ANKARA NVERSTES DL VE TARHCORAFYA FAKLTES ADA TRK

ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI BÖLÜMÜ GÜNEY-BATI OĞUZ GRUBU TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI

3015 TÜRKMEN TÜRKÇESİ V Dersin amacı, Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türlerini öğrenmek. Doç. Dr. Berdi SARIYEV

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ GURLUŞY Gurluşy taýdan sypatlary ilki bilen üsada sypatlara we üçylşyrymly sypatlara bölmek bolýar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ GURLUŞY Zatlaryň we düşünjeleriň hil, häsiýetlerini, reňk, tagam, ýagdaý ýaly dürli aýratynlyklaryny ýeke bir söz arkaly aňladýan sözlere sada sypat diýilýär. Mysal üçin, ýiti zehin, döwük äpişge, beýik dag, akylly talyp, depegen sygyr.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ GURLUŞY Sada sypatlar üýeke söz bilen aňladylýar: Ø ownukçyl adam, Øgowy gyz Sada sypatlar öz düzümine görä iki topara bölünýär:

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ GURLUŞY 1. Asyl sada sypat özbaşdak many aňladýan, ýasalandygy duýulmaýan, bölege bölseň manysyny ýitirýän sypatlardyr. Meselem: göni, dogry, ak, mawy, mele, uzyn, kelte, gysga, gök. Asyl sada sypatlar ýasaýjy goşulmasy bolmadyk bir sözden ybarat sypatlardyr.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ GURLUŞY 2. Ýasama sada sypat diýlip, asyl we dereje ýasaýjy goşulmalaryň kömegi bilen dürli sözlerden ýasalan sypatlara aýdylýar: ýakymsyz habar, döwük araba, gezegen aýak, ýuwdujy batga, duýgur adam, çägesöw ýer, murtlak adam.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ GURLUŞY v ýasama sada sypatlara dürli ýasaýjy goşulmalar bilen bir asyl sözden ybarat bolan sypatlar degişlidir. üAkylly gelin, übezemen gyz, übiedep okuwçy, üçekinjeň çaga.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ GURLUŞY vÇylşyrymly sypatlar öň diňe goşma sypatlar diýlip atlandyrylypdyr (Häzirki zaman türkmen dili. Aşgabat, 1960, 269 s. ), tirkeş, düzme sypatlar hem goşma sypatlaryň arasynda berlipdir we sypatlarda goşma söz görnüşiniň hasyl bolşy hem doly aýdyňlaşdyrylmandyr. v. Häzirki döwürde olaryň morfologik gurluşy, aňladýan manysy taýdan görnüşleri tapawutlandyrylýar. Çylşyrymly sypatlary leksik-grammatik aýratynlyklary boýunça üç topara bölüp bolar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ GURLUŞY ü 1. Goşma sypatlar. ü 2. Düzme sypatlar ü 3. Tirkeş we gaýtalanýan sypatlar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ SINTAKTIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY Sintaktik söz ýasalyş ýoly bilen ügoşma, ütirkeş, üdüzme sypatlar hasyl bolýar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ SINTAKTIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY v 1. Goşma sypatlar v 2. Düzme sypatlar v 3. Tirkeş sypatlar v 4. Şol bir sözüň gaýtalanmagy bilen dörän sypatlar

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ SINTAKTIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY Goşma sypatlar birden artyk sözüň basym taýdan birleşip, bir many- aýratynlyk, alamat aňlatmagyndan emele gelýär. üdurnagöz çeşme, ügöwnaçyk gyz Goşma sypatlary hasyl etmäge dürli söz toparlary gatnaşýarlar:

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ SINTAKTIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 1. At bilen atdan hasyl bolan goşma sypatlar: übagtyýar nika, ügöwnejaý iş, ügelinbarmak üzüm, ümäşbürünç sakal

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ SINTAKTIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 2. Sypat bilen at: ü garrygyz gawun, üdargözenek depder, üýeňilkelle adam, ü açgöz sygyr, üuşakgöz elek, üýaşylbaş ördek, üdoňýürek gyz, ügiňçyzyk kagyz.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ SINTAKTIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 3. At bilen sypat: üagzala, üýaşuly, üýaşkiçi.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ SINTAKTIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 4. At bilen işlik: ünalajedeýin, üzähmetsöýer, ügarasöýmez, ütüýkesme, ügaýragoýulmasyz, ügözedürtme.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ SINTAKTIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 5. San bilen sypat: übirsydyrgyn, übirtaraplaýyn, üikiýüzli, übirkemsiz.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ SINTAKTIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 6. Işlik bilen sypat: üdepmehalal iş, ütutanýerli talyp, üdiýdimzor başlyk.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri TIRKEŞ SYPATLAR Tirkeş sypatlar vsözleriň gaýtalanyp ýa-da v tirkeşip gelmeginden hasyl bolýarlar. Tirkeş-gaýtalanýan sypatlaryň her komponenti öz basymy bilen aýry-aýry aýdylýar: ululy-kiçili garpyzlar, al-ýaşyl güller, hatar-hatar öýler.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri TIRKEŞ SYPATLAR Tirkeş sypatlar sada sypatlar ýaly, zatlaryň aýratynlyklaryny, häsiýetini görkezip, leksiksemantik tarapdan jemligi, umumylaşdyrmagy, gapma-garşylygy aňladyp gelýärler. Tirkeş sypatlaryň manysyndan hemişe köplük, şol bir aýratynlygyň bollugy, artykdygy aňlanylýar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri TIRKEŞ SYPATLAR Tirkeş sypatlar zadyň üreňkini (ak-gara, gyzyl-ala, al-ýaşyl), ütagamyny (ajy-süýji, şirin-şeker, datly-tagamly), üzadyň möçberini, üýagdaýyny (ululy-kiçili, beýikli-pesli, kiçi-girim, agyrýeňil) görkezýärler.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri TIRKEŞ SYPATLAR 1. Şol bir sypatyň üýtgewsiz gaýtalanyp gelmegi bilen ýasalýar: ü gyzyl-gyzyl horazlar, übelent-belent daglar Bular belli bir görnüşde bolan zady sypatlandyrmaly bolanda olar ulanylýar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri TIRKEŞ SYPATLAR 2. Dürli manyly asyl sypatlaryň tirkeşmeginden hasyl bolan tirkeş sypatlar daşky şekili taýdan meňzeş bolmadyk, dürli zatlary sypatlandyrýarlar: ü geň-enaýy gep, üal-ýaşyl gül, ügyzyl-ala geýim.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri TIRKEŞ SYPATLAR 3. Iki komponenti-de ýasama sypatlardan bolan tirkeş sypatlar: üakly-garaly goýun, übaranly-çisňenli daglar, üarly-namysly il, ügulanly-keýikli düzler.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri TIRKEŞ SYPATLAR 4. Manysyndan san aňlanýan tirkeş sypatlar: üýigrimili-otuzly atly, üaz-kem däne, üon-on bir ýaşly çaga. üelli-altymyş goýun

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri TIRKEŞ SYPATLAR 5. Komponentleriniň biri özbaşdak manyly, beýlekisi manysyz sözlerden hasyl bolan tirkeş sypatlar: üarryk-durruk goýun, üatly-çawly han, üköne-küşül geýim, ükiçi-girim zat, üdürli-dümen iýmit, ügyşyk-gyňyr sim.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri TIRKEŞ SYPATLAR 6. Komponentleriniň ikisi-de özbaşdak many aňlatmaýan tirkeş sypatlar: ü ojuk-bujuk zat, ühyşy-wyşy gürrüň üpaty-puty goş….

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri DÜZME SYPATLAR Özbaşdak ýazylýan, her komponenti özbaşdak basymly, köplenç deňdeş bolmadyk sözleriň sintaktik taýdan baglanyşyp gelip, bir sözi aýyklap, onuň aýratynlygyny sypatlandyrmagyna Ø düzme sypat diýilýär.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri DÜZME SYPATLAR v Düzümine gatnaşýan sözleriň sany we söz toparyna degişliligi boýunça düzme sypatlaryň şeýle hatarlaryny görkezmek bolar. ügara dor at, ügara goňur mata, üinçe uzyn boý

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ MANY TAÝDAN BÖLÜNIŞI Sypatlar aňladýan manysy taýdan iki topara: ühil sypatlary üotnositel sypatlar diýen toparlara bölünýärler.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ MANY TAÝDAN BÖLÜNIŞI Hil sypatlar Zatlaryň ühilini, üýagdaýyny, ütagamyny, ügöwrüm-möçberini bildirýän asyl hem-de işliklerden ýa-da isimlerden ýasalan ýasama sypatlar degişlidir.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ MANY TAÝDAN BÖLÜNIŞI Hil sypatlar Umuman, ähli sypatlara ü hil, ü alamat, ü häsiýet aňlatmak mahsusdyr. Hil zatlaryň öz aýratynlygy bolup, olara daşyndan dakylmaýar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ MANY TAÝDAN BÖLÜNIŞI 1. Reňk aňladýan sypatlar: ü sary mata, ü gök sapak, ü akja diş, ü narynç köýnek, ümelewşe ýüpek.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ MANY TAÝDAN BÖLÜNIŞI 2. Tagam bildirýän sypatlar: ü turşy gatyk, ü ajy sogan, ü şor suw, ü ýuwan nahar ü etsiz çorba

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ MANY TAÝDAN BÖLÜNIŞI 3. Hil aňladýan sypatlar: ügowy dost, üýyndam at, üötgür pyçak, ütäze kitap.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ MANY TAÝDAN BÖLÜNIŞI 4. Ýagdaý aňladýan sypatlar: ü açyk gapy, ü bulanyk suw, ü ösgün ot, ü öçügsi çyra

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ MANY TAÝDAN BÖLÜNIŞI 5. Gylyk- häsiýet aňladýan sypatlar: ü alçak gyz, ü güzende ýigit, ü hilegär tilki, ü zeýrenjeň adam

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ MANY TAÝDAN BÖLÜNIŞI 6. Göwrüm-möçber görkezýän sypatlar: ü beýik depe, ü uly otag, ü agyr ýük, ü daş ýurt

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri SYPATLARYŇ MANY TAÝDAN BÖLÜNIŞI 7. Fiziologik ýetmezçilik aňladýan sypatlar: ü kelle, ü güň garry, ü çakan at, ü kör garga, ü kelek geçi, ü agsak towuk

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri Otnositel sypatlar (degişlilik-dahyllylyk aňladýan sypatlar). Bulara başgaça übir zadyň başga bir zada bolan gatnaşygyny, ü degişliligini, ü dahyllylygyny bildirýän sypatlar hem diýilýär.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri Otnositel sypatlar (degişlilik-dahyllylyk aňladýan sypatlar). 1. Orun-tarap görkezýänler: Ø-ky/-ki, Ø -daky/-däki, Ø -ly/ -li goşulmalary arkaly ýasalan sypatlar degişli. ü çetki duralga, ü säherdäki tam, ümoskwaly alym.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri Otnositel sypatlar (degişlilik-dahyllylyk aňladýan sypatlar). 2. Wagt aňladýan sypatlaryň wagt taýdan bolan aýratynlyklaryny görkezär. Bular hem wagt aňladýan sözlere Ø-ky-ki, Ø-daky/-däki, Ø-lyk/-lik goşulmalary goşulyp ýasalýarlar. indiki ýygnak, düýnki howa, ýazky toý, ertirlik çaý, ýazlyk ýorunja, güýzlük bugdaý, giçki suw.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri Otnositel sypatlar (degişlilik-dahyllylyk aňladýan sypatlar). 3. Barlyk, bolluk aňladýan sypatlar: Ø-ly/-li, Ø-lyk/lik, Ø-lak/-lek, Ø-man/-men goşulmalary goşulyp ýasalan sypatlar degişlidir. saçlak gyz, tüýlek goýun, ýaragly adam, iýermen kişi, çaýly käse, suwly ýap, otluk meýdan, ýagly et…

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri Otnositel sypatlar (degişlilik-dahyllylyk aňladýan sypatlar). 4. Ýokluk aňladýan sypatlar: Köplenç -syz/-siz goşulmasy goşulyp, ýokluk aňladýan sypat ýasalyşy has ýörgünlidir. Ýokluk sypatlaryny ýasaýan serişdeler türkmen diliniň inkärlik -ýokluk aňladýan kategoriýasyna hem degişlidir. -syz/-siz goşulmasy goşulyp, ýokluk aňlatmagyň tersine has köplük, has artykmaçlyk, bolluk aňladýan sypat ýasalyşy hem bar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri Otnositel sypatlar (degişlilik-dahyllylyk aňladýan sypatlar). 5. Degişlilik, dahyllylyk aňladýan sypatlar. üsynpy göreş, üdiwary gazet, ütürkmeni biçim, üaraby goýun, ügazaky ýüz, üýabany dil

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri Otnositel sypatlar (degişlilik-dahyllylyk aňladýan sypatlar). 6. Kesp-kär aňladýan sypatlar ü suwçy gyz, ü yrymçy ene, ü goýunçy it ünebitçi oglan

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri Otnositel sypatlar (degişlilik-dahyllylyk aňladýan sypatlar). 7. Meňzeşlik we ugurdaşlyk aňladýan sypatlar. Bu topara girýän sypatlar bir zat bilen başga bir zadyň daşky görnüş, bir adam bilen başga bir adamyň içki häsiýet, ideýa, pikir taýdan meňzeşdigini, raýdaşdygyny, orun we wagt babatda ugurdaşdygyny görkezýärler. üýürekdeş adam, üpikirdeş ýoldaş, üdöwürdeş ýazyjy, üýaşdaş dost, üduşdaş adam.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde fiilimsiler MORFOLOGİK DERŇEW Çapyljak atlar aýgytly ýaryşy syzýanlary üçin, kiçijek gulaklaryny üşerdip, dumly-duşlaryna garaýardylar. Şol günüň günortanlary Annagulynyň kakasy bilen ejesi işden gelip, işiklerindäki köneje tamjagazyň kölegesinde çaý içýärdiler. Gapdallarynda hem sary semawar lakyrdap gaýnaýardy. Ene towuk gapdalda duran daryny çüňki bilen peşedi we ―dük, dük‖ edip, jüýjelerini çagyrdy. Ol saryja jüýjeler bolsa dara hyýal etman, jamdaky ezilgi çörek owuntyklaryny iýdiler. Şol wagt towugyň perleriniň arasyndan çowluja gara çüňk, onuň yz ýanyndan bolsa kiçijik monjuk ýaly gözjagazlar göründi. Ahyrsoňy towugyň aşagyndan garaja, öňki jüýjelerden has kiçi jüýje çykdy. Oglanjyk öz kiçijik düşekçesinde irden ýatyp galdy.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat ve sıfat türleri DOLY MORFOLOGİK DERŇEW Bilmez tebip jan alar. Doýurmadyk palawdan doýran ýarma ýagşydyr. Sylara güýjüň bolmasa sylamaga diliň bolsun. Tomus depesi gaýnamadygyň, gyş gazany gaýnamaz. Dostuňa bereniňi sorama, goňşyňa bereniňi agzama. Aş atana aş at, daş atana daş at. Duşmanyň güldügi – syryňy bildigi. Bal tutan barmagyny ýalar. Puly gazanmak asan, saklamak müşgil. Sözüni bilip sözläniň ýüzüniň nury tükenmez, ýerini bilip harçlanyň golunyň harjy tükenmez. Towşanyň gaçyşyny görenimde, etden tamamy üzdüm. Tozany gapan eýesi gelende görersiň. Toý diýilse, gury kelle-de togalanypdyr. Agaç iỳmişinden belli, adam kylmyşyndan.

TEMEL KAYNAKLAR Azimov, P. (1969). Türkmen diliniň meseleleri. Aşgabat. Azimov, P. ; Hıdırov, M. N. , Sopıyev, G. (1960). Häzirki zaman türkmen dili. Aşgabat. Azimov, P. ; Sopıyev, G. Çöňňäyev, Y. M. (1974). Türkmen dili. Aşgabat: Türkmenistan Neşiryatı. Azimov, Pıgam, (1992), Türkmen Dili, Aşgabat. Esenmedowa, A. (2010) Häzirki Zaman Türkmen Dili (Morfologiýa). Aşgabat Clark, Larry, (1998), Turkmen Reference Grammar. Çarıyarov, B. , (1978), Türkmen Diliniň Orfoepik Sözlüği, Aşgabat. Hamzayev, M. , (1962), Türkmen Diliniň Sözlüği, Aşgabat. Türkmen Diliniň Grammatikası, Aşgabat 2000. Tekin Talat ve başk. , (1995), Türkmence-Türkçe Sözlük, Ankara. Veyisov B. , Babayeva G. (2010) Türkmen dili (praktikum). Yokarı Okuv Mekdepleri Üçin Okuv Kitabı. Aşgabat. Söyegov Muratgeldi, Arnazarov Seyintanazr (2017) Örnekli Türkmence Gramer, Ankara.