ERGONOMDE TEMEL KAVRAMLAR r Gr Mehmet Ali ZENGN

ERGONOMİDE TEMEL KAVRAMLAR Öğr. Gör. Mehmet Ali ZENGİN

KONU BAŞLIKLARI 1. GİRİŞ 2. ERGONOMİ TANIMLARI 3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 1. Ergonominin Uğraş alanları 3. 2. Ergonominin Yaklaşımı 3. 3. Çalışma Refahı ve Ergonomi 4. KAYNAKLAR

1. Giriş Ergonomi, insanlar ve insanların işte ve günlük hayatta kullandıkları ürün, ekipman, yöntem, kısacası tüm çevresi iletişimlerine odaklıdır. Ergonomi, insanların anatomik özelliklerini, antropometrik karakteristiklerini, fizyolojik kapasite ve toleranslarını göz önünde tutarak, endüstriyel iş ortamındaki tüm faktörlerin etkisi ile oluşabilecek, fiziksel ve psiko-sosyal stresler karşısında, sistem verimliliği ve “insan-makine-çevre” uyumunun temel yasalarını ortaya koymaya çalışan, çok disiplinli bir araştırma ve geliştirme alanıdır. Bu bölümde, “Ergonomi” kavramının tanımı ve önemine değinilecektir. Dersimizin sonraki ünitelerinde, “İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi”, “Antropometri”, “Gürültü”, “Aydınlatma”, “İklimlendirme”, “Psikoloji”, “İş Güvenliği”, “Meslek Hastalıkları” ve “İş Organizasyonu” gibi konular bulunmakta olup, bu bölümde bahsedilen tüm kavramlar, ilerleyen ünitelerde ayrıntılarıyla açıklanacaktır. Bu bölümün yazımındaki asıl amaç, çalışan için, tüm insanlar için ergonominin vazgeçilemez bir unsur olduğu, çeşitli örneklemeler ile aktarılmaya, kavratılmaya gayret edilmesidir. Dolayısıyla, konuyla ilgili (özel)

2. ERGONOMİ TANIMLARI Bazı Ergonomi tanımları şu şekilde verilebilir: Murrell (1965): Ergonomi insan ve iş çevresi arasındaki ilişkileri çalışan bilimsel incelemedir. Bu bakımdan, çevre terimi ile sadece çevredeki ortamı kapsamaz aynı zamanda insanın ister birey isterse grup içinde olsun, işin organizasyonu, işin yöntemleri, kullanılan alet ve malzemelerini de içerir. Bütün bunlar insanın kendi doğası ile ilgilidir; yani yetenekleri, kapasiteleri ve sınırlarıyla ilgilidir. Grandjean (1980): Ergonomi insanın işiyle ilgili davranışının incelenmesidir. Bu araştırmanın konusu iş yaşamında insanın boyutsal çevresi ile insandır. Ergonominin en önemli prensibi, İşleri insana uyarlamaktır. Ergonomi disiplinler arası bir çalışma alanıdır. Çalışmalarını fizyoloji, piskoloji, antropometri ve değişik mühendisliklerin teorilerine dayandırır. Meister (1989): Ergonomi insan makine sistem operasyonu bağlamında işle ilgili görevleri, insanların nasıl başardığını ve davranışsal olmayan değişkenlerin, bu başarıyı nasıl etkilediği üzerine olan bir çalışmadır.

2. ERGONOMİ TANIMLARI Sanders and Mc. Cormick (1993): Ergonomi verimli, güvenli, konforlu ve etkili insan kullanımı için aletlerin, makinaların, sistemlerin, görevlerin, işlerin ve çevrenin tasarımına insanın davranışı, yetenekleri, sınırları ve diğer karakteristikleri hakkındaki bilgiyi uygulamak ve keşfetmektir. Hancock (1997): Ergonomi İnsan-makine düşmanlığını insan-makine sinerjisine dönüştürmeye çalışan bir bilim dalıdır.

