Bruggen bouwen tussen armoedebestrijding welzijnswerk en geestelijke gezondheidszorg
Bruggen bouwen tussen armoedebestrijding, welzijnswerk en geestelijke gezondheidszorg ‘Iedereen verdient een goed gevoel ’. 10 november 2016 – Hasselt, Provinciehuis Prof. Em. Dr. J. Corveleyn, KU Leuven
Geen ponton 23/02/2021 10 november 2016 2
Overzicht: een brug is geen ponton Een brug moet stevige pijlers hebben. De ‘pijlers’: 1. Wat weten we? Armoede en geestelijke gezondheid(-szorg) 2. Welke pijlers voor de maatschappelijke brug tussen armoede en geestelijke gezondheidszorg ? - Basispijlers van de democratie : ieder inwoner = gelijkwaardige burger Psychologie : de bevrijdingspsychologie Participatieve werking : gebaseerd op Paolo Freire (zie Bindkracht) Presentie-theorie Amartya Sen + Martha Nussbaum : capabilities approach Gehechtheids-benadering als theoretisch kader Economie: Heckman 3. Bruggen maken en verstevigen : zorgen voor goede opstapplaatsen; vroege detectie; vroege ontwikkelingsondersteuning; duurzame en niet projectmatige samenwerking met de mensen die in armoede geboren zijn/moeten leven. 23/02/2021 10 november 2016 3
I. Wat weten we ? 1. Armoede in België 2. Armoede en geestelijke gezondheid 23/02/2021 10 november 2016 4
1. Armoede in België = ‘Verdriet van België’ 23/02/2021 10 november 2016 5
De maand van… Ritueel: De maand van de armoede : oktober (17 de!!) Elk jaar : gelegenheid aandacht te vragen voor de meest recente cijfers De laatste jaren wordt het erger. Veel hierover is in dit gezelschap maar al te goed bekend. 23/02/2021 10 november 2016 6
Decenniumdoelen 2017 in 2016 De Standaard, 4/10/16 Armoede in Vlaanderen blijft stijgen, weinig verbetering in zicht, Vandaag om 12: 39 door adm | Bron: BELGA • Met iets meer dan 11 procent blijft het aantal Vlamingen in armoede stijgen. Voor kinderen is het nog erger gesteld want een op de acht groeit op in een gezin dat leeft onder de armoedegrens. Dat blijkt uit de Armoedebarometer 2016 van de organisatie Decenniumdoelen 2017. Met de publicatie van de negende armoedebarometer stelt coördinator Michel Debruyne dan ook vast dat ‘we na negen jaar nog geen stap verder staan. ’ • De Armoedebarometer 2016 geeft de cijfers weer voor het jaar 2014. En Decenniumdoelen 2017 ziet de toekomst nog somberder in, aangezien de maatregelen genomen door de regering-Michel en de Vlaamse regering van Bourgeois nog niet opgenomen zijn. 23/02/2021 10 november 2016 7
Enkele titels - DS, 11 oktober : (Remy Amkreutz), Eén op de drie dak- en thuislozen is minderjarig. - DS Weekblad, 15 -16 oktober : (Annelien De Greef), Hoeveel moet een dankloze opbrengen? (In Antwerpen doet G 4 S, … straks aan daklozenopvang. - DS, 15 -16 oktober: (Myrte De Decker), Uithuiszetting en dankloosheid komen alsmaar vaker voor… (‘Ik was beschaamd om in een caravan te wonen’) - DS, 2 november: (Ruben Mooijman), Interview met Bea Cantillon: ‘‘Om armoede terug te dringen, moeten lage lonen netto hoger” - DM, Knack, …. : idem - De werkgroep ‘Decenniumdoelen’ – Armoedebarometer (begin oktober) 23/02/2021 10 november 2016 8
DE MORGEN – 11 oktober 2016 Een op de drie dak- en thuislozen is minderjarig 23/02/2021 10 november 2016 9
