KININ CORAF KONUMU Ki tarihi m 3000li yllara

KİĞI’NIN COĞRAFİ KONUMU ***Kiğı, tarihi m. ö. 3000’li yıllara dayanan bir yerleşim merkezidir. ***Doğusunda Bingöl, batısında Tunceli, kuzeyinde Erzurum ve Erzincan, güneyinde Elazığ ve Diyarbakır illeri bulunmaktadır.

KİĞI ADININ ANLAMI • ***Kiğı’nın Türkçe anlamı yoktur. Erzincan tarihinde Kiğı’nın “Dağlar Memleketi” anlamına geldiği ifade edilmektedir. • ****Kiğı, Romalılar zamanında Roma hanedanı Kiğa’nın oğlu Talon”un hakimiyeti altında kalmıştır ve Talon’un oturduğu bu kaleye “Kiga” ismini koyduğu, Kiga’nın Kiğı’ya dönüştüğü söylenmektedir. • ***Hayat Ansiklopedisinin 6. cildine göre Kiğı kelimesini Key-Ağa da aramak icap ettiği ve Key’in “prens” manasına geldiği ve Kiğı’nın da bir Türk prensi namına izafe edildiği belirtilmektedir.

CUMHURİYET ÖNCESİ KİĞI TARİHİ Tarihi M. Ö. 3000 yıllarına kadar uzanan ve sırasıyla Hititler, Urartular, Persler, Makedonya, Roma, Sasani, Bizans ve Osmanlıların egemenlikleri altına giren Kiğı, Bingöl’ün en fazla tarihi taşınmazına sahip ilçesi konumundadır.

5. MÜSLÜMANLIĞIN YAYILIŞI ZAMANINDA KİĞI *** Hz. Ömer zamanında Suriye ve Irak, Arapların eline geçti. İslam kumandanlarından Halit Bin Velit , Amid (Diyarbakır), Maden ve Palu Kalelerini aldı. Bingöl'ün Azakpert(Adaklı) ve Kiğı Kalesi Romalı Kiğa' nin oğlu Talon' un elinde bulunuyordu. Hz. Ömer zamanında (634 -644) Halit Bin Velit Azakpert(Adaklı) ve Kiğı Kalesi'ni aldı.

6. TÜRKLERİN ANADOLU'YA YERLEŞMELERİ ZAMANINDA KİĞI *** 1071 Malazgirt Zaferi ile Türkler, Anadolu'ya yerleşmeye başladılar. Alparslan mahiyetindeki bey ve prenslere yerler göstererek onları bu işle memur etti. Mengücek Gazinin payına Erzincan ve Kemah çevresi düşmüştür. Kiğı da bu tarihte Mengücek Türklerinin elindedir. Erzurum ve Kiğı daha sonra Anadolu'da kurulan ilk Türk beyliklerinden olan Saltuk Beyliği'ne geçmiştir.

10. OSMANLI İDARESİ ZAMANINDA KİĞI • *** Yavuz Sultan Selim 1514 Çaldıran Savaşından sonra doğu savaşında kendisine yardımı dokunan Erzincan, Erzurum, Trabzon Valiliklerini Kiğılı Bıyıklı Mehmet Ağa' ya verdi ve kendisini doğunun alınması ile görevlendirdi. Bıyıklı Mehmet Paşa da "İdris-i Bitlisi"nin yardımı ile bunu kısa zamanda başardı. Kiğı 1839 yılında kaza oldu ve Erzurum'a bağlandı. 1874 yılında yeniden bir idari teşkilatlanma yapıldı. "Vilayet Nizamnamesi" ne göre 1881 yılında Bitlis Vilayeti kuruldu. Çapakçur ve Genç Bölgeleri" Bitlis Vilayeti'ne, Kiğı ve Dersim Bölgeleri Erzincan'a Karlıova ise önce Muş, sonra da Varto'ya bağlandı.

1. DÜNYA SAVAŞI, KURTULUŞ SAVAŞI VE CUMHURİYET DEVRİNDE KİĞİ Ruslar, 1. Dünya savaşı yıllarında batıya doğru hareket ederken özellikle Kiğı’dan Reşadiye’ye kadar olan cephede ilerlemekteydiler.

Bölgedeki Rus saldırıları 25 ocak 1916 günü Ruslar Murat Nehri’nin kuzey ve güneyinden taarruza geçerek Hınıs’ı aldılar. Bu bölgeden çekilen Türk kuvvetleri Varto’nun kuzeyinde bir savunma mevzii tuttular. Bu dönemde Osman Bey Çapakçur (Bingöl) müfrezesi komutanlığına tayin edilmişti. Bölgedeki komutanlardan Ali Bey ve Osman Bey’in komutasında 3000 kişilik bir askeri birlik bulunmaktaydı.

Bölgedeki Rus saldırıları Varto Muharebeleri’nden sonra 36. Tümen Kiğı Bölgesine katıldı. Çapakçur Bölgesinde ise iki jandarma taburuyla, gönüllü müfrezelerden oluşan 500 kişilik bir kuvvet mevcuttu. 22 Mart 1916’da Çapakçur Müfrezesi komutanı Yarbay Osman, Kolordu’nun durumu hakkında şunları bildirmişti:

Bölgedeki Rus saldırıları Müfrezenin bu günkü cephesi Kulp Kuzeyindeki Şin köyü’nden başlamak üzere Kiranzık, mezra-i imam, Oruh Boğazı, Dersim karabey, Buğlan gediği, Çanlıkilise, Mezrai Şardan’dan Çapakçur Boğaz’ında bulunan Siği’ye kadar dayanmaktadır. Sol kanadında ise 36. Tümen’e ait Oğnut müfrezesi vardır.

Bölgedeki Rus saldırıları 27 mart 1916 da Diyarbakır’a varan Albay Mustafa Kemal (Atatürk) Bitlis-Muş-Oğnut Cephesindeki 16. Kolordunun emir ve komutasını ele aldı. Bu bölgedeki kuvvet miktarı 13. 741 er, 9297 tüfek, 7 ağır makineli tüfek ve 19 toptan ibaretti. Çapakçur (Bingöl) müfrezesi aynı tarihte Sason Bölgesi, Göynük suyu Vadisi arasındaki bölgeyi koruma görevini üstlenmişti.

Buğlan Geçidi ve Karabey doğrultusunda saldırıya geçen Ruslar karşılarında 36. Tümeni buldular. Şiddetli çarpışmalar sonucu bu Tümenimiz Kiğı’ya doğru çekildi. Bu dönemde düşmanın Çapakçur (Bingöl) a yığınak yapması üzerine bu durumda Çapakçur müfrezesinin takviyesi gerekiyordu. Bunun üzerine Elazığ’dan buraya takviye kuvvetleri sevk edildi. Oğnut müfrezesi de Çapakçur müfrezesinin emrine verildi

Bölgedeki Rus saldırıları Rus ordusu ve Ermeni çetecileri 28 mart 1916 da saat 05: 00’te saldırıya geçti. Çapakçur müfrezesi 4 Nisan 1916 günü Şin bölgesinde Rusları yenilgiye uğratı.

Bölgedeki Rus saldırıları 10 mayıs 1916 günü Kolordu Komutanı Mustafa Kemal (Atatürk) emrindeki birliklere 1. Azakpert (Adaklı) Müfrezesi de dahil olmak üzere Melikan’da toplanması emrini verdi. 830 silahtan ibaret olan Kiğı müfrezesinin zayıf olan durumunu gören Mustafa Kemal(Atatürk) 3. ordu komutanlığından Kiğı cephesine takviye istedi ve bu emri derhal yerine getirildi.

Bölgedeki Rus saldırıları Başkomutanlık vekaletinin emri üzerine 3. ordu dahi askeri harekata ait işlerde 2. ordunun emrine girdi. 16’ıncı Kolordu Kiğı istikametini örtmek için Çilligöl tepesi, Oğnut, Korik, Aşağı Sevik-Koçtepe hattını Siğı müfrezesine tutturmuştu. Oğnut ile Azakpert(Adaklı) arasında bulunan Mercan civarında 460 mevcutlu iki piyade taburu ve iki dağ topundan kurulu Azakper(Adaklı) müfrezesi bulunuyordu

Bölgedeki Rus saldırıları Çapakçur bölgesindeki Cilligöl, Oğnut, Korik hattı izleyen bölgedeki 650 milis ile 1900 piyade’ye düşman saldırısı başladı. Büyük direnme karşısında düşman durmak zorunda kaldı. Ruslar 16 mayıs 1916 sabahı tekrar taarruza başladı. Birliklerimizin kahramanca direnişi karşısında düşman ağır kayıp vererek geri çekildi. Ruslar bir taraftan da Kiğı cephesini zorlamaya çalışıyordu.

Bölgedeki Rus saldırıları Bu tarihten bir gün önce yani 15 mayıs 1916 günü Kiğı mıntıkasında düşman saldırısı kaydedildi. Bu tehlike daha önceden sezildiğinden 13. fıkra 2. mıntıka emrine verilerek Kiğı’nın Fem Köyü (Gelinpertek) civarına sevk edildi. Bu tarihlerde Kiğı’nın Şoğ köyü civarında da şiddetli çarpışmalar yaşanmaktaydı. Bu köyde oturan Hacı Dedebey Ruslara karşı kahramanca savaşıyordu.

Bölgedeki Rus saldırıları Hacı bey kuvvetleri araziyi bildikleri için Ruslara karşı giriştikleri çete harbinde büyük başarıla kazanıyorlardı. 8 Haziran 1916 günü saat 06’da Çapakçur(Bingöl) cephesinde kuvveti bilinmeyen düşmanın Bedina ve Derekom yönlerinden ilerlediği, zayıf bir düşman kolonunda Gulya’nın doğu sırtlarına yaklaşarak savaşa başladığı görülmüştür

Bölgedeki Rus saldırıları Düşman ayrıca bir tabur ile bir bölük süvariden kurulu bir kuvvetle de Melikan yönünde ilerlediği saptanmıştı. Bu taarruz karşısında bölgedeki milisler fazla direnme gösteremedi. Düşmanın bir taraftan da üç piyade taburu ve bir dağ bataryası, iki makinalı tüfek ve iki süvari bölüğü ile Masalla Bölgesi’nde taarruza geçtiği görüldü. Düşman kuvvetlerinin saldırısı ancak Masalla deresinin kuzeyinde durdurabildi.

Bölgedeki Rus saldırıları Kiğı mıntıkasındaki düşman kuvvetlerinin devamlı takviye görmesi üzerine Kiğı’daki Nahiye müdürü Zermekli (yel değirmeni) Şeyh Mustafa efendi ve kardeşi köyleri dolaşarak eli silah tutanlardan yeni bir milis kuvveti oluşturdu. Bu milis kuvvetleri Bingöl, Genç ve Solhan bölgesindeki kuvvetlere katıldı. Kiğı milislerinin komutanlığını Şeyh Şerif yapıyordu.

Bölgedeki Rus saldırıları Maskan Aşireti reislerinden Kuto Mustafa(Mustafa KUDAŞ) beraberindeki 100 kadar milisle Temran denilen bölgede Ruslara karşı kahramanca savaşmış. Ancak bütün kahramanlıklara rağmen Kiğı 24 Temmuz 1916’da 100 kadar düşman askeri tarafından işgal edildi. Bu dönemde birliklerimiz iaşe zorluğu çekiyordu. Bu durumu gören Kiğı Milis komutanı Sabri bey Rus erzak deposunu ele geçirmiştir.

Bölgedeki Rus saldırıları Sabri bey bu erzakı cephedeki birliklerimize ulaştırmayı başarmış ve kahraman Sabri Bey’in bu hareketi komutanlıkça da takdir edilmiştir. Rus ordusu 8 Ağustos 1916 günü Maskan, Azakpert(Adaklı), Akbinek, Temuran hattını işgal ettikten sonra ileri karakolları olan Karakoç, Çatma, Göllerçili ve Kiğı’nin işgali için bir tabur sevk etmiştir.

Bölgedeki Rus saldırıları Kiğı ve civar bölgelerinin Rus işgaline girmesi üzerine Kiğı eşraflarından Sabri Bey, Ekrek Nahiye Müdürü Mustafa Efendi gibi vatanperver şahısların örgütlediği kahraman milis gruplar Rus ordusunu geri püskürtü. 20 kasım 1916’da düşman Kiğı’nın ilçe sınırlarını terk ederek Erzurum’a doğru yöneldi. Böylece Kiğı’nın düşman işgalinden kurtuluşu gerçekleşti.

Erzurum Kongresi ve Kiğı’lı Süleyman Necati Güneri 23 Temmuz 1919’da Erzurum Kongresi açılmış ve Mustafa Kemal Paşa’nın başkanlık ettiği bu kongrede Kiğı’lı Süleyman Necati Güneri ve Cevat Dursunoğlu Katiplik yapmışlardır. Erzurum kongresi’nin Nizamnamesi Süleyman Necati tarafından hazırlanmıştır. Milletimize özgürlük ufukları açan böyle bir nizamnamenin Kiğı’lı bir hemşehrimiz tarafından hazırlanması kıvanç verici bir olaydır. Bingöl halkı bu vatansever kişiyle ne kadar övünse azdır.

Bütün bu tarihi bilgilerin yanı sıra Kiğı ilçemiz , farklı mezheplere mensup halkları barış ve hoşgörü içinde bir arada tutarak örnek teşkil etmektedir. Doğal güzellikleri , tarihi eserleri, hoşgörü ve barış ortamı ile ilimizin nadide ilçesidir KİĞI……