3. ERGONOMİNİN KONUSU Amerika’da “Human Factors” (İnsan Faktörleri) ve “Human Engineering” (İnsan Mühendisliği), İngiltere’de “Applied Psychology” (Uygulamalı Psikoloji), İskandinav ülkelerinde “Bio-technology” (CanlıTeknolojisi), Almanya’da “Arbeit Physiology” (İş Psikolojisi); bazı ülkelerde ise “Mühendislik Psikolojisi”, "Deneysel Psikoloji” günümüzde ise genellikle “Ergonomics” (Ergonomi) ya da Türkçede “İşbilim” olarak adlandırılan bu yeni bilim dalı, insan ile çalışma ortamı arasındaki ilişkilerin bilimsel araştırılması olarak kabul görmüştür. Teknoloji ergonominin tasarım prensiplerini, kılavuzlarını, spesifikasyonlarını, yöntemlerini ve araçlarını kullanır. Pratik olarak Ergonomist, güvenlik, sağlık, konfor, performans ile verimlilik ve kaliteyi de içeren sistem değişiklikleri ve tasarımına, insan sistem ara kesit teknolojisini uygular. Bütün ergonomi topluluklarının amacı, insanın yaşam kalitesini geliştirecek insan sistem ara kesit teknolojisini uygulamak ve geliştirmektir. Bu ise sistemlerin kontrolü, standartlaştırılması, test ve değerlendirilmeleri, tasarımları ve analizlerini insan sistem ara kesit teknolojisini kullanma yoluyla başarılabilir.

3. ERGONOMİNİN KONUSU Günümüzde ergonomi, İnsan Sistem Arakesit Teknolojisi (Human System Iteraction Technology, HSIT) olarak da tanımlanmaktadır. Günümüzde ergonomi HSIT tarafından tek, bağımsız bir disiplin olarak tanımlanmaktadır. En az 60 yıldan beri HSIT, deneysel olarak gelişmekte ve tek bir teknoloji olarak yalınlaşmaktadır. Geçen yüzyılın yarısından fazla bir süredir ergonomi pratisyenleri, verimlilik ve kalite hedefi dâhil, insanın sağlık, güvenlik, konfor ve performansını geliştirmek için HSIT’ı kullanmaktadırlar.

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 1. Ergonominin Uğraş Alanları: 1988 yılında Avustralya’nın Sydney kentinde Uluslararası Ergonomi Kurumunun (Inernational Ergonomics Accociation, IEA) organize ettiği kongreye 25 farklı ülkeden temsilcinin katıldığı dünyadaki 10 adet ulusal ve bölgesel Ergonomi topluluğun temsilcilerinden oluşan bir toplantı yapıldı. Toplantının amacı, bu katılan 10 topluluk tarafından temsil edilen değişik ülkelerdeki Ergonominin çalışma alanını, konularını ve karakteristiklerini gözden geçirmekti. Hendrick için bu toplantının sonuçları aşağıda belirtilenleri doğrulamıştır. v Uluslararası olarak Ergonominin ortak noktası, donanım, yazılım, işler, iç ve dış çevre, iş sistem yapıları ve süreçleri gibi diğer sistem bileşenleri ve sistemin insan bileşeni arasındaki ara kesitin tasarımına odaklanmasıdır. v Ergonomistlerin pratik olarak uyguladıkları ve bilimsel araştırma yoluyla geliştirdikleri bu teknoloji, insan-sistem ara kesit tasarımı amacına yönelik olduğu ortaya çıktı.

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 1. Ergonominin Uğraş Alanları: Takip eden 6 yıl içerisinde, IEA’nın genel sekreteri ve başkanı olarak hizmet eden bu satırların yazarı değişik vesilelerle dünya çapında 20 Ergonomi kurumunu ziyaret etmiş ve bunların bir çok yıllık toplantılarına katılmıştır. Bu ziyaretler kendisine bu ülkelerdeki Ergonomi pratikleri ve bilimi hakkında birinci elden öğrenme fırsatı tanımıştır. Bu deneyimler yukarıda bahsi geçen IEA toplantısında oluşan Ergonomi teknolojisi ve uygulamasına odaklanmasına ilişkin iki sonucu kuvvetlendirmiştir. 1990 yılında IEA politika ve planlama komitesi üye toplulukların kapsamlı bir araştırmasına başladı. Bu araştırmanın amacı, dünya çapında hem profesyonel ergonomi toplulukları hem de ergonominin durumu hakkında daha iyi bir anlayışı kazandıracak IEA icra komitesine yardım etmekti. 1992 yılında araştırma tamamlandı. 1996 yılında çalışmaların tam raporu IEA tarafından yayınlandı. 25 ulusal ve bölgesel ergonomi topluluğu ve 35 ülkeyi aşkın temsilci araştırmaya katıldı (Tablo 1).

