Kosmos Veljko Petrovi VIII3 Kosmos Svemir vasiona ili

Kosmos Veljko Petrović VIII-3

Kosmos Svemir, vasiona ili kosmos je beskonačno veliki prostor sačinjen od beskonačno velikog broja zvezda, planeta i drugih nebeskih tela grupisanih u ogromne celine nazvane galaksijama. Galaksija dakle predstavlja svemirski prostor ispunjen sa nekoliko milijardi zviezda, planeta, kometa. . . Unutar galaksija gotovo svaka od zvezda je okružena određenim brojem planeta, i drugih tamnih nebeskih tela i kao takve predstavljaju manje celine nazvane sistemima. Dakle, svemir je izgrađen od beskonačno mnogo tamnih i svetlih nebeskih tela grupisanih u sopstvne sisteme. Svijetla tijela su zvijezde a u tamna se ubrajaju planete, komete, sateliti, meteoriti i asteroidi koje ću u nastavku prezentacije detaljnije predstaviti. Naša planeta, planeta Zemlja, planeta za koju se smatra da je jedina koja ima uslove potrebne za život, pripada Sunčevom sistemu koji se nalazi unutar galaksije poznate pod nazivom Mliječni Put, o čemu će biti riječi u daljim tekstovima ove prezentacije. Nebeska tijela su međusobno udaljena. Rastojanja među njima su tolika da je nezamislivo mjeriti ih mjerama koje koristimo na zemlji (metrima, kilometrima. . . ). Mjerna jedinica za izražavanje međusobnih rastojanja nebeskih tijela je svjetlosna godina. Jedna svjetlosna godina je put koji svjetlost pređe za jednu godinu krećući se svojom maksimalnom brzinom (300. 000 m/s). Položaj nebeskih tijela se određuju pomoću galaktičkih koordinata. To su dva ugla pomoću kojih se

90°, pozitivno ka severnom i negativno ka južnom galaktičkom polu. Drugi ugao je galaktička longituda računata od 0° do 360° u direktnom smijeru od početne poluravni, normalne na galaktičkom krugu, određene pravcem ka galaktičkom centru, do poluravni koja prolazi kroz uočeno tijelo. Početna poluravan je definisana tako da galaktička longituda polursvni koja prolazi kroz sjeverni nebeski pol bude 323°. 90°, pozitivno ka sjevernom i negativno ka južnom galaktičkom polu. Drugi ugao je galaktička longituda računata od 0° do 360° u direktnom smijeru od početne poluravni, normalne na galaktičkom krugu, određene pravcem ka galaktičkom centru, do poluravni koja prolazi kroz uočeno tijelo. Početna poluravan je definisana tako da galaktička longituda polursvni koja prolazi kroz sjeverni nebeski pol bude 323°.

Galaksije ili galaktički sistemi su, kao što sam već rekla, sistemi sačinjeni od nekoliko desetina milijardi zvijezda i njihovih sistema. Tehnologija i nauka nam je omogućila svojim dostignućima da dublje sagledamo svemir. Na taj način smo uspjeli da spoznamo ne samo našu galaksiju-Mliječni Put, nego i neke bliže galaksije. Najbolje istražena do sada je, izuzev Mliječnog Puta, galaksija M 57. Galaksije se često obilježavaju slovom M i nekim rednim brojem, najčešće dvocifrenim. Mliječni Put predstavlja bjeloplavičastu krivudavu zvjezdanu traku koja opisuje prividnu nebesku sferu. Mliječni Put je u narodu poznat i kao Kumova Slama jer postoji legenda da je naša galaksija nastala tako što je kum noseći slamu putem prosipao po malo a da to nije primijetio. Centralna ravan Mliječnog Puta, tzv. galaktička ravan predstavlja ravan simetrije rasporeda i pravac najdalje rasprostranjenosti Članova ogromnog zvjezdanog sistema sačinjenog od više desetina milijardi najraznovrsnijih nebeskih tijela raspoređenih u obliku ogromnog spljoštenog diska ili sočiva. Najveća debljina iznosi oko 30. 000 svjetlosnih godina, a prečnik u pravcu galaktičke ravni oko 100. 000 svjetlosnih godina, što je oko 100 miliona puta prostranije od Sunčevog sistema. Na osnovu istraživanja utvrđeno je da je naša galaksija spiralne strukture i slična je

maglinamanekih dalekih sazviježđa (Andromeda, Berenikina Kosa, Lovački psi. . . ). Kao diskoidna spiralna struktura Mliječni Put ima svoj centar, nazavan galaktičkim centrom koji je udaljen od Sunca 8. 200 paraseka, oko 28. 000 svjetlosnih godina u pravcu galaktičke longitude 325°. Galaksija ima svoje polove: sjeverni i ju�ni. To su dvije tačke presjeka prividne nebeske sfere i normale ili ose galaktičkog kruga. Ekvatorske koordinate sjevernog galaktičkog pola su (od 1959) =12 h 49 min i =+27°, 4 za 1950, 0 (u neposrednoj blizini magline N. G. C. 5698, u sazviježđu Berenikine Kose). Galaktički krug predstavlja veliki krug presjeka prividne nebeske sfere i galaktičke ravni. Članovi galaksije se približno kružno kreću oko galaktičkog centra pri čemu važe Keplerovi zakoni. Ovo kretanje se naziva galaktička rotacija. Sunčeva ili putanjska brzina iznosi nešto više od 280 km/sec a trajanje jednog obilazka (galaktičke rotacije) je oko 250 miliona godina.

Zvijezde su topla nebeska tijela koja stvaraju ogromnu količinu energije, uglavnom svjetlosne i toplotne, koju odaje i prenosi na obližnja hladna nebeska tijela. Nalaze se na velikoj udaljenosti te posmatrane sa Zemlje golim okom djeluju kao tačkasta tijela a zapravo su veće od Zemlje nekoliko desetina miliona puta. To su ogromne gasovite sfere u čiji sastav ulazi uglavnom vodonik (H) koji se tokom termonuklearnih reakcija pretvara u helijum (He). Njihova gustina je različita, može biti manja od hiljaditog dijela gustine vazduha koji udišemo ali i do nekoliko miliona puta veća od gustine vode. Površinska temperatura varira između 1. 000° i 20. 000°C. Nama najbliža zvijezda je Sunce koje je prirodni izvor toplote i svjetlosti na površini Zemlje. Udaljeno je oko 40 biliona km od Zemlje. Zvijezde, iako se smatraju za tijela koja se ne kreću, se kreću brzinom od nekoliko do više stotina km/sec. Masa im se ne razlikuje puno od Sunčeve-od oko 10 puta manje pa do oko 100 puta veće od Sunca. Poluprečnik im može iznositi jedva neki stotidio Sunčevog, a može biti i stotinama puta veći od Sunčevog. Zapremina im može biti neuporedivo različita od Sunčeve: i znatno manja i nuporedivo veća. Svjetlosma jačina im može biti hiljaditi dio Sunčeve a isto tako i desetinama hiljada puta veća od Sunčeve. To su sfere u čijoj unutrašnjosti temperatura mora dostizati i više desetina miliona stepeni.

Tokom istorije naučnici su pokušali da objasne način na koji nastaju zvijezde. Postojalo je više teorija ali su najzapaženije ostale dvije. Po prvoj, zvijezde nastaju od oblaka hladne kosmičke prašine i gasova. Ovakvi oblaci nazivani su nebulama. Usled snažne centripetalne sile i visokog pritiska masa se zgušnjava a njena temperatura raste. Pošto tamo gdje postoji centripetalna sila mora postojati i centrifugalna, od

centralne mase se odvajaju komadi koji imaju svoju centripetalnu i centrifugalnu silu od kojih nastaju planete i druga hladna tijela, ali je pritisak znatno manji te je stoga i njihova temperatura manja. Dalje tokom razvoja nebeska tijela se hlade i tako nastaje njihov gornji omotač. Tako su stvoreni uslovi za život na Zemlji. Vjeruje se da će se u dalekoj budućnosti planete, pa tako i Zemlja, u potpunosti ohladiti i to će biti prekid postojanja života na Zemlji. Pretpostavlja se da bi se to isto moglo dogoditi i sa Suncem, ali za taj proces je potreban mnogo duži vremenski period. Druga teorija je slična ali se u osnovi nastanka uzima užareni oblak prašine u haotičnom stanju. Nešto novija teorija je teorija da zvijezde započinju svoj proces nastanka u potpuno razrijeđenoj masi gasa, najčešće hidrogena i kosmičke prašine koja se nalazi u hladnom međuzvjezdanom prostoru. Usled dejstva privlačne sile ova haotična materija se sažima i tako postaje stabilna i otporna na plimske akcije okolnih zvijezda. Ovako započeto skupljanje materije, pod dejstvom gravitacije proizvodi toplotu što je u skladu sa zakonima fizike jer se pri svakom radu oslobađa određena količina toplote. Što ovaj proces duže traje to se temperatura oblaka više penje. Od izvjesnog trenutka oblak počinje zračiti temperaturu u okolni prostor. Trajanje ovog prvog stadija nastanka zvijezda zavisi od mase oblaka: za masu približno jednaku masi Sunca ovaj proces traje oko 5 miliona vijekova, za veće mase kraći period-manje i od milion godina. Novorođena zvijezda se i dalje sabija sve

počinju da se odvijaju termonuklearni procesi pri čemu se hidrogen prevodi u helijum i pri čemu se oslobađa količina energije dovoljna da nadoknadi izgubljenu zračenjem. Ovaj stadijum sada normalne zvijezde, mladalačko doba, zavisi od mase zvijezde. Za masivnije zvijezde ovaj stadij traje jedva milion godina a za zvijezde veličine Sunca i do 10 milijardi godina. Zračenjem se raspoloživa količina hidrogena iscrpljuje. Kad se iscrpe do izvjesnog stepena, jezgro zvijezde počinje ponovo da se skuplja pri čemu dolazi do oslobađanja velike količine energije, zapremina zvijezde se povećava, zvijezda se počinje nadimati, sjaj joj se povećava a temperatura i gustina se smanjuju. Tako zvijezda postaje tzv. crveni džin. Povećanje zapremine prestaje kada u jezgru nestane hidrogena. Od tog trenutka zvijezda počinje da se skuplja, površinska temperatura i gustina raste. Tako

zvijezda postaje tzv. bijeli patuljak i plako se gasi. Ovo je posljednji stadijum života zvijezde kada se ona postepeno gasi. Sunce-nama najbliža zvijezda, daljina od Zemlje-149. 500. 000 km, prečnik 1. 391. 000 km, zapremina-1. 300. 000 x veća od Zemljine, masa-199 x 10³³g, gustina-1, 4 gustine vode ili 1/4 Zemljine, ubrzanje sile teže-28 x veće od ubrzanja na površini Zemlje, kritična brzina-619, 4 km/s. Sunčeva rotacija-24, 65 dana. Sunce je normalna zvijezda iz glavnog niza H-R dijagrama, srednjeg doba starosti, spektarskog tipa GRO, umjerene temperature, radijacije-43% vidljive svjetlosti, 42% infracrvene i 15% ultraljubičaste, apsolutna veličina-4, 85, temperatura-5. 800°-6. 300°K (na povr�ini) i 10 -30 mil. ° ( u jezgru), pritisak-oko milijardu atmosfera. Pomračenje Sunca nastaje kada se Mjesec na svom putu oko Zemlje nađe tačno između nje i Sunca. Potpuno pomračenje se javlja jednom u 380 godina. Posle Sunca nama najbliža planeta je Proksima Kentaura udaljena od Zemlje 4, 4 svjetlosne godine što znači da bi jednom bpljem kosmičkom brodu trebalo oko 120

Planete Sunčevog sistema • • Planete Sunčev sistem Planete su hladna (tamna) nebeska tijela koja svjetlost i toplotu primaju od obližnjih zvijezda. Slobodno lebde u prostoru i svijetle pod uticajem zvijezda. Detaljno ispitane su planete Sunčevog sistema pa ću se i ja na njima ograničiti. Planete rotiraju oko svojih osa i kruže oko Sunca po eliptičnim putanjama u čijim žižama se nalazi Sunce, pri čemu na njih djeluje njegova gravitacija. Za razliku od zvijezda koje svoje međusobne položaje zadržavaju gotovo nepromijenjene, planete su u odnosu prema zvijezdama u stalnom kretanju. Razlikuju se od zvijezda i svojim mirnim sjajem, dok svjetlost zvijezda treperi, a u durbinu i svojim prividnim dimenzijama, jer nam izgledaju kao manje ili veće sjajne kružne ploče, dok nam zvijezde i u najjačim teleskopima izgledaju samo kao svijetle tačke.

