ANKARA NVERSTES DL VE TARHCORAFYA FAKLTES ADA TRK

ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI BÖLÜMÜ GÜNEY-BATI OĞUZ GRUBU TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI

Bahar Dönemi / Doktora Dersi Ders Kodu: 04016208 Ders Adı: Türkmen Türkçesi Grameri II

HAFTALIK DERSLER 1. Hafta 2. Hafta 3. Hafta 4. Hafta 5. Hafta 6. Hafta 7. Hafta 8. Hafta 9. Hafta 10. Hafta 11. Hafta 12. Hafta 13. Hafta 14. Hafta 15. Hafta 16. Hafta Ad ve ad yapımı Çokluk kategorisi İyelik kategorisi Durum kategorisi Bildirme kategorisi Zamirler Sıfatlar Ara sınav Sayılar ve numeratifler Zarflar Edatlar, parçacıklar, modal sözcükler Fiil ve fiil yapımı Kişi, zaman, görünüş, kılınış Tasarlama kipleri Ünlemler Sınav

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY v Sanalyp, mukdar taýdan anyklanmagy mümkin bolan zatlar zerurlyga görä, birlik we köplük sanda ulanylyp bilerler. v Türkmen dilinde birlik we köplük san düşünjesini aňlatmak özboluşly semantika – grammatik aýratynlygy bilen häsiýetlenýär.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY Atlaryň birlik şekili many taýdan özleriniň aňladýan düşünjeleriniň ü ýekedigini ýa-da ü ownuk böleklerden düzülen bitewi bir zatdygyny aňladýar.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY O. S. Ahmanowanyň pikiriçe, köplük san atlarda zatlaryň köplügini, işliklerde hereket prosesiniň köplükdäki subýekte (ýerine ýetirijilere) gatnaşyklydygyny görkezýän sanyň kategorial şekilidir. (Ahmanowa O. S. , 236 s. ).

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY KÖPLÜK grammatik we leksik serişdeler arkaly aňladylýan düşünjedir.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi Türkmen dilinde atlaryň köplük kategoriýasy barada ýörite ylmy derňew geçirildi. Şol ylmy iş esasynda Roza Hazratowa tarapyndan 1971 -nji ýylda kandidatlyk dissertasiýasy goraldy. Dissertasiýanyň doly ady «Türkmen dilinde isimlerde köplügiň aňladylyşy» .

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY Türkmen dilinde, esasan «-lar/-ler» goşulmasy bilen köplük aňladylýar. Türkmen dilinde köplük «-lar/-ler» getirilmän, golaý, töweregi ýaly sözleriň kömegi bilen hem aňladylyp biler.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY Türkmen dilinde köplük 3 ýol (usul) bilen aňladylýar: 1. Köplügiň morfologik usul bilen aňladylyşy. 2. Köplügiň leksik ýol bilen aňladylyşy. 3. Köplügiň sintaktik ýol bilen aňladylyşy.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY ATLARDA KÖPLÜGIŇ MORFOLOGIK USUL BILEN AŇLADYLYŞY Morfologik usulda köplük düşünjesi «-lar/-ler» goşulmasynyň kömegi bilen aňladylýar. Bu goşulma diňe at toparyna degişli sözlere goşulman, aýry-aýry işlik şekillerine hem goşulyp biler.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY ATLARDA KÖPLÜGIŇ MORFOLOGIK USUL BILEN AŇLADYLYŞY «-lar/-ler» goşulmasynyň gelip çykyşy barada alymlaryň arasynda dürli garaýyşlar bar.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY ATLARDA KÖPLÜGIŇ MORFOLOGIK USUL BILEN AŇLADYLYŞY (Кононов А. Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. М-Л. , 1956, 72 -73 с. ). M. Rýasýanen, T. Kowalskiý, G. I. Ramstedt, W. A. Bogorodiskiý, N. A. Baskakow ýaly türkologlar «-lar/-ler» goşulmasynyň gelip çykyşy barada öz pikirlerini aýdypdyrlar.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY Olaryň käbiri «-lar/-ler» aslynda san aňladan özbaşdak bir söz bolupdyr diýip hasaplaýarlar. G. I. Ramstedt «-lar/-ler» goşulmasy mongol dilindäki «нар» (jem, bilelik diýen manylary beren) sözünden gelip çykypdyr diýip hasap edýär.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY «-lar/-ler» köplük san goşulmasy türkmen dilinde ü köp manylydyr we ü dürli hyzmatlary ýerine ýetirip bilýär.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY 1. Anyk atlara goşulanda, olaryň birden artykdygyny, umumy näbelli köplügi, mukdar taýdan sanalmadyk köplügi, topar zady aňladýar. ü adamlar, geýimler, köçeler, köwüşler. ü Daşarda bolsa gazanlar atarylýardy. ü Bir tarapda köne oraklar, döwük piller üýşürilip goýlupdyr.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY 2. Umumy atlara goşulanda, v bitewi düşünjäni, v umumylygy aňladýar. ü Biziň obamyzda ganly çaknyşyklar bolup geçenmiş. ü Ol aýylgançlar derrew bu ýere gelerler