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 1. Ergonominin Uğraş Alanları:

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 1. Ergonominin Uğraş Alanları: Diğer katkıları yanında, araştırma hem şu anki hem de dünya çapında ortaya çıkan pratik ve araştırma alanlarını tanımladı. Tablo 1’de, toplulukların çalışma alanlarında verdiği yanıtlara göre, toplam çalışılan alanların yüzdesini vermekte ve ergonominin her geçen gün genişleyen alanlarının listesini göstermektedir. Yine, topluluklar arasındaki ana eğilim, insan-sistem ara kesitinin tasarımına ergonomi teknolojisini uygulamak ve geliştirmek yönündedir. Uluslararası Ergonomi Kurumu (International Ergonomics Association, IEA) na göre bugün Ergonominin bileşenleri: Ø Fiziksel Ergonomi: İnsan anatomik ve bazı fiziksel aktivite ilgili olarak antropometrik, fizyolojik ve biyomekanik özellikleri ile ilgilenir. Ø Bilişsel Ergonomi: Bir sistem, insan ve diğer unsurları arasındaki etkileşimleri etkileyen, algı, hafıza, muhakeme ve motor yanıtı gibi zihinsel süreçleri ile ilgilenir. Ayrıca, zihinsel iş yükü, karar verme, nitelikli

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 1. Ergonominin Uğraş Alanları: Ø Örgütsel Ergonomi: Örgütsel yapıları, politikaları ve süreçleri ile ilgilenir. Ayrıca, iletişim, ekip çalışma sürelerinin kaynak yönetimi, iş tasarımı, tasarım da dahil olmak üzere, sosyo-teknik sistemler, optimizasyon ile ilgili, ekip çalışması, katılımcı tasarım, toplum Ergonomi, kooperatif iş, yeni çalışma programları, sanal örgütler, tele-çalışma ve kalite yönetimi gibi konularla ilgilenir. İki ve daha fazla topluluk tarafından listelenen, ortaya çıkan ilgi alanlarını ve önemli temaların listesini vermektedir. Önemli temalar ve ortaya çıkan ilgi alanları: q İş organizasyonu ve tasarımını değiştirecek yöntem bilim q İş ile ilgili kas-iskelet sitemi rahatsızlıkları Elektronik tüketici eşyalarının kullanılabilirlilik testler q İnsan-Bilgisayar Arakesiti: Yazılım q İş organizasyonu ve tasarımını değiştirecek yöntem bilim

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 1. Ergonominin Uğraş Alanları: ILO’nun ergonomi üç bileşenine benzer, ve onlarla bir bakıma örtüşebilecek şekilde, HSIT’ta da en az beş ana bileşeni vardır: Ø Donanım Ergonomisi (Hardware Ergonomics), Ø Çevresel Ergonomi (Environmental Ergonomics), Ø Bilişsel Ergonomi (Cognitive Ergonomics), Ø İş Tasarım Ergonomisi (Job Design Ergonomics), Ø Makro Ergonomi (Macro. Ergonomics).

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 2. Ergonominin Yaklaşımı: Ergonomi disiplini anlatılırken, en sık kullanılan yöntem onun tanımlayıcı bir ifadesini kullanmak şeklinde olmaktadır. Örneğin, son zamanlarda Uluslararası Ergonomi Kurumu (International Ergonomics Association, IEA) Ergonomiyi şu şekilde tanımlamaktadır: “Ergonomi” ya da “İnsan Faktörleri Mühendisliği”, insanın refahını, mutluluğu ve genel sistem performansını geliştirecek bilgi ve teoriyi bulmayı, uygun yöntemlerin uygulanmasını ve bir sistemin diğer elementler ve insanlar arasındaki etkileşimlerini temelde anlamaya çalışan bilimsel bir disiplindir. Konuyu bir parça güncelleştirirsek şu örneklere yer verebiliriz: Bir taşıta bindiğimizde, dizlerimizin öndeki koltukla aradaki boşluğun yeterli mi yetersiz mi olduğundan bahsetmeyen yok gibidir (Şekil 4). Ya da, mutfak tezgâhının yüksekliğinden şikâyetçi hanımlar.