Sunčev sistem čine Sunce i devet planeta sa svojim prirodnim pratiocima satelitima, kao i nebeska tijela koja stalno kruže oko planeta i Sunca (komete, asteroidi, meteori i meteoriti). Nalazi se na samoj ivici Mliječnog Puta što nam pruža mogućnost upoznavanja i drugih galaksija. Do pronalaska teleskopa (1609) osim Zemlje, bilo je poznato još pet planeta: Merkur, Venera, Mars, Jupiter, Saturn (samo one koje su vidljive golim okom). Prema udaljenosti od Sunca prve dvije su bliže a ostale su dalje od Zemlje. Sedma planeta je neočekivano otkrivena teleskopom 13. marta 1781. godine iako se povremeno može vidjeti i golim okom, a nazvana je Uran. Postojanje osme planete je utvrđeno još

prije nego što je viđena na osnovu odstupanja u Uranovom kretanju. Teleskopom je uočena 23. septembra 1846. godine i nazvana je Neptun. Na sličan način je fotografski otkrivena i deveta planeta nazvana Pluton. Posljednjih godina otvoreno je pitanje postojanja i desete planete čija veličina ne prejazi veličinu asteroida a nazvana je planetom X. Posmatrana sa Sunca, kretanja planeta obavljaju se sva u istom, direktnom smjeru i u ravnima koje su jedne prema drugima relativno malo nagnute. Međutim posmatrana sa Zemlje njihova prividna kretanja obavljaju se ne samo u direktnom već povremeno i u retrogradnom smjeru. Po položajima u koje dospijevaju u odnosu prema Suncu dijelimo ih u dvije grupe: Donje (dvije Suncu bliže od Zemlje) i Gornje (šest daljih od Zemlje). Donje planete, Merkur i Venera, prividno se nikad ne odvajaju od Sunca preko određenih granica (najvećih elongacija) te ih tako viđamo ili samo na zapadu posle Sunčeva zalaska ili na istoku posle Sunčeva izlaska. S vremena na vrijeme, u određenim razmacima, ove planete vidimo kao male crne kružiće za vrijeme njihovog prolaska između Zemlje i Sunca (kroz donju konjunkciju) preko Sunčevog sjajnog kruga. Planete druge grupe, tzv. gornje, dospijevaju u odnosu prema Suncu u sve moguće položaje (konjunkciju, opoziciju, istočnu i zapadnu kvadraturu).

Merkur je velika planeta najbliža Suncu koja oko njega obilazi na prosječnoj udaljenosti oko 58 miliona km po dosta ekscentričnoj putanji za skoro tačno 88 dana. Merkurove daljine od Zemlje u toku tog kretanja iznose između 218 miliona km, kad je najudaljeniji (u gornjoj konjunkciji sa Suncem) i 82 miliona km, kad je najbliži (u donjoj konjunkciji). Kroz ovaj položaj Merkur prolazi prosječno svakih 116 dana. Oko 22 -24 prije ili poslije prolaza kroz ovaj položaj Merkur dostiže svoj najjači sjaj.

Merkur pokazuje cijeli tok mijena. Njegova uglovna daljina od Sunca ne prelazi 28° ( ali može da se spusti na svega 18°). Kad se nađe istočno od Sunca na ovoj uglovnoj daljini (najvećoj istočnoj elongaciji) on je večernja planeta. Kad se nađe zapadno od Sunca na ovoj uglovnoj daljini (u najvećoj zapadnoj elongaciji) on je jutarnja planeta. Posmatranjima sa Zemlje pristupačan je samo po 8 dana prije i poslije elongacije. Merkur je skoro sferna oblika prečnika 4. 800 km (0, 38 Zemljina), masa mu je 0, 04 Zemljine mase, pri slobodnom padu ubrzanje na površini planete je 3, 7 m/s². Kritična brzina je 3, 20 km/s. Trajanje obrta planete Oko sopstvene ose još nije sasvim pouzdano određeno. Smatra se da iznosi 88 dana, tj. da je jednako trajanju revolucije. Merkur nema satelita. Zbog male mase i privlačne sile, atmosferski omotač oko njega, ako uopšte postoji mora biti sasvim neznatan. U prilog ovome ide i niska odbojna moć planete (albedo=0, 07). Ako se ovome doda da na dijelu planete okrenute Suncu vlada temperatura od 350° dok je na suprotnoj strani ona nešto iznad apsolutne nule (-273°), jasno je da uslovi za organski život na Merkuru ne postoje.

Venera je po redu daljina druga velika planeta koja obilazi oko Sunca za 224, 7 dana, na prosječnoj udaljenosti od oko 108 miliona km, na gotovo kružnoj putanji. Njene daljine od Zemlje kreću se između 258 miliona km (u gornjoj konjunkciji sa Suncem) i 41 milion km (u donjoj konjunkciji). Kroz ovaj položaj prolazi prosječno svakih 584 dana. 32 -36 dana prije ili poslije prolaza kroz ovaj položaj, Venera dostiže najjači sjaj: tada je sjajnija od svih zvijezda i planeta. Pokazuje faze kao i Merkur. Njena uglovna

daljina od Sunca ne prelazi 48°. Kad se nađe istočno od Sunca na ovoj uglovnoj daljini (najvećoj istočnoj elongaciji) onda je večernja planeta (Hesperus- Večernjača). Kad se nađe zapadno od Sunca onda je jutarnja planeta (Lucifer-Zornjača). Oblik joj je skoro sferan, prečnik 12. 200 km (0, 96 Zemljinog), masa 0, 83 Zemljine mase, ubrzanje pri slobodnom padu na planeti je 8, 8 m/s², kritična brzina 10, 48 km/s. Trajanje obrta oko sopstvene ose još nije tačno određeno (24 -225 dana). Satelita nema. Obavijena je gustim gasovitim omotačom koji onemogućava da joj se posmatra površina. U višim slojevima gasovitog omotača nije se moglo otkriti prisustvo kiseonika ni vodene pare pa se o uslovima organskog života na planeti ne može još ništa pouzdano reći.

Zemlja je treća planeta po redu daljina od Sunca. Inače je tamno nebesko tijelo koje svjetlost i toplotu prima od Sunca, obilazi oko njega po svojoj skoro kružnoj putanji, na prosječnoj daljini od 149. 670. 000 km, za 365 dana 6 h 9 min 54 s, srednjom brzinom od 29, 77 km. Oblik joj je vrlo sličan obrtnom elipsoidu, čija je velika poluosa (ekvatorski poluprečnik) 6. 378, 388 km, a mala poluosa (polarni poluprečnik) 6. 356, 909 km. Prema tome, površina joj je oko 510, 1 miliona km²(od koje je 70, 8% pokriveno vodom, a 29, 2% kopnom), a zapremina 1. 083 milijarde km³, masa joj iznosi 60 x 10²³kg, srednja gustina 5, 5 (voda=1). Oko polarnog prečnika obavlja jednako obrtno kretanje u direktnom smjeru (od zapada ka istoku) uglovnom brzinom od 15", 04 za sekundu, cijeli obrt traje 23 h 56 min 4 s tako da je brzina tačke na ekvatoru 465, 1 m/s. Sila teže na Zemljinoj površini proizvodi ubrzanje od

980, 6 m/s². U svojoj unutrašnjosti Zemlja nije jednostavnog sastava, već se u njoj izdvaja nekoliko koncentričnih omotača ili sfera koje su različitih osobina i sastava a koje oblažu Zemljino jezgro. Litosfera ili Zemljina kora je spoljni omotač Zemlje debljine oko 50 -120 km sa prosječnom specifičnom težinom masa 2, 7. Ova sfera je izgrađena uglavnom od silikata aluminijuma zbog čega ima naziv Sial ili Sal (Si+Al). Magmasfera ili Pirosfera (Vatrena sfera) leži ispod litosfere i njene se mase nalaze u usijanom tečnom stanju. Sastavljena je pretežno od jedinjenja silicijuma i magnezijuma specifične težine 3, 6 -4, zbog čega nosi naziv Sima (Si+Mg). Debljina ove sfere iznosi oko 1. 200 km. Sulfidnooksidni omotač obuhvata dubinu 1. 200 -2. 900 km. Sastavljen je od jedinjenja kiseonika i sumpora sa metalima srednje specifične težine, masa 5 -6. U njemu pretežu jedinjenja nikla, gvožđa, silicijuma i magnezijuma, po čemu nosi naziv Nifesima (Ni+Fe+Si+Mg). Jezgro Zemlje je poluprečnika 3 -3, 5 km i izgrađeno je od teških metala, naročito gvožđa, nikla i kobalta, specifične težine 8 -12. Zbog toga nosi naziv Nifa (Ni+Fe) ili Barisfera (teška sfera). Prema tome Zemlju treba shvatiti kao loptasto tijelo sastavljeno od teškog jezgra i nekoliko koncentrično poređanih omotača sa opadanjem gustine idući ka spoljašnjosti. Spoljašnje sfere Zemlje čine: Hidrosfera, Biosfera i

Atmosfera. Hidrosferu čini sva voda na Zemljinoj površini koja bi pri jednakoj raspodjeli imala debljinu oko 2. 000 metara. Biosfera se takođe može uzeti kao jednostavni omotač, pošto je njome obuhvaćen cjelokupan organski svijet koji živi na pvršini zemlje, do njene izvjesne dubine, zatim u vodi i u vazduhu. Atmosfera, debljine oko 500 km obavija zemlju i s njom se kreće kao cjelina. Sastoji se od 4 omotača: 1. Vazdušni, koji se prostire na 1117 km visine, sastavljen od kiseonika, azota, helijuma, ugljendioksida i dr. U ovoj sferi se dešava kretanje vazduha i obrazuju oblaci (troposfera). 2. Stratosferu čini azotna sfera koja se prostire na 11 -80 km visine. Sastavljena je od kiseonika u nižim dijelovima a u višim od azota. 20 -30 km preovladava ozon, otuda se izdvaja kao posebna, ozonosfera. 3. Vodonična sfera nastaje od 75 -250 km visine, gdje je vodonik glavni sastojak. 4. Geokoronijum-sfera prostor 250 -preko 500 km visine, i za nju zauzima se pretpostavlja da je čini još nepoznat gas lakši od vodonika, geokoronijum.

Mars je četvrta velika planeta po redu daljina od Sunca, koja oko ovoga obilazi na prosečnoj udaljenosti od oko 1, 5 astronomskih jedinica (227 miliona km), po nešto izduženoj putanji za 686 dana 23 h 29 minuta. U toku tog obilaženja Mars daljine od zemlje prelaze vrednosti od 2, 5 astronomskih jedinica (375 miliona km, kad je najudaljeniji, tj. u konjunkciji sa Suncem) do 0, 52 astronomskih jedinica (75 miliona km, kad je najbliži, u opoziciji sa Suncem). Kroz ovaj posljednji položaj koji je i najpovoljniji za planetino posmatranje, Mars prolazi prosječno svakih 780 dana. Po redu veličina Mars je sedma planeta. Negov

ekvatorski prečnik iznosi 6. 800 km (0, 53 Zemljinog), a polarni 6. 764 km. Spljoštenost mu je oko 0, 005. Masa mu je svega 3 milioniti dio Sunčeve ili oko desetine Zemljine. Prosječna gustina mu je oko 0, 7 Zemljine. Znači da je oko 4 puta gušći od vode. Ubrzanje tijela pri slobodnom padu iznosi na njegovoj površini 3, 7 m/s², dakle svega oko 0, 38 Zemljina ubrzanja. Kritična brzina na Marsu iznosi 5, 2 km/s. Mars se obrće, za 24 h 37 min 23 s oko svog polarnog prečnika, koji je prema ravni njegove heliocentrične putanje nagnut pod uglom od oko 65°. Na planetinoj površini razlikuju se bjeličasti, relativno pravilnog oblika i povremeno prolaznog karaktera dijelovi, oko polova, tzv. polarne kape, od ostalih, zagasito mrkih dijelova, nepravilnog izgleda, tzv. mora (tačnije nizije) i kopna (visoravni). Sa snimaka kroz raznobojne filtere moglo se zaključiti da oko planete postoji atmosfera, visine od oko 100 km (prosječnog sastava: 98% azota, 1% ugljendioksida i

