal alanlardan sorumlu kurumlar bu alanlar için risk değerlendirmesi yapmalıdır.

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 6. Toplumsal Alan Riskleri Örneğin, okul yetkililileri, dersliklerde, koridorlarda, kantinlerde, lavabolarda vb. yerlerde öğrencilerin hayatı için riskli faktörleri belirlemeli ve tedbir almalıdır. Örneğin, asansörler için risk değerlendirme çalışması yapılırken şu risk faktörleri dikkate alınabilir: ü Mekanik risk faktörleri (dönen elemanlar, hareketli parçalar vb. kaynaklı riskler) ü Elektrik risk faktörleri (kısa devre, aşırı yüklenme vb. kaynaklı riskler) ü Termal risk faktörleri (yangın, patlama vb. kaynaklı riskler) ü Ergonomik risk faktörleri (erişim, göstergeler, aydınlık vb. kaynaklı riskler)

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 7. Yasal, Politik Riskler Her bireyin yaşadığı çevrede meydana gelen politik ve yasal gelişmeler onu mutlaka etkilemektedir. Dolayısıyla bireylerin aldığı kararlar da bu gelişmelerden etkilenmektedir. Bu kararlar ile ilgili risk faktörleri şunlar olabilir: Ø Yeni yasa teklifleri Ø Yürürlükten kalkan yasalar Ø Kamulaştırmalar Ø İthalat/ihracat ambargoları Ø İç savaş Ø Hükûmetlerin düşmesi Ø Politikaya müdahaleler Ø Bürokrasinin kalitesi Ø Ekonomik planlama hataları vb. Dolayısıyla bu risk faktörleri değerlendirildiğinde yapılacak bir yatırımın riskinin yönetilebilir ya da yönetilemez olduğu ortaya çıkacaktır.

2. RİSK KAYNAKLARI 2. 7. Yasal, Politik Riskler Örneğin, Şirketler yatırım yaptıkları ülkelerin politik ve yasal risklerini değerlendirmelidir. Aksi takdirde yatırımları riske girebilir. Bu tür risk değerlendirmeleri yapan kuruluşlar mevcuttur. İşletmeler faaliyet gösterdikleri ülkede politik istikrarın olmasını ve kendilerine dostça yaklaşılmasını isterler. Ancak bu ortamı her zaman kolaylıkla bulamazlar. Bu da “politik risk” kavramıyla ifade edilir. Politik risk, bir ülkedeki politik kararların ya da politik ve toplumsal olayların kısaca politik davranışların bir şekilde iş iklimini etkilemesi ile yatırımcıların parasal kayba uğramaları ya da yaptıkları yatırımdan bekledikleri kadar para kazanamamaları olarak tanımlanır. İşletmeler bir yurt dışı pazara açılmadan önce o ülke ilgili politik risk analizi yapmalıdır.

5. KAYNAKLAR • Andaç, M. (2013). Risk Değerlendirme Rehberi. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı yayınları. • Aydın, K. (2013). Politik Risk Analizi. Milliyet Gazetesi, Düşünenlerin Düşüncesi Köşesi. • Beren, F. (2013). “Terörle Mücadelede Risk Yönetimi: 15 Şubat Eylemleri Örnek Olayı”. Polis Bilimleri Dergisi, Vol. 15(1), ss: 89 -107. • EPA, (2014). US, Environmental Protection Agency web site: http: //www. epa. gov/risk_assessment/ecological-risk. htm. • In, H. P. , Kim, Y. G. , Lee, T. , Moon, C. J. , Jung, Y. , Kim, I. (2005). “A Security Risk Analysis Model for Information Systems”. D. K. Baik (Ed. ): Asi. Aim 2004, LNAI 3398, ss. 505 -513, Springer-Verlag Berlin Heidelberg. • Özbilgin, İ. G. (2012). “Risk ve Risk Çeşitleri”. Türkiye Bilişim Dergisi, Vol: 145, ss: 86 -93.