Ontstellende cijfers (Uit: Decenniumdoelen : “Geef armoede geen kans” • 11, 1% van de Vlamingen leven in armoede • 710. 000 Vlaamse bewoners (vergelijk : Antwerpen + Gent = 751. 877) • Sinds 2011 stijgt het aantal Vlamingen die leven in armoede • Eenoudergezinnen (33%) • Mensen geboren buiten EU (41%) • 11, 4 % van de kinderen geboren in 2014 leven in armoede • Voortdurende stijging, cijfers voor volgend jaar nog erger 23/02/2021 10 november 2016 10
Kinderarmoede versus BBP KINDERARMOEDE VERSUS BBP/CAPITA 23/02/2021 10 november 2016 11
Armoede barometer 2016 • Gezondheid: – – – • halvering van gezondheidsongelijkheid Kloof is vergroot met 4 pcp Halvering is verder dan ooit Arbeid: – – – Halvering aantal gezinnen waar niemand werkt Stabilisering van aantal Halvering is nog even ver 23/02/2021 10 november 2016 12
Structurele armoede = overal uiting van structureelmaatschappelijk geweld 23/02/2021 10 november 2016 13
Ook in VS: de grote ongelijkheid Interview David Van Reybrouck ‘Voor het eerst in mijn leven vrees ik oorlog’ Waarom de mensen zo boos zijn? Omdat ze niet gehoord worden? De universiteit van Princeton, niet meteen bolsjewistische vzw, heeft onlangs het Amerikaanse bewind van de afgelopen decennia onder de loep genomen. Stelselmatig stelden ze vast dat de uitkomst strookte met de voorkeur van het bedrijfsleven en inging tegen die van het gewone volk. Conclusie: je kan Amerika niet langer een echte democratie noemen, de gewone burger kan niet meer wegen op de beslissingen die ertoe doen. Zie : https: //www. amerika. nl/amerika/reisgids/cliches-amerika/veel-armoede/ Gemeten naar Amerika´s eigen standaard, leven minstens 35 miljoen Amerikanen in armoede; 12, 1 procent van de bevolking. Het percentage kinderen dat in armoede opgroeit is 16, 7. 23/02/2021 10 november 2016 14
Blijvend? – groeiend? Armoede in België - Groeiende armoedecijfers zijn bekend - Een serieuze omgang met deze problematiek vergt een grondige mentaliteitsverandering en een politiek op lange termijn - Er zijn vandaag meer dan overduidelijke aanwijzingen over de nefaste invloed van (structurele) armoede op mentale gezondheid vanaf het levensbegin - Noodzaak van een vroegtijdige ondersteuning en interventie is duidelijk; ook: langdurige ondersteuning - begeleiding 23/02/2021 10 november 2016 15
Naast en bij sociaal-economische benadering… It’s not only the economy ! (parafrase : Bill Clinton: ‘It’s the economy, stupid!’, in aanloop naar zijn verkiezing) Psychology 23/02/2021 10 november 2016 16
2. Armoede en geestelijke gezondheid 2 vragen: a. Wat doet armoede met mensen? b. Is er een oorzakelijk verband → of ← tussen armoede en mentale problemen/psychische ziekte? 23/02/2021 10 november 2016 17
2. a. Wat doet armoede met mensen? neurowetenschappelijk Hersenen van het jonge kind geschaad bij ongunstig attachment-klimaat in de vroege ontwikkeling: - Zie Peter Adriaenssens (2013, Weliswaar, en elders): armoede beschadigt de hersenen van jonge kinderen; ingrijpen/begeleiden/stimuleren voor 6 e levensjaar is noodzakelijk - Zie onderzoek: bijvoorbeelden → Ø Sapolsky, Robert. (2005). Sick of poverty. Scientific American, 293 (6), 9299: Ø “It is not a subtle statistical phenomenon. When you compare the highest versus lowest rungs of the socioeconomic ladder, the risk of some diseases varies 10 -fold. ” Ø “New studies indicate that the psychosocial stresses associated with poverty may increase the risks of many illnesses. The chronic stress induced by living in a poor, violent neighborhood, for example, could increase one’s susceptibility to cardiovascular disease, depression and diabetes. ” Ø The Lancet, 2011 Ø Onderzoeksgroep UCL : Peter Fonagy 23/02/2021 10 november 2016 18
2. a. Wat doet armoede met mensen ? psychologisch Naast allerlei soorten deficiet en verlies door armoede : (sociaal, cultureel, financieel, etc. ) kapitaal → verlies aan psychologisch kapitaal Langdurige armoede leidt onvermijdelijk tot psychische problemen - Bestendigen de armoede - Bij generatiearmoede : is een aanslag op de persoonlijke ontwikkelingskansen van het individu 23/02/2021 10 november 2016 19
Preciezer 23/02/2021 10 november 2016 20
Armoede, psychologisch: subjectief 1. SUBJECTIEF: de BETEKENIS en BELEVING van armoede BETEKENIS die doorweegt in gedrag en zelfbeleving ARMOEDE betekent voor de betrokkenen altijd: terechtkomen in een spiraal van uitsluiting = - uitgesloten worden – zich uitgesloten voelen En - zich terugtrekken, verlies eigenwaarde en zelfbeeld 23/02/2021 10 november 2016 21
Armoede, psychologisch: objectief altijd 2. OBJECTIEF – PSYCHOLOGISCH : 2. A: in alle gevallen van armoede (nieuw of sedert generaties): een sterke en permanente psychologische belasting = stress Die altijd leidt tot algemeen verhoogde kwetsbaarheid, emotionele crisissen en psychologische decompensatie (=ziek) 23/02/2021 10 november 2016 22
Armoede, psychologisch: objectief Generatiearmoede 2. OBJECTIEF – PSYCHOLOGISCH : 2. B. Generatie-armoede is altijd: Aantasting van algemeen psychologisch welbevinden en van de psychisch weerbaarheid en aantasting van de ontwikkelingskansen (van in het begin van de individuele ontwikkeling). Zie de neuropsychologische gevolgen op jonge leeftijd (Adriaenssens) 23/02/2021 10 november 2016 23
Generatiearmoede = aantasting en vermindering van psychologisch kapitaal = structurele kwetsbaarheid Of: een deficiet of handicap die een blijvende hypotheek legt op de ontwikkeling van het individu Zie resultaat van microsociologisch onderzoek van Oa. Sis: Thys, R. &, De Raedemaecker, W. ( 2004). Bruggen over woelig water. Is het mogelijk om uit de generatie-armoede te geraken? Leuven/Antweren: Acco. Oorzaken van dit deficiet : genetische, biologische of neurofysiologische factoren + psychologische ontwikkelingsfactoren 23/02/2021 10 november 2016 24
2. b. Is er een oorzakelijk verband → of ← tussen armoede en mentale problemen/psychische ziekte? • Leidt geestesziekte tot armoede? • Leidt armoede tot geestesziekte? (zie onder 1. 1. en 1. 2) • Het verband is circulair-oorzakelijk. • Er is geen eenduidige punt-tot-punt causale verbinding 23/02/2021 10 november 2016 25
II. De pijlers : Extra maatschappelijke inspanning nodig Inspiratiebronnen: - De basispeilers van de democratie : ieder inwoner = gelijkwaardige burger - Psychologie : de bevrijdingspsychologie ┴ Ignacio Martin Baro - Participatieve werking : gebaseerd op Paolo Freire (zie Bindkracht) - Presentie-theorie - Amartya Sen - + Martha Nussbaum : capabilities approach - Gehechtheids-benadering als theoretisch kader - Economie : 23/02/2021 10 november 2016 26
Arme, ‘gelijke’ burgers Dringend nood aan herbezinning over de basispijlers van onze democratie 23/02/2021 10 november 2016 27
Democratie. Solidariteit = basiselement 23/02/2021 10 november 2016 28
Structureel: solidariteit? Als grondslag van een moderne democratie, kan verwezen worden naar de leuze van de Franse Revolutie: vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid (=solidariteit), gebaseerd op basiskenmerk van ieder: de beschikking over ratio, de capaciteit tot onafhankelijk denken. 1. Vrijheid: erkenning van het onafhankelijke individu als basiselement van de gemeenschap; vrij van overheersing door andere individuen, door structuur, door ideologie. 2. Gelijkheid: elk individu heeft dezelfde rechten en plichten; gelijk voor de wet; burgers. 3. Broederlijkheid (= solidariteit): in goede en kwade tijden vormen de individuen een gemeenschap op grond van een gemeenschappelijke wil of overeenkomst. Schept de plicht tot solidariteit. 23/02/2021 10 november 2016 29
Solidariteit? Het recente verleden, o. m. de sterke stijging van het armoederisico en van de reële armoede in ons land, leert: De maximalisering van de individuele Vrijheid leidt tot vermindering van Gelijkheid en tot verwaarlozing van Solidariteit 23/02/2021 10 november 2016 30
DS 2 november 16 : Bea Cantillon • De welvaartsstaat slaagt er niet langer in om de armoede terug te dringen. Een andere aanpak dringt zich op, zegt Cantillon in haar nieuwe boek. • ‘Om armoede terug te dringen, moeten lage lonen netto hoger’ 23/02/2021 10 november 2016 31
Bevrijdingspsychologie : Ignacio Martin -Baro - Sociaall psycholoog, in Salvador Intellectuele training, onder andere in : Belgium; psychologist at University of California Werkte een psychologie uit die gericht was op sociale ontwikkeling en empowerment, gebaseerd op de consciëntisatie principes of Paolo Freire In 1989 vermoord door een rechts moordescader van het leger in Salvador 23/02/2021 10 november 2016 32
Definitie: bevrijdingspsychologie “Het gaat er mij om de psychologische kennis in dienst te stellen van de opbouw van een maatschappij waarin het welzijn van een kleine groep niet steunt op de miserie van de grote meerderheid, waarin de verwerkelijking van enkelen niet de ontkenning van de anderen vereist, waarin het belang van enkelen niet de deshumanisatie van de grote massa vereist. Als psychologen mogen we niet doen alsof er geen socio-politieke contexten zijn, op grond van het excuus dat deze niet tot onze verantwoordelijkheid behoren. Zij behoren daar wel toe en dat is zo omdat ons werk voor een humaniserende en integrale ontwikkeling van groepen en personen dat vereist. » 23/02/2021 10 november 2016 33
Amartya Sen en Martha Nussbaum: capability approach (‘krachtgericht’) 23/02/2021 10 november 2016 34
Sen en Nussbaum Maatstaf gesteld door Amartya Sen, Indisch econoom en Nobelprijswinnaar economie (1998): “de waarde van een samenleving laat zich beoordelen door de mate waarin zij voor de armsten onder haar leden zorgt. ” Met Martha Nussbaum : ‘capabilities approach’ 23/02/2021 10 november 2016 35
“Participatie” v Zie het consciëntisatie-begrip van Paolo Freire v = Basis van emancipatie (noem het ‘versterking’/empowerment) v Participatie: burgerrecht en burgerplicht v Onderzoek: Ø Belang van middengroepen (hoe zien de gezinnen in armoede zelf hun opvoedingsmogelijkheden en welke hulp hebben zij nodig Ø Belang van veilige gehechtheid 23/02/2021 10 november 2016 36
Gehechtheidsdenken als kader voor hulpverlening 23/02/2021 10 november 2016 37
Risico van onvoldoende zorg voor de eerste levensfase Gehechtheid • • • Onveilige gehechtheid = risico factor Adaptieve kracht van gehechtheid Continuiteit Transmissie Maar geen determinisme: ‘HISTORY IS NOT DESTINY!’ 38 23/02/2021 10 november 2016
Onderzoek Geenen BEVINDINGEN GENERATIEARME MOEDER/KIND DUO’S Ø Zoals in ander onderzoek over gehechtheid en sociale ongelijkheid (laag SES): vooral onveilige gehechtheidsvoorstellingen bij de moeders Ø Vooral onveilige gehechtheidsgedragspatronen bij de kinderen Ø Hoge mate van overeenkomst tussen de gehechtheidsstijl van M en K Ø Moederlijke sensitiviteit : lage scores (en onveilig gehecht) Ø Een lage capaciteit om te mentaliseren bij de moeders Ø Een lage kwaliteit van de objectrepresentaties van het zelf en van anderen (dit is laag niveau van differentiatie en betrokkenheid) Ø Een hoge mate van gedragsproblemen bij kinderen 23/02/2021 39 10 november 2016
Aanbevelingen zorgverstrekkers 1. Maak een goede relatie met de ouder en het kind • Tijd, continuïteit, openheid/transparantie en respect • Let op de stijl van gehechtheid van de ouder • Eigen gehechtheidsstijl van de zorgverlener in het oog houden (intervisie) 2. Promoveer mentalisatie • Verwondering, het perspectief van het kind, het perspectief van de ouder, emotie, probeer op het niveau van de ouder te komen • DE ZORGVERLENER MOET VOORTDUREND MENTALISEREN ! 3. Werk op het gedragsniveau: promoveer/versterk sensitiviteit 4. Luister naar de stem van de ouders IS ZEER BELANGRIJK ZELFS ALS OUDER EN KIND NIET SAMEN LEVEN 23/02/2021 40 10 november 2016
Aanbevelingen beleidsmakers • • • Start zo vroeg mogelijk Relatie gebaseerd Curatief en preventief Levenslang perspectief en intensief Continuïteit Maatwerk: de eigen noden en vragen van de ouder/kind Kijk naar de specifieke cultuur van de sociaal kwetsbare families Belang van sociaal netwerk Begeleiding thuis: outreaching Neem de sterkten als basis: ondanks de niet te ontkennen kwetsbaarheden Mentalisatie is de essentiële invalshoek voor interventie Belang van spel en speelsheid 23/02/2021 41 10 november 2016
Yes, the economy: Heckman, 2008 23/02/2021 10 november 2016 42
Besluit gebaseerd op o. a. Heckman • Kies voor kwetsbare jonge kinderen en hun ouders en dit in een langdurig tijdsperspectief • Voorzie voldoende structurele financiering voor vroege preventie en interventie • Kies voor een zorgaanbod met laagdrempelig profiel waarin het opbouwen van een relatie centraal staat en dat op een flexibele manier kan aangepast worden aan de noden van jonge kinderen en hun ouders • Train de zorgverleners: zij verdienen het, zowel als de kinderen • Kies voor kwaliteit (Evidence Based Practice & voor Waardengebaseerde praktijk) • Investeer in onderzoek • Werk aan de mentaliteit over kwetsbare ouders en hun kinderen: het is NIET hun fout. Zorg voor sociaal engagement naar hen toe, gebaseerd op respect voor hun mogelijkheden • Geef de zorgverleners de gelegenheid om de noodzakelijke signalen te geven 23/02/2021 10 november 2016 43
Een brug is geen tijdelijk ponton 23/02/2021 10 november 2016 44
BRUG GGZ 23/02/2021 – Persoon in armoede in zijn omgeving 10 november 2016 45
III. Bruggen met stevige pijlers bouwen Dit moet gaan in de richting van ‘evidente’, voortdurend ondersteunde (gefinancierde) samenwerkingsverbanden tussen - Het middenveld (armoede-verenigingen en burenzorgzaamheid) - Centra Geestelijke Gezondheidszorg - Welzijnszorg : - CAW - kleine vzw’s, grote vzw’s, koepelstructuren… - De overheid 23/02/2021 10 november 2016 46
- Slides: 46