nešto tragova kiseonika i vodene pare). Mars prima od Sunca prosječno 2, 25 puta manje toplote i svjetlosti nego Zemlja. Od toga njegova površina odbija 15% u okolni prostor. Na njegovim polarnim predjelima temperatura se kreće oko -60°, u nižim predjelima (ljeti) između +10° i +30°. Srednja mu se temperatura kreće između -20° i -30°. Godišnja doba na sjevernoj hemisferi traju: proljeće-194, ljeto-177, jesen-142 i zima-156 marsovskih dana. Planetinu površinu koju karakteriše velika oskudica u vlažnosti, dakle neobična suvoća, pokriva, uglavnom, prašina i pijesak a mjestimično, kako izgleda, i neka vrsta lišajeva ili nešto slično mahovini. Oko Marsa kruže 2 satelita (Planetini mjeseci).

Jupiter je peta velika planeta po redu daljina od Sunca , koja oko njega obilazi na prosječnoj udaljenosti od oko 5, 2 atronomskih jedinica (778 miliona km) po skoro kružnoj putanji, za 11 godina i 315 dana. Jupiterove daljine od Zemlje kreću se od 6, 2 astronomskih jedinica (960 miliona km, kada je najdalji, u konjunkciji sa Suncem) do 4, 2 astronomskih jedinica (588 miliona km kad je najbliži, tj. kad je u opoziciji sa Suncem). Kroz ovaj posljednji položaj koji je najpovoljniji za planetino posmatranje Jupiter prolazi svakih 399 dana. Najveća je planeta u Sunčevom sistemu: ekvatorski prečnik-142. 700 km (više nego 11 x veći od Zemljina), polarni-133. 200 km. Spljoštenost (1/15) njegova oblika je i slobodnim okom primijetna. Masa mu je od Sunčeve preko 1. 000 x manja, a od Zemljine oko 317 x veća. Kako mu je zapremina oko 1. 400 x veća od Zemljine, njegova prosječna gustina je svega 0, 24 Zemljine. Drugim riječima on je nešto (oko 5, 3 x) gušći od vode. Obrće se oko svog polarnog prečnika, koji je skoro okomit na ravni njegove heliocentrične putanje. Iz ovog sleduje da razlike u godišnjim dobima na Jupiteru ne mogu biti osjetne. Karakteristično je da trajanje rotacije tačaka na planetinom ekvatoru iznose 9 h 50 min, dok rotacije tačaka bližih planetinim

polovima traju 9 h 55 min. Odavde zaključujemo da Jupiterova godina ima preko 10. 000 dana. Pomenute nejednakosti u trajanjima rotacije objašnjavaju se činjenicom što mi sa Zemlje ne vidimo planetinu čvrstu površinu, već gornje slojeve njene guste atmosfere. Ubrzanje tijela pri slobodnom padu iznosi na površini planete 25, 8 m/s², dakle 2, 6 x veće od zemljinog. Kritična brzina na Jupiteru iznosi 61, 1 km/s. Na planetinoj površini padaju u oči pruge i pojasevi redovno paralelni ekvatori ali koji nisu stalni. Iz toga se i zaključuje da to moraju biti gasovite mase (oblaci) u planetinoj atmosferi. Najupadljivija a i relativno najpostojanija (iako pokretna) karakteristika planetine površine je tzv. crvena pjega na južnoj hemisferi. Ona vremenom blijedi, čak i potpuno iščezava, pa se ponovo pojavljuje posle izvesnog niza godina. Jupiter prima od Sunca samo 26 -ti dio toplote i svjetlosti što prima Zemlja. Od toga njegova površina odbija 60% u okolni prostor. Radiometrijska mjerenja su pokazala da se temperatura u planetinoj stratosferi kreće između -80 i 120°C, što premaša stepene koji bi se mogli očekivati samo od Sunčevog zračenja. Spektroskopski je utvrđeno na planeti prisustvo samo amonijaka i metana. Dakle uslovi za organski život na planeti ne postoje. Oko Jupitera kruži 12 satelita.

Saturn je šesta velika planeta poredu daljina od Sunca koja oko njega obilazi na prosječnoj udaljenosti od oko 9, 5 astr. j. (1. 420 mil. km) po skoro kružnoj putanji za 29 g. i 167 dana (10. 759, 2 dana). Saturnove daljine od Zemlje kreću se od 10, 5 astr. jed. (kad je najdalji, u konjunkciji sa Suncem) do 8, 5 astr. jed. (kad je najbliži, u opoziciji sa Suncem). Kroz ovaj

posljednji položaj koji je najpovoljniji za posmatranje planete Saturn prolazi u razmacima od po 378 dana (zvanim sinodička revolucija). Saturn je druga po redu veličina planeta Sunčevog sistema. Njegov ekvatorski prečnik iznosi 120. 000 km (oko 9, 5 x veći od Zemljinog), polarni-108. 700 km. Spljoštenost mu je 1/10, dakle veća od bilo koje druge velike planete i primijetna je i golim okom. Masa mu je tačno 3. 500 x manja od Sunčeve, a oko 95 x veća od Zemljine. Prosječna gustina mu iznosi 0, 11 Zemljine, ili 0, 65 gustine vode. Saturn se obrće oko svog polarnog prečnika, koji je nagnut prema ravni njegove heliocentrične putanje pod uglom od oko 64°, a prema ravni ekliptike pod uglom od 62°. Zato i razlike u karakteristikama Saturnovih godišnjih doba moraju biti osjetnije od ovih koja mi na zemlji poznajemo. Kao i na Jupiterovoj, i na Saturnovoj površini mogu se povremeno vidjeti pruge, samo nešto bljeđe od onih na Jupiteru. To su kako po svemu izgleda mlazevi čestica, koje se iz nižih probijaju do najviših slojeva planetine atmosfere, pa se postepeno raspoređuju usled planetine brze rotacije, u uže ili šire pruge, paralelne sa planetinim ekvatorom. Primjećivane su, sem toga, iako rjeđe, i veće pjege (bijela pjega). Posmatranja tih pojava na Saturnovoj površini omogućila su da se utvrdi da trajanje planetine rotacije iznosi