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY 3. Bölünmeýän tutuş zady aňladýan, ýygyndy, jemleýji manysy bolan atlara goşulanda, sözüň leksik manysyndan aňlanylýan köplügiň birnäçedigini, görnüşlerini bildirýär. ü ü ü ýaraglar, halklar, goşunlar. Guýynyň töwereklerine agaç ýapraklary gaýyşyp gaçýarlar. Meýdanlar yns-jynssyz iňläp ýatyrdylar.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY 4. Sanalmagy mümkin bolmadyk, düzümindäki birlikleri ýeke -ýekeden sanalmaýan suwuklyklaryň, metallaryň, miweleriň adyny we beýlekileri aňladýan atlara goşulanda, bir kysymdan bolan bölünmeýän zatlaryň jemini aňladýar. Egerde gep sortlar, düzüm, jynslar (Кононов А. Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. М-Л. , 1960, 78 стр. ) barada barýan bolsa, onda sortlaryň, şol zadyň düzüminiň jemini aňladýar, köplük düşünjesi has güýçlendirilen häsiýete geçýär. ü dürli suwlar, üzümler, almalar. ü Ertir irden çaýlaryny içip ugramaga häzir boldular.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY 5. Atlardan başga söz toparlaryna goşulanda, «-lar/-ler» köplük manysy bilen birlikde ýasaýjylyk manysyny hem ýerine ýetirýär. ü ýaşlar, gyzyllar, ýediler… ü eşidenler, gidenler, ýadanlar…

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY 6. Sypatlara goşulyp «-lar/-ler» goşulmasy düýp söze at häsiýetini berýär: v güýçlendirme, v gaýtalanma aňladýar. ü Gyşyň gazaply sowuklarynda bu batgalyklar doňýardylar. ü Tomus günleriniň bu yssylary uzak Demirgazykdan geňirgendirýärdi. gelenleri

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY 7. Wagt görkezýän hallara goşulanda, v yzygiderli gaýtalanmany ýa-da v çen-takmynlygy aňladýar. ü Şol gün öýlänler. ü OI daň säherlerde ýola düşerdi.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY 8. Täklik manyly sözlere, ýeke, bir zady, köplenç, bedeniň täk synalaryny aňladýan atlara goşulanda, bularyň manysyndan, söýgi, güýçlendirme ýokundysy aňlanylýar. ü ü Görsem, ýarym, guwana men, Serwi kamat boýlaryňa. Saçy gijä meňzär, ýüzleri Aýa. Serwi kaamat boýlaryňa. Duranlaryň ýürekleri azajyk düşüşdi. Şähdi – şeker dillerden, sözle gara göz gelin.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY 9. Bedeniň näbelli köplükde bolan bölegini aňladýan atlara goşulanda, güýçlendirme aňladýar. ü Nazar baýyň saçlaryny üýşürip, gözüni tegeleýändigi mälimdi ü Dür derýadan çyka bilmez, Nazar kylsa dişleriňe.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY 10. Bedeniň jübüt synalaryny ýa-da beýleki zatlary aňladýan atlara goşulanda, güýçlendirmek öwüşginli bölekligi görkezýär. ü Şu aralykda onuň alaça köýneginiň ýeňleri ýyrtyldy. ü Gurbantäç ak gollaryny çermäp işe girişdi.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY 11. Täklikde ulanylýan has atlara – adam atlaryna goşulanda, şol şahsa degişli v maşgalanyň jemini, v maşgala agzalarynyň tutuş jemini ýa-da v olaryň hojalygyny, v bir familiýaly birnäçe adamy görkezýär. ü Gözellere barjak, ü Aşyrowlar ol köçede ýaşaýar.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY 12. Tutuşlygyna umumy köplügi aňladýan tirkeş gaýtalanýan düzümleriň ikinji komponentine goşulanda, güýçlendiriji – bölüji manyly köplügi aňladýar. ü paty-putular, ü ýorgan-ýassyklar. Käbir ýagdaýlarda köplük san goşulmasy tirkeş – gaýtalanýan sözleriň iki komponentine-de goşulyp bilýär we has güýçlendirmäni aňladýar: ü doganlar–garyndaşlar, ü agalar-ýeňňeler, ü daýylar-daýzalar, ü aýnalar-gapylar.

HAFTALIK DERSLER 2. Hafta Çokluk kategorisi ATLARYŇ KÖPLÜK KATEGORIÝASY Türkmen dilindäki atlaryň hemmesi köplük goşulmasyny uçdantutma kabul etmeýärler, atlaryň birnäçe görnüşleri, has atlaryň bir topary, asyl we ýasama görnüşindäki jyns atlar köplük san goşulmasyny kabul etmeýärler. 1. Şäherleriň, ýer-ýurtlaryň, planetalaryň we beýlekileriň atlary: Aşgabat, Özbegistan, Tähran, Aý, Gün, Mars we ş. m. 2. Käbir ýasama umumy (abstrakt) atlar, sosial toparlaryň atlary: utanç, utanjaňlyk, daýhançylyk, mugallymçylyk, doktorçylyk, maldarçylyk. 3. Magdanlaryň, miweleriň, suwuklyklaryň, däneli ekinleriň, iýmitleriň, tagamlaryň … atlary: nebit, gaz, bugdaý, unaş we ş. m. 4. Kesel atlary: garahassalyk, mama, gyzamyk