ANKARA NVERSTES DL VE TARHCORAFYA FAKLTES ADA TRK

ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI BÖLÜMÜ GÜNEY-BATI OĞUZ GRUBU TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI

2016 TÜRKMEN TÜRKÇESİ IV Dersin amacı, Türkmen Türkçesinde tasarlama kiplerini; fiilimsileri ve fiillerin görünüş kategorisini öğrenmek. Doç. Dr. Berdi SARIYEV

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Ortak işligiň öten zaman şekilleriniň barlygy we ýoklugy bolýar. Olar goşulan sözünden edilen ýa-da edilmedik gymyldy-hereketiň tapawutly aýratynlygyny aňladýar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Ortak işligiň öten zaman şekiliniň barlyk galypy ü -an/-en, ü- dyk/-dik/-duk/-dük, ü- myş/- miş/-muş/-müş goşulmalarynyň düýp işliklere goşulmagy bilen hasyl bolýarlar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Ýoklugy bolsa -madyk/-medik/- man/- män/ magan/-megen/-maýan, -meýen ýazuw ýadygärliklerinde ulanylýar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI - an/-en şekili häzirki zaman türkmen edebi dilinde işjeň we köp ulanylýan şekildir. Ol –gan/-gen/-kan/-ken goşulmasyndan ýüze çykan diýlip bellenilýär. Muňa mysal hökmünde: Sözlegen sözleri misli bal kibi… (Magtymguly) Aldylar gitdiler durgan ýerimden (Magtymguly, 1977, 22 s).

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Gadymy ýazuw ýadygärliklerinde hem bu şekil ýaly ortak işligiň -an/-en şekili hem ulanylypdyr. Gurt gören itiň agzy bir bolar. Maslahatly biçilen don gysga bolmaz (N. 1961, 33, 37 s. ).

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Ortak işligiň -an/-en şekili çekimli sese gutaran düýp işliklere goşulanda, çekimli sesler birleşip uzynlyk emele gelýär. Şol halatda ―a‖ sesi uzyn aýdylsa, ―e‖ sesi ―ä‖ sesine öwrülýär. Meselem: oka: an, doka: an, gözle-än, sözle-ä: n

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Bu ýagdaý ýazuw ýadygärliklerimizde iki çekimliniň arasynda ―i‖ çekimsiziniň getirilmegi bilen aňladylandyr. Meselem: Pähm eýleýen Magtymguly sözüni, Bilmeýen soranlara aýdyň bu garyp adymyz (M. , S. e. )

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Ortak işligiň bu şekiliniň dürli zamanlary aňlatmak ukyby hem bar. 1. Sözleme bagly bolmazdan öten zaman aňlatmak. Meselem: Giden getirer, oturan nyrh sorar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Ortak işligiň bu şekiliniň dürli zamanlary aňlatmak ukyby hem bar. 2. Sözlemiň habarynyň zamany bilen baglylykda geljek zamany aňladyşy. Meselem: Artyk täze alan alaşasyny kişňedip geler (B. K. S. e. 1955, 133 s. ). Ol täze tikinen köýnegini geýinjek.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Ortak işligiň bu şekiliniň dürli zamanlary aňlatmak ukyby hem bar. 3. Häzirki zaman manysynda: Meselem: Bag üstünden uçan guşlar…

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Ortak işligiň bu şekiliniň dürli zamanlary aňlatmak ukyby hem bar. 4. Nakyllarda gelen ortak işlikleriň bu şekili zamany umumy görnüşde aňladyp, gymyldy-hereketiň dowamly, umuman bolup durýandygyny görkezýär. Meselem: Ýatan öküze iým ýok. Atylan ok daşdan gaýtmaz

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Ortak işlikleriň bu şekiliniň atlaşmak häsiýeti güýçlüdir. Olar atlaşan halatynda Ø degişlilik , Ø düşüm, Ø san goşulmalaryny kabul edýärler.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Ortak işligiň -an/- en şekili ýok sözi bilen gelen halatynda fonetik taýdan üýtgeşmek ýüze çykýar. Meselem: oka-n+ym ýok – okamok, oka -n+yň ýok – okaňok, oka-n+y ýok – okanok.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Ortak işligiň öten zaman şekiliniň -dyk/- dik/ duk/- dük goşulmasy gaty gadymydyr. Bu türkmen diliniň ýazuw ýadygärliklerinde köp duşýar. Olar -tyk/- tik görnüşlerinde ulanylypdyr.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Meselem: Galam alyp namany gönderdigim bilmezmiň? (M). Bu şekil ýazuw ýadygärliklerinde aýyklaýan sözüň özüne goşulyp ulanylýar. Meselem: Gurdugym aslynda bilgil, bu zeminiň myhydyr (M. S. e 254 s. ). Gördügim düýş haýsydyr (Mol. 1963, 141 s. ).

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Bu şekil degişlilik aňlatman hem aýyrgyç bolup bilýär. Meselem: Towşana dogduk depe (N).

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Bu şekil taryhy taýdan “durgan” sözünden gelip çykypdyr diýen çaklama bar. Şunlukda, ol durgan> dygan>dyg>dyk görnüşde ýüze çykypdyr. Bu goşulma öten zaman ortak işlik bolup, ondan öten zamanyň –dy/ -di goşulmasy hasyl bolupdyr diýen (Baskakow N. A. ) çaklama hem bar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Bu şekil degişlilik, düşüm goşulmalaryny kabul edýär. Netijede atlaşmak bilen ortak işligiň öten zamanyny aňladýar. Meselem: Dury diýip içdigim gumly çykypdyr (Magtymguly, 1957, 124 s. ).

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI -myş/-miş/-muş/-müş şekili hem öten zaman ortak işligine degişlidir. Olar ýazuw ýadygärliklerinde, halk döredijiliginde ulanylypdyr. Meselem: Agaç iýmişinden belli, adam kylmyşyndan. Peder bize miras goýmuş bu derdi (Magtymguly, S. e. , 1977, 223 s. ).

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI -myş/-miş/-muş/-müş Emma bu goşulmalar häzirki wagtda grammatik taýdan ortak işligi ýasaýjy görnüşinde ulanylmaýar. Diýmek, işlige goşulyp öten zaman ortak işligini hasyl edip bilmeýär. Olar substantiwleşen görnüşde käbir sözlerde: üdurmuş, ü okumyş, ügeçmiş, üütülmiş we ş. m. ulanylýarlar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI -myş/-miş/-muş/-müş Olar esasan vkäýinme, v gargyş, varzuw aňladyp hem-de výüz tutma söz hökmünde ulanylýarlar. Meselem: Al kakmyş! Köki ýaýramyş! we ş. m.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI ü- madyk/-medik, ü- man/-män/ ü- magan/-megen ü- maýan, -mesy ýokluk şekili. Bu ýokluk şekillerinden – madyk/-medik -dyk/-dik şekiliniň, man/-män hem –an/- en ortak işlik şekiliniň öten zamanyna degişlidir.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI -madyk/-medik goşulmasy XVIII-XIX asyr ýazuw ýadygärliklerinde magan/-megen, -maýan, -mesi we man/-män şekili bilen deň ulanylypdyr. Olar öten zamanyň ýokluk şekilini aňladypdyrlar. Meselem: Dogmadyk oguldan dogan daş ýagşy, Nadan ogul atasyna seretmez (M. , 1957, 120 s. ). Öz gadyryny bilmedik iliň gadyryny näbilsin (N. 1949, 63 s. ). Şir zarbyn görmeýen gurduň, Her murty bir şire döner.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI Görnüşi ýaly, -madyk/-medik iki goşulmanyň birikmeginden emele gelipdir. Ol aýyrgyç bolup köp ulanylýar. -ma: n/-mä: n bolsa magan/-megen-> -maýan/-meýen> - maan/-mään> man/-män görnüşde emele gelipdir. –man/-män işliklere ýakyndyr. Şonuň üçin hem al-madyk, görül-medik şekiliniň ýerine ulanylmaýar. Meselem: görülmedik ýer, sürülmedik atyz ýaly ulanylýar, emma görülmän ýer, sürülmän ýer ulanylmaýar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI käwagtlarda olaryň çalşyrylyp ulanylýan halatlary hem bolup biler. Onda olar at hyzmatynda gelýärler. Meselem: Gelmäniňi eşitdim. Gelmändigiňi eşitdim

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler ORTAK IŞLIGIŇ ÖTEN ZAMAN ŞEKILLERI “–man/-män” özünden soň degişlilik goşulmalaryny kabul edenden “soň” sözüniň getirilmegi bilen hereketi ýerine ýetirmek ýa-da ýetirmezlik üçin zerur bolan sebäbi görkezýär. Meselem: oka+man+ym+dan soň> okamanym soň> okamamsoň we ş. m. Şunlukda, man/- män degişli goşulmalary kabul edýärler we atlaşýarlar. Meselem: bilmänim, almanym, bilmäniň, almanyň, bilmäni, almany we ş. m.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde fiilimsiler MORFOLOGİK DERŇEW Bilmez tebip jan alar. Doýurmadyk palawdan doýran ýarma ýagşydyr. Sylara güýjüň bolmasa sylamaga diliň bolsun. Tomus depesi gaýnamadygyň, gyş gazany gaýnamaz. Dostuňa bereniňi sorama, goňşyňa bereniňi agzama. Aş atana aş at, daş atana daş at. Duşmanyň güldügi – syryňy bildigi. Bal tutan barmagyny ýalar. Puly gazanmak asan, saklamak müşgil. Sözüni bilip sözläniň ýüzüniň nury tükenmez, ýerini bilip harçlanyň golunyň harjy tükenmez. Towşanyň gaçyşyny görenimde, etden tamamy üzdüm. Tozany gapan eýesi gelende görersiň. Toý diýilse, gury kelle-de togalanypdyr. Agaç iỳmişinden belli, adam kylmyşyndan.

TEMEL KAYNAKLAR Azimov, P. (1969). Türkmen diliniň meseleleri. Aşgabat. Azimov, P. ; Hıdırov, M. N. , Sopıyev, G. (1960). Häzirki zaman türkmen dili. Aşgabat. Azimov, P. ; Sopıyev, G. Çöňňäyev, Y. M. (1974). Türkmen dili. Aşgabat: Türkmenistan Neşiryatı. Azimov, Pıgam, (1992), Türkmen Dili, Aşgabat. Esenmedowa, A. (2010) Häzirki Zaman Türkmen Dili (Morfologiýa). Aşgabat Clark, Larry, (1998), Turkmen Reference Grammar. Çarıyarov, B. , (1978), Türkmen Diliniň Orfoepik Sözlüği, Aşgabat. Hamzayev, M. , (1962), Türkmen Diliniň Sözlüği, Aşgabat. Türkmen Diliniň Grammatikası, Aşgabat 2000. Tekin Talat ve başk. , (1995), Türkmence-Türkçe Sözlük, Ankara. Veyisov B. , Babayeva G. (2010) Türkmen dili (praktikum). Yokarı Okuv Mekdepleri Üçin Okuv Kitabı. Aşgabat. Söyegov Muratgeldi, Arnazarov Seyintanazr (2017) Örnekli Türkmence Gramer, Ankara.