nešto preko 10 h (tačnije 10 h i 14 min). Prema tome, godina na Saturnu ima 25. 239 dana. Ubrzanje tijela pri slobodnom padu iznosi na površini planete 11, 1 m/s², dakle 1, 13 x veće od Zemljinog. Kritična brzina iznosi 37, 9 km/s. Saturn zbog svoje velike mase mora biti opkoljen visokim atmosferskim slojem. To svjedoči i njegov albedo=0, 36, što znači da površina koju posmatramo odbija u okolni prostor 60% primljene svjetlosti. Radiometrijska mjerenja pokazuju da temperatura Saturnove atmosfere iznosi oko 150°C (što nije daleko od temperature tečnog vazduha). Otuda se zaključuje da u planetinoj atmosferi ne može biti vodene pare. Može je biti u obliku leda u dubljim planetinim slojevima. Spektroskopski je u Saturnovoj atmosferi konstatovano prisustvo pretežno metana, a u manjim količinama i amonijaka. Podrobniji podaci o fizičkim uslovima na planeti su vrlo oskudni. Oko Saturna kruži 10 satelita, od kojih je šesti Titannajveći (samo je nešto manji od Zemlje). Druga Saturnova sposobnost kojom se izdvaja kao jedinstven primjer svoje vrste u Sunčevom sistemu, je njegov prsten.

Uran je sedma velika planeta po redu daljina od Sunca, oko kojeg obilazi na prosječnoj udaljenosti od nešto preko 19 astr. jed. (2. 870. 000 km) po gotovo kružnoj putanji gotovo u samoj ekliptičkoj ravni za 84 god. Planetine daljine od Zemlje kreću se od 20, 2 astr. jed. (kad je najdalje, u konjunkciji sa Suncem) do 18, 3 astr. jed. ( kad je najbliže, u opoziciji sa Suncem). Kroz ovaj posljednji položaj koji je najpoviljniji za posmatranje planete Uran prolazi u razmacima od 370 dana (zvanim sinodička revolucija). Po veličini je četvrta planeta Sunčevog sistema. Njegov ekvatorski prečnik iznosi 49. 700 km (3, 9 x veći od Zemljinog), polarni-45. 500 km. Spljoštenost mu je 1/12. Poslije Saturnovenajveća. Uranova masa je 1/22869 -ti dio Sunčeve, a 14, 6 x veća od Zemljine. Prosječna gustina mu je 1/4 Zemljine ili 1, 4 gustine vode. Uran se obrće oko svog polarnog prečnika koji leži gotovo u ekliptičnoj ravni tako da planetin ekvator na njoj stoji gotovo okomito. Prividni prečnik Urana jedva dostiže 4 lučne sekunde, a prividni sjaj mu je stalno na granici vidljivosti golim okom (pri vedrom vremenu bez mjesečine kada se zna položaj planete). Na planetinoj površini se teško primjećuju ma kakve pojedinosti ili promjene. Spektroskopskim mjerenjima utvrđeno je da planetina rotacija traje 10 h 45 m. Ubrzanje tijela pri slobodnom padu iznosi na površini planete 9, 4 m/s, dakle nešto je manja od Zemljine. Kritična brzina iznosi 23, 2 m/s, znači više nego 2 x je veća od

planetinim visokim albedom=0, 63. Sve to ide opet u prilog gledištu da naš pogled ne dopire do planetine površine. Stoga je razumljivo da i podaci o uslovima na planeti moraju biti vrlo oskudni. Oko Urana kruži 5 satelita (od kojih je peti najbliži planeti), sve mala tijela, dakle teška za posmatranje. Putanje su im gotovo sasvim kružne, komplanarne i gotovo okomite na ravni planetine heliocentrične putanje, ali im je smijer kretanja, svih 5 -retrogradan.

Neptun je osma velika planeta po redu daljina od Sunca, koja oko njega obilazi na prosječnoj udaljenosti od 30 astr. jed. (448, 5 miliona km) po gotovo kružnoj putanji za 164 godine i 299 dana. Daljine Neptuna od Zemlje kreću se između 31 astr. jed. (kad je najudaljeniji, u konjunkciji sa Suncem) i 29 astr. jed. (kad je najbliži, u opoziciji sa Suncem). Kroz ovaj posljednji položaj koji je ujedno i najpovoljniji za njegova posmatranja sa Zemlje Neptun prolazi prosječno svakih 367 dana. Po redu veličina Neptun je treća planeta, ekvatorski prečnik-53. 000 km (4, 15 Zemljinih), masa-1/19314 -ti dio Sunčeve (17, 3 x veća od Zemljine), ubrzanje tijela pri slobodnom padu na površini planete-9, 8 m/s² (kao na Zemlji), kritična brzina- 20, 8 km/s. Obrće se za oko 16 h oko svog polarnog prečnika, koji je prema ravni planetine heliocentrične putanje nagnut pod uglom od oko 61°. Može se vidjeti samo teleskopom. Ima izgled male zelenkaste kružne ploče na kojoj se ne primjećuju nikakve pojedinosti. Spektar mu je sličan spektrima Jupitera, Saturna i Urana.

Pluton je deveta planeta po redu daljina od Sunca, oko Sunca obilazi na prosječnoj udaljenosti od 395 astr. jed. po prilično ekscentričnoj (izduženoj) i, u odnosu prema putanjama ostalih planeta, relativno strmoj putanji, za 248 god. i 5 mjeseci. Vidljiv je samo većim teleskopima. Prečnik mu iznosi 5. 700 km, masa-0, 1 Zemljine. Pluton je druga po redu veličina planeta polazeći od najmanje.