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 2. Ergonominin Yaklaşımı: .

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 2. Ergonominin Yaklaşımı: Uzaktan kumandanın ya da herhangi bir telefon tuşlarının küçüklüğünden ya da yerleşim yerlerinden şikâyet edenler de azımsanmayacak kadar mevcuttur. Ya da bu telefon üzerinde niçin bu kadar çok düğme var, kafamızı karıştırıyor diyenlerimiz.

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 2. Ergonominin Yaklaşımı: Çimler üzerinde düşenmiş karo taşların aralık ve mesafesinin, adımlara uygun olmadığını çoğu zaman düşünmektedir. Veya şadırvanlardaki oturakların musluğa olan uzaklığından şikâyetçi olunmaktadır. Klavyelerdeki tuş yerleri bazı kullanıcılar tarafından beğenilmemektedir. Otomobildeki camları kumanda eden düğmelerin neye göre kapı ya da vites kolunun yanında tasarlandığı düşünülebilir.

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 2. Ergonominin Yaklaşımı: Yukarıda sayılan problemlerin çözümü artık her geçen gün hayatımızı daha da kolaylaştıran çözümlere Ergonomi ile bilinçli bir şekilde yönelebiliriz. Kullandığımız diş fırçası, mutfağımızın dekorasyonu, iş yerindeki masamızın yüksekliği gibi pratik kullanım sağlayan hayatımızdaki birçok konuda Ergonomi önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır.

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 2. Ergonominin Yaklaşımı: Ergonomi; güvenli, verimli ve rahat mekânlar ile objeler oluştururken, insanın kapasitesini aşmayacak şekilde gerekli düzenlenmeleri sağlar. Günlük yaşantımızın büyük bir kısmını işyerlerimizde geçirmekteyiz. 18. yüzyılın sonunda tıp doktorları, insan anatomisine uygun olmayan uzun süreli çalışma koşullarının bazı kas ve damar hastalıklarına sebep olabileceği tezi üzerinde durmuşlardır.

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 2. Ergonominin Yaklaşımı: İş ortamında insan ve makine arasındaki optimal ahenk ile "iç müşteri"ler olan çalışanların iş tatminine katkıda bulunmak mümkündür. Ergonomik olmayan çalışma ortamları potansiyel iş kazalarını barındırdığı için hem çalışanların sağlığı, hem de şirketlerin maddi ve manevi sorumluluğu açısından önem kazanmaktadır.

3. ERGONOMİ KONUSU 3. 3. Çalışma Refahı ve Ergonomi : Çalışanın refahını, güvenliğini, performansını ve aynı zamanda da iş verimini artırmayı hedefleyen ergonomi, “hayatın insana uygun hale getirilmesi”nde disiplinler arası bir yaklaşımı tercih eder. Ergonomi insan ile çalışma ortamı arasındaki ilişkileri inceleyerek etkinlik, verimlilik, sağlık, güvenlik ve insancıllaştırma açılarından bilimsel yaklaşımları ortaya koyan çok disiplinli bir bilim dalıdır.

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 3. Çalışma Refahı ve Ergonomi : Zaten, günümüzde rekabetin ön plana çıktığı piyasa koşullarında (AB standartlarında “CE” işareti ile gösterilen) ergonomik normlara uygunluk, üretici açısından kaçınılmaz bir zorunluluk halini almıştır. Günümüzde gelişmiş ülkelerin pek çoğunda, işyerlerine yönelik ergonomiye olarak alınacak tedbirler başlığı altında çeşitli düzenlemeler mevcuttur. Ancak bu ülkelerden hiçbirinde Belçika ve İsveç’te olduğu gibi yasal bir düzenlemeye gidilmiş değildir. Avrupa Birliği de, 90/269 ve 89/654 numaralı yönergeler ile ergonomiye ilişkin bir dizi önlemi çerçeve içine almış durumdadır.

3. ERGONOMİNİN KONUSU 3. 3. Çalışma Refahı ve Ergonomi : Üye ülkelerin bu yönergeleri kendi ulusal kanunlarının içine katıp yasal bir düzenlemeye gitmeleri gibi bir zorunlulukları bulunmamaktadır. Bununla beraber, Uluslararası Standardizasyon Örgütü (ISO), bazı ülkelerce uygulanan bir dizi ergonomi standartları yayınlamıştır (Şekil 20). Ancak bu standartlar yasal bir düzenlemeye halen kavuşturulamamıştır. Ergonomi, kalitedir, standardizasyondur, kısaca insan memnuniyetidir.

4. KAYNAKLAR • Alexander, D. C. , The Practice and Management of Industrial Egonomics, Prentice Hall Inc. , 1986. • Bailey, R. W. , Human Performance Engineering, Prentice Hall, 2006 • Bridger, R. S. , Introduction to Ergonomics, Mc. Graw-Hill, 2009. • Brüel&Kjaer, Environmental Noise, Brüel&Kjær Sound & Vibration Measurement A/S. , 2001. • Chaffin D. , Anderson G. , Occupational Biomechanics, New York: John Wiley&Sons 2004. • Chapanis, A. , Introduction To Human Factors Considerations in System Design, (Eds. M. Mitchell, P. Van Balen, K. Moe), NASA Pub. , Washington, USA, 1976. • Charles, A. , Ergonomics and Safety in Hand Tool Design, Lewis Publishers, 2009. • Corlett, E. N. , Clark, T. S. , The Ergonomics of Workspaces and Machines-A Design Manual, Taylor and Francis, Bristol, 20055. • Corlett, E. , Wilson, J. , Manenica, I. , , The Ergonomics of Working Postures, Taylor & Francis, 2006. • Cushman, H. , Nielson, S. , Weim, W. , 1983, Ergonomic Design for People at Work Vol. 1, Kodak Human Factor, USA, 2003. • Das, B. , Sengupta, Arijit K. , Industrial Workstation Design: A Systematic Ergonomics Approach, Applied Ergonomics, Vol 27 (3), Elsevier Science, 1996. • Dizdar, . E. N. , Taşıt Ergonomisi, Z. K. Ü. , Karabük Teknik Eğitim Fakültesi (Ders Notları), Karabük, Eylül, 2002. • Dizdar, E. N. , Antropometrik Optimizasyon, Z. K. Ü. , Fen Bilimleri Enstitüsü (Ders Notları), Karabük, Şubat, 2003. • Dizdar, E. N. , Ergonomik İş İstasyonu Tasarımında İlk Adım: Antropometri, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, (14) s. 38 -44, Haziran, 2003. • Dizdar, E. N. , İş Güvenliği, ZKÜ, Karabük TEF (Lisans Ders Kitabı), Alver Matbaası, Ankara, Ekim, 2000. • Dizdar, E. N. , İş Güvenliği, Murathan Yayınevi, (4. Baskı), 2008. • Dizdar, E. N. , Üretim Sistemlerinde Olası İş Kazaları İçin Bir Erken Uyarı Modeli, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Endüstri Mühendisliği (Doktora Tezi), Ankara, 1998. • Dul, J. , Weerdmeester B. A. , Ergonomics For Beginners: A Quick Reference Guide, Taylor & Francis; 2 nd Ed. , 2001.

KAYNAKLAR • Eastman Kodak Company, Ergonomic Design for People at Work, Vol. 2, Van Nostrand Reinhold, New York, 1986. • Fraser, T. M. , Introduction to Industrial Ergonomics, Wall & Emerson, 1996. • Helander M. G, Landauer T. K. , Prabhu P. V. (Ed), Handbook Of Human-Computer Interaction, North-Holland, 1997 • Helander, M. G. , The Human Factors Profession, Handbook of Human Factors and Ergonomics, (Ed. Salvendy G. ) pp. 3 -16, John Wiley&Sons Ltd. , 1997. • Helander, M. , A Guide to the Ergonomics of Manufacturing, Taylor & Francis, 1997. • Helander, M. , Design For Manufacturability : A Systems Approach To Concurrent Engineering, Taylor & Francis, 2002 • ILO, Ergonomic Checkpoints, Geneva, 1996. • James, H. , The Dictionary for Human Factors/Ergonomics, CRC, 1992. • Karwowski, W, Marras, S. W. , The Occupational Ergonomics Handbook, C R C Press, 2008 • Karwowski, W. , International Encylopedia of Ergonomics and Human Factors, Taylor & Francis, 2001. • Kaya, M. D. , Ergonomi: Antropometrik Verilerin Güncellenmesi Üzerine Bir Araştırma, Detay Yayıncılık, 2010. • Kroemer, K. H. E. , Kraemer A. , Office Ergonomics, Taylor & Francis; 2 nd Ed. , 2001. • Kroemer, K. H. E. , Kroemer H. B. , Kroemer – Elbet K. E. , Ergonomics – How to Design for Ease and Efficiency, (2 nd Edition), Prantice Hall, New Jersey, 2001. • Lee, G. C. , Advances in Occupational Ergonomics and Safety, IOS Press, 1999. • Lehto, M. R. , Buck, J. R. , Introduction To Human Factors And Ergonomics For Engineers, (Ed: Salvendy, G. ), Taylor & Francis, 2008. • Marley, F. , Applied Occupational Ergonomics : A Textbook, Kendall/Hunt Publishing Company, 2008 • Mccormick, Ernest J. , Senders, Mark S. , Human Factors in Engineering and Design, 5 th Edition, Mcgraw- Hill International, 2008. • Mital, A. , Advances in Industrial Ergonomics and Safety, Taylor & Francis, 2009. • Nebhard, D. , A. , Workplace Cross Trainigng, CRC Press, Taylor & Francis, Group 2007. • Neumann, W. P. , (Ed), Inventory of Human Factors Tools and Methods: A Work-System Design Perspective, Ryerson University, 2007 • Niebel, B. , Freivalds, A. , Methods, Standars and Work Design, Mcgraw Hill, 2003

KAYNAKLAR • Oborne, D. , Ergonomics at Work: Human Factors in Design and Development, 3 rd Edition, John Wiley&Sons Ltd. , 1995. • OSHA, Easy Ergonomics, A Practical Approach for Improving the Workplace, (Education and Training Unit, Cal/OSHA Consultation Service, California Department of Industrial Relations), 1999 • Pheasant S. , Ergonomics, Work and Health, Mac Millian Press, Australia, 2001. • Pheasant, S. , Bodyspace: Anthropometry, Ergonomics And Design Of Work, Prentice Hall, 2002 • Phillips, C. A. , Human Factors Engineering, John Wiley & Sons. 1999. • Pulat, M. B. , Fundamentals of Industrial Ergonomics, Waveland Press, 1997. • Sabancı, A. , 1999, Ergonomi, Baki Kitapevi, Adana, 1999. • Salvendy, G. , Handbook of Human Factors and Ergonomics, 2 nd Edition, John Wiley&Sons Ltd. , 1997. • Salvendy, G. , Handbook of Industrial Engineering, 2 nd Ed. , John Wiley & Sons, Inc. , 1991. • Salvendy, G. , Karwowski, W. , Design of Work and Development of Personnel in Advanced Manufacturing, John Wiley&Sons, 1994. • Sanders, M. S. , Mc. Cormick, E. , Human Factors in Engineering and Design, Mc. Graw-Hill Inc. , Seventh Edition, Singapore, 1993. • Şimşek, M. , 1994, Mühendislikte Ergonomik Faktörler, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1994. • Stelmach, G. , (Ed). , Human Factors, Kees Michielsen of North-Holland, 2000. • Tayyari, F. , Smith, J. L. , Occuparional Ergonomics Principles and Application, Chapman & Hall, First Ed. , London, 1997. • Uslu, B. A. , Ergonomi, Atılım Üniversitesi Yayınları, No: 5, Ankara, 2001. • Virginia Tech, Workplace Ergonomics Program, Virginia Politechnic Istitue and State University, Environmental, Health And Safety Services, 2001. • Wickens, D. C. , Gordon, S. , Liu, Y. , An Introduction To Human Factors Engineering, Prentice Hall, 2007 • Zandin, K B. , Maynard, H. B. , Maynard's Industrial Engineering Handbook, Mcgraw-Hill, 2001.