Metodologia bada humanistycznych jzykoznawstwo dr Grzegorz Drod KOGNITYWIZM

Metodologia badań humanistycznych: językoznawstwo dr Grzegorz Drożdż

KOGNITYWIZM: rys historyczny 1957, 1965: Noam Chomsky: gramatyka transformacyjno – generatywna, tzw. pierwsza rewolucja kognitywna wzięcie pod uwagę czynnika biologicznego i psychologicznego (odejście od wcześniejszego podejścia behawiorystycznego Leonarda Bloomfielda)

wyodrębnienie w języku struktury głębokiej i powierzchniowej; struktura powierzchniowa wyprowadzana jest ze struktury głębokiej za pomocą transformacji uszczegóławiających bardziej abstrakcyjne struktury; Dydaktyka: wpływ na kolejność nauczanych konstrukcji; struktura głęboka m. in. zdania twierdzącego, przeczącego i pytającego jest TAKA SAMA, jedno można było wyprowadzić od drugiego: twierdzenia → pytania → przeczenia; mowa niezależna → mowa zależna; strona czynna → strona bierna

reguły gramatyczne generują tylko zdania poprawne; Dydaktyka: znając reguły tworzymy tylko takie zdania, które są poprawne (potrzebne są tylko precyzyjne reguły). modularność mózgu (Fodor 1983): odrębność i niezależność procesów językowych od zdolności poznawczych człowieka); Jednym z modułów: Moduł przyswajania języka (LAD); w nim: Gramatyka uniwersalna Dydaktyka: - twierdzenia, że nauczania języka obcego powinno przypominać nabywanie języka pierwszego; - metoda indukcyjna czerpie z faktu, że wszyscy mamy tę samą gramatykę w głowie → jesteśmy w stanie „odtworzyć” inne gramatyki.

KOGNITYWIZM: rys historyczny Druga rewolucja kognitywna: koniec lat 70 -tych, USA Ronald Langacker, Leonard Talmy, George Lakoff, Mark Johnson, Mark Turner, etc. m. in. 1980 : George Lakoff, Mark Johnson ”Metaphors We Live By” („Metafory w naszym życiu”) 1987: Ronald Langacker: ”Foundations of Cognitive Grammar” Mark Johnson: ”The Body in the Mind” George Lakoff: ”Woemn, Fire, and Dangerous Things”

KOGNITYWIZM – główne tezy: Przekonanie, iż zdolności językowe człowieka oparte są na tych samych mechanizmach, które rządzą procesami poznawczymi/kognitywnymi (odejście od modularności mózgu).

Język stanowi nierozerwalną część ludzkiego poznania – badania nad językiem należy rozpocząć od badania procesów poznawczych, a wyniki analiz językoznawczych powinny zgadzać się z danymi na temat ludzkiego poznania. Dydaktyka: - wiedza deklaratywna ↔ wiedza proceduralna; wiedza deklaratywna MOŻE zmienić się w proceduralną (Anderson 1980; Mandler 2004) - tylko do pewnego wieku mamy zdolność uczenia się implicytnego („ślepota z nieuwagi” – Gopnik 2010)

- nabywanie sprawności odbywa się od procesów kontrolowanych przez fazę asocjacyjną do fazy automatycznej (Anderson 1983) - ludzie posiadają pewne zdolności psychologiczne leżące u podstawy języka (Langacker 1987, 2008, etc. ) Zwrócenie uwagi na metaforyczny (nieadekwatny) charakter obrazu języka zawartego w samym języku – próba dotarcia do opisu adekwatnego.

KOGNITYWNA KONCEPCJA JĘZYKA: Działania człowieka oparte są na szerokiej gamie ZDOLNOŚCI KOGNITYWNYCH, na które składają się POWTARZAJĄCE SIĘ WZORCE, SCHEMATY ZACHOWAŃ, które stopniowo rozwijamy i udoskonalamy.

KOGNITYWNA KONCEPCJA JĘZYKA: JEDNOSTKI JĘZYKOWE = UTRWALONE ŚCIEŻKI KOGNITYWNE, KTÓRE SĄ FORMOWANE, ZACHOWYWANE I MODYFIKOWANE PRZEZ UŻYCIE JĘZYKA

KOGNITYWNA KONCEPCJA JĘZYKA: Nabywanie i używanie języka następuje w wyniku interakcji z innymi użytkownikami tego języka, w konkretnym kontekście SPOŁECZNYM I KULTUROWYM.

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA KOJARZENIE tworzenie psychologicznych powiązań pomiędzy różnymi zjawiskami

Dydaktyka: Kolejność nauczanych konstrukcji: Np. Pytanie: I, you, they, it he, we, she Are reading a book Is playing tennins Am swimming

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA Psychologia postaci (gestalt psychology): figura – tło (w gramatyce kognitywnej: PROFIL – BAZA)

Figura – element wydobywany ze sceny, na którym koncentrujemy uwagę; Tło – elementy, spośród których wydobyta jest FIGURA; elementy, na których NIE koncentruje się uwaga; w gramatyce kognitywnej: figura – tło ≈ profil – baza

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA figura – tło (profil – baza) Odwrócenie figury i tła: role te zmieniają się w przypadku zmiany elementu, na którym się koncentrujemy.

Dydaktyka: tworzenie strony biernej: Piłka została kopnięta przez Piotra. Piotr kopnął piłkę.

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA SCHEMATYZACJA Proces wydobycia elementów wspólnych, które są obecne w różnych doświadczeniach i stworzenie na ich podstawie struktury bardziej abstrakcyjnej SCHEMATU

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA DRZEWO’’’ DRZEWO GENEALOG. DRZEWO’’ PALMA DRZEWO’ DRZEWO JODŁA …………. .

Dydaktyka: Reguły przyjmują formę schematów (Langacker 2008: 219) PODEJŚCIE TRADYCYJNE: APPLE (C) ↔ FRUIT (U) There is AN APPLE on the table. There is SOME FRUIT on the table.

SCHEMAT NABYWANIA WŁASNOŚCI POLICZALNOŚCI I NIEPOLICZALNOŚCI PRZEZ KONCEPT ”APPLE” A’’’ (C) / (U) APPLE (C) APPLE (U) APPLE’ (C) APPLE (C) …………. .

TRADYCYJNIE uczona gramatyka prowadzi do znajomości języka, który NIE POTRAFI oddać jego PEŁNYCH i REALISTYCZNYCH możliwości, np. zmiana właściwości gramatycznych rzeczownika przy jednoczesnej zmianie znaczenia - krzesło - C czy U?

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA AUTOMATYZACJA Ciągła praktyka prowadzi do poziomu, na którym dana czynność zaczyna być wykonywana automatycznie, bez nadzoru świadomości

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA KATEGORYZACJA (w szerokim znaczeniu) – dostrzeganie podobieństwa wśród różnorodności KATEGORIA zbiór elementów uważanych za ekwiwalentne dla konkretnych celów

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA Istotne cechy klasycznej teorii kategoryzacji: - odnosi się do obiektywnie istniejącej rzeczywistości, - kategorie posiadają wyraziste granice, - binarność cech – jeden element może należeć tylko do jednej kategorii na raz, - wszystkie elementy kategorii są sobie równe, - o przynależności do kategorii decyduje spełnienie warunków koniecznych i wystarczających.

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA Klasyczna teoria kategoryzacji (Arystoteles) KATEGORIA A KATEGORIA B

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA Kategoryzacja elementów rzeczywistości (E. Rosch) - kategoryzacja oparta jest na zdolnościach poznawczych człowieka (odbiór rzeczywistości przez człowieka), - kategorie posiadają rozmyte granice, - elementy kategorii posiadają różny status – istnieje element lepszy (prototyp) i elementy gorsze (peryferyjne/ marginalne), - o przynależności do kategorii decyduje stopień podobieństwa do prototypu.

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA PROTOTYP: - posiada najwięcej cech, które kojarzone są z daną kategorią (elementy peryferyjne posiadają mniejszą ilość tych cech niż prototyp), - jest najłatwiej rozpoznawalny jako element należący do danej kategorii, - jest najłatwiej zapamiętywany, - jest najszybciej przywoływany z pamięci.

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA Kognitywna teoria kategoryzacji (E. Rosch) Element peryferyjny X P Prototyp X P

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA Pojęcie podobieństwa rodzinnego Analiza znaczeń słów: sąsiadujące ze sobą znaczenia posiadają co najmniej jedną cechę wspólną (mogą nie istnieć atrybuty wspólne wszystkim elementom kategorii).

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA MODEL PODOBIEŃSTWA RODZINNEGO (L. WITTGENSTEIN)

ZDOLNOŚCI PSYCHOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW JĘZYKA Model kategoryzacji R. Langackera (tzw. model sieciowy)

BIBLIOGRAFIA Anderson, John. 1980. Cognitive psychology and its implications. San Francisco: Freeman Anderson, John. 1983. The Architecture of Cognition. Cambridge, MA: Harvard University Press Fodor, Jerry. 1983. The Modularity of the Mind. Cambridge, MA: MIT Press Gopnik, Alison. 2010. Dziecko filozofem. Warszawa: Prószyński i Spółka Kalisz, Roman. 2001. Językoznawstwo kognitywne w świetle językoznawstwa funkcjonalnego. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego Kardela, Henryk (red. ). 1994. Podstawy gramatyki kognitywnej. Warszawa, Polskie Towarzystwo Semiotyczne Langacker, Ronald. 1987. Foundations of Cognitive Grammar. Chicago: Chicago University Press

Langacker, Ronald. 2005. Wykłady z gramatyki kognitywnej 2. Lublin, Wydawnictwo UMCS Langacker, Ronald. 2008. Cognitive Grammar. A Basic Introduction. Oxford: Oxford University Press (TŁUM. ): 2009. Gramatyka kognitywna. Wprowadzenie. Kraków: UNIVERSITAS Mandler, Jean. 2004. The Foundations of the Mind. Oxford: Oxford University Press Tabakowska, Elżbieta. 1997. Gramatyka i obrazowanie. Kraków: PAN Taylor, John. 2001. Kategoryzacja w języku. Kraków: UNIVERSITAS Taylor, John. 2002. Gramatyka kognitywna. Kraków: UNIVERSITAS