Komete su hladna nebeska tijela, najčešće vidljiva teleskopom, rjeđe golim okom. Promjenljivog su izgleda i oblika na kojem posmatrač razlikuje jezgro zvjezdolikog oblika sastavljeno odjednog ili više čvrstih dijelova, relativno skromnih dimenzija (od nekoliko do više stotina km). Obavijene su gasovitim omotačom (komom) po kome nose naziv. Jezgro i omotač sačinjavaju glavu komete. Dimenzije glave su 10 -15 hiljada kmkod malžnjih, do više stotina hiljada km-kod većih. Kad se približi Suncu kod komete se počne pojavljivati rep, u početku kratak i slab a kasnije duži i jači, prav ili povijen a katkad i vižestruki plamenasti produžetak glave usmjeren uglavnom suprotno od Sunca. Dužina repa iznosi po više miliona km. Zabilježene su dužine i po nekoliko stotina miliona km. Ukupna masa komete je procijenjena na bar milioniti dio Zemljine što znači preko 6. 000 mil. tona. Prema dimenzijama prostora koji zauzimaju, gustine kometa su neznatne. Da je tako potvrđuje i činjenica da se sjaj zvijezda čak ni onih najslabijih ni najmanje ne mijenja pri prolasku kometa ispred njih. Svjetlost koju posjeduju komete su dijelom odbijeni Sunčevi zraci a dijelom potiče od usijanih gasova poput: ugljenmonoksida, nitrogena, hidrougljenika, cijanogena i dr. koje Sunce pobuđuje na zračenje. Prema načinu kretanja oko Sunca komete se dijele na: periodične (200) i neperiodične (350 poznatih). Prva grupa se dijeli u dvije podgrupe: Kratkoperiodične

godina pa do više desetina hiljada godina). Neperiodične se ne vraćaju. Kod kratkoperiodičnih se afeli njihovih putanja nalaze mahom u blizini putanje neke od velikih planeta. U skladu sa ovom osobinom ove komete su svrstane u tzv. porodice kometa. Tako postoje: Jupiterova porodica-50 kometa sa periodom ispod 10 god. , Saturnova porodica-7 kometa sa periodom 10 -20 god. , Uranova porodica-3 komete sa periodom 20 -40 god. , Neptunova porodica-9 kometa sa periodom 40 -100 god. Porijeklo porodica objašnjava se snažnim privlačnim dejstvom planete kroz čiju akcionu sferu prolaze date komete

Najpoznatija i najviše posmatrana kometa je Halejeva kometa. Ime je dobila po engleskom astronomu Edmundu Haleju iako je on nije prvi otkrio. Njegove zasluge se ogledaju u određivanju njene periodičnosti o čemu do tada nije bilo riječi. Halej je predvidio njeno ponovno pojavljivanje 1758 -59 što se i dogodilo. Period njenog pojavljivanja se kreće u intervalu 74 -77 godina. pri njenom prolasku vidljiva je golim okom sa Zemlje. Kad na svojoj izduženoj putanji dođe u afel-najudaljeniju tačku od Sunca, nalazi se više od milijardu km van Neptunove putanje. Kad se nađe u perihelu-najbliža Suncu, njena udaljenost od Sunca je 88 mil. km što znači da se nalazi unutar prostora obuhvaćenog Zemljinom putanjom oko Sunca. Pri ulazu u taj prostor i izlazu iz njega prolazi kroz položaje najbliže Zemljinoj orbiti. U tim tačkama njena razdaljina od Zemlje može biti svega 15 mil. km. Često se dešavalo da Zemlja prođe kroz njen rep. Pri njenom prolasku pored Zemlje 1910 god. 18. maja Zemlja je prošla kroz njen rep, srećom bez posljedica. 1948 prošla je kroz svoj afel a 1986 kroz

Smatra se da su u dalekoj prošlosti komete bombardovale Zemlju i tako punile današnja mora i okeane vodom. Naime komete nose velike količine leda te je njihovim dolaskom na Zemlju taj led počeo da se topi. Pošto se u tom ledu nalaze i primjese drugih čestica i prašine, smatra se da je zbog toga morska voda slana. Takođe se smatra da je kometa "zbrisala" dinosaure sa lica Zemlje a to potvrđuju fosili duboko pod zemljom. Vjeruje se da će u dalekoj ili bliskoj budućnosti ponovo pasti kometa pa ćemo i mi kao i dinosauri nestati i nestaće života na Zemlji. KO ZNA!!!

Sateliti Naziv za stalnog pratioca ili mjesec velikih planeta (sa izuzetkom Merkura, Venere i Plutona, koji ih nemaju), tj. dimenzija mahom relativno skromnih (u odnosu prema planeti koju prati, sa izuzetkom Zemlje i Mjeseca), koje se oko svoje planete kreće po istim zakonima kojima se one pokoravaju u svom kretanju oko Sunca. Zahvaljujući prisustvu satelita oko planeta, astronomi su pomoću trećeg Keplerovog zakona, bili u stanju da odrede tačne mase onih planeta koje imaju satelite a mase satelita se određuju , ako ih planeta ima više, iz uzajamnih poremećaja u njihovom kretanju. Sunčev sistem ima 32 satelita: Planeta Zemlja Mars Jupiter Saturn Uran Neptun Broj satelita 1 2 12 10 5 2

Mjesec Zemljin pratilac, oko Zemljinog središta obilazi od zapada ka istoku po blago elipsastoj putanji za 27 dana 7 h 43 min. na prosječnoj daljini od 384. 000 km. Daljine od Zemlje se kreću od 405. 507 km-najdalje (u apogeju) do 363. 290 km-najbliže (u perigeju). Prava na kojoj se sijeku ravni putanje Mjeseca i Zemlje zove se Mjesečeva čvorna linija. Tačke kroz koje Mjesec prolazi su tačke u kojima on mora biti ili u njihovoj blizini da bi došlo do pomračenja Mjeseca ili Sunca. Oblika je sfere, poluprečnik-1. 736, 6 km, površina 37. 900. 000 km², masa-1/81 Zemljine, sila teže na površini-1/6 Zemljine, ubrzanje pri slobodnom padu-162 cm/s², kritična brzina-2, 4 km/s. Mjesec pokazuje mijene. Na površini nema vode jer nema ni atmosfere. Površina je pokrivena

vulkanskim stijenama i pepelom. Razlikuju se tamne i svijetle formacije. Tamne su mora i okeani (duboke kotline) a svijetle uzvišenja (planinske formacije slične planinama na zemlji). Toplotu i svjetlost dobija od Sunca od čega 13% odbija a 87% apsorbuje. Njegova površina je pokrivena velikim brojem kratera (32. 000). Najviši vrhovi nose imena poznatih naučnika (Mt Lajbnic -8. 200 m). Pomračenje Mjeseca nastaje kada se Mjesec nadje Zemljinoj sijenci tj. kada se Zemlja nadje tačno između Mjeseca i Sunca te onemogućava prolaz Sunčeve svjetlosti do Mjeseca. Pomračenja Mjeseca su puno češća od pomračenja Sunca.

Asteroidi i meteori Asteroidi, planetoidi ili male planete su tamna nebeska tijela nepravilog oblika koja svijetle odbijenom Sunčevom svjetlošću ali toliko slabom da su vidljivi samo pomoću teleskopa. Slobodno lebde u prostoru između velikih planeta, Marsa i Jupitera, pri čemu za njih važi zakon gravitacije te se oni kreću po elipsastoj putanji oko Sunca. Asteroidi su otkriveni prije oko 200 godina i od tada ih je poznato preko 1. 630. Obilježavaju se rednim brojevima i imenima hronološkim redom. Prva četiri su najsjajnija: 1 Ceres, 2 Palas, 3 Juno i 4 Vesta a ujedno su i najveći, prečnici su im 800 -2000 km. Od ostalih do sada poznatih oko 150 ima prečnike 80 -100 km, ostali su manjih dimenzija a ima ih čiji su prečnici 1 -2 km. Različitih su oblika, oblika putanja i načina kretanja. Srednja daljina od Sunca je 1, 08 -5, 79 astr. jed. , trajanje obilaska: 1, 2 -12 godina, nagibi putanja: 0°-52°, ekscentričnost: 0 -0, 82. Srednja daljina od Sunca je još uvijek

daljina od Sunca je još uvijek nepoznata. Asteroidi se gomilaju na nekim heliocentričnim da ljinama dok ih na nekim uopšte nema. Daljine na kojima ih nema se nazivaju prazninama. Uočeno je i to da se praznine nalaze na daljinama kojima odgovaraju srednja dnevna kretanja koja su u srazmjeri sa srednjim dnevnim kretanjem Jupitera. Najizrazitije praznine su na daljinama: 2, 50 astr. jed. koja odgovara srednjem dnevnom kretanju u lučnim sekundama 900, dakle u odnosu 3: 1; 3, 27 astr. jed. -srednje dnevno kretanje u lučnim sekundama 600, odnos-2: 1; 4, 25 astr. jed. -srednje dnevno kretanje 400 luč. sek. , odnos-4: 3. Nasuprot ovome poznati su asteroidi koji biraju heliocentrične daljine kojima odgovaraju srednja dnevna kretanja srazmjerna sa Jupiterovim. Iz ove grupe najvažniji su tzv. Trojanci-15 poznatih. Njihova srednja dnevna kretanja su jednaka Jupiterovom, 300 luč. sek. Meteori su mala tamna nebeska tijela koja slobodno putuju kroz svemir velikim brzinama a pri dodiru sa Zemljinom atmosferom na kratko vrijeme postaju vidljivi, svijetle a zatim se gase (tzv. zvijezde padalice). Različitog su oblika i veličine: od zrna pijeska pa do nekoliko km u prečniku. Mali meteori su poznati kao meteoriti ili aeroliti. Veliki

meteori , poznatiji kao bolidi pri ulasku u Zemljinu atmosferu proizvode snažan zvuk nalik na tutnjanje a zatim se rasprše snažnom eksplozijom. Meteori ovih razmjera mogu izazvati ogromne materijalne štete. 30. juna 1908. god. pokrajina Jenisej u Sibiru je pogođena jednim ovakvim bolidom gdje je osim materijalne štete bilo i ljudskih žrtava. Prema hemijskom sastavu meteori se dijele na siderite (metalnog sastava) i aerolite (silikatnog sastava). Spektar meteora je u vidu traka što je odlika gasovitih a ne čvrstih tijela. Posmatranjem je utvrđeno da je visina usijanja 150 -90 km a gašenja 80 -50 km, dužine vidljivog dijela: 300 -60 km, brzina kretanja kroz atmosferu: 16 -75 km/s. Ne opisuju svi meteori zatvorene putanje oko Sunca a to znači da neki meteori dolaze iz dalekih međuzvjezdanih prostora pa kad obiđu Zemlju ponovo se vraćaju u te međuzvjezdane prostore (interstelarni meteori). Meteori se mogu javljati pojedinačno ali često i u rojevima. U dane pojava može se vidjeti oko 4 -6 meteora u sekundi. Posmatraču se čini

Naučnici su postavljali pitanje šta se dešava kada zvijezde nestanu, umru? Nakon smrti zvijezde na tom prostoru ostaje antimaterijalni prostor velike gravitacije (do sada najveće poznate) toliko snažne da može usisati zvijezdu veću od Sunca koji usisava sve pred sobom što je materijalne prirode, čak i svjetlost. Ovi prostori nazvani su crnim rupamaantimaterijama. Smatra se da su to tuneli velike usisne moći koji usisanu materiju nose u neku drugu dimenziju, možda prošlost a možda budućnost. Zahvaćena materija se ne može osloboditi gravitacije crne rupe. U novije vrijeme naučnici smatraju da crna rupa od usisane zvijezde stvara novu na nekom drugom mjestu u neko drugo vrijeme.

Postoji i teorija kako bi se mogla savladati crna rupa ali je za sada neizvodljiva. Naime, ako bi se tijelo kretalo brzinom većom od brzine svjetlosti prošlo bi kroz tunel crne rupe a zatim bi poput magneta vuklo jedan njen kraj za sobom. Zatim bi se tako krajevi tog tunela mogli spiralno umotati čime bi se crna rupa zatvorila i ubrzo nestala. Naravno kako je brzina svjetlosti najveća poznata brzina to su ovo samo nagađanja. Skoro je utvrđeno da se u centru Mliječnog Puta nalazi jedna crna rupa i da se polako kreće. Smatra se da će za nekih milijardu godina stići i do Sunčevog sistema. A kad stigne prvo će usisati Sunce za šta je potrebno oko 2 -5 miliona godina a onda i planete. Naravno ako organski život na Zemlji bude postojao do tog događaja, onog trenutka kad crna rupa usisa Sunce, temperatura na Zemlji će se smanjiti do te mjere da će se život "zalediti". Smatra se da se još veća crna rupa nalazi u galaksiji M 57 gdje je već progutala hiljade ako ne i milione zvijezda.

HVALA NA PAŽNJI