ANKARA NVERSTES DL VE TARHCORAFYA FAKLTES ADA TRK

ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI BÖLÜMÜ GÜNEY-BATI OĞUZ GRUBU TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI

3015 TÜRKMEN TÜRKÇESİ V Dersin amacı, Türkmen Türkçesinde sıfat derecelerini öğrenmek. Doç. Dr. Berdi SARIYEV

TEMEL KAYNAKLAR

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat dereceleri SYPAT DEREJELERI WE OLARYŇ GÖRNÜŞLERI Dereje goşulmasyny kabul eden sypatlar häsiýetlendirýän adynyň öňki manysyna mahsus bolan aýratynlykdan artyklygy, kemligi ýa-da şol adyň aýratynlygyna, bolşuna, hiline söýginiň, guwanjy aňladýarlar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat dereceleri SYPAT DEREJELERI WE OLARYŇ GÖRNÜŞLERI Türkmen dilinde sypat derejeleri bäş topara bölünip, olar sypatlaryň ü ü ü düýp, kemlik, artyklyk, deňeşdirme, sübýektiw baha berme derejeleri ýaly atlandyrýar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat dereceleri SYPAT DEREJELERI WE OLARYŇ GÖRNÜŞLERI SYPATLARYŇ DÜÝP DEREJESI dereje ýasaýjy goşulmalar goşulmadyk asyl, ýokdur, ol beýleki derejeleri kesgitlemek üçin başlangyç esas hökmünde kabul edilendir. Ol leksik usul bilen aňladylýar. Hiç hili dereje ýasaýjy goşulmasyz asyl ýasama, goşma sypatlaryň leksik manysy düýp derejäni bildirýär. Meselem: uly gazan, abraýly adam, ak mata, ýaraly ýolbars, garagözelek gyz, tutanýerli talyp.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat dereceleri SYPAT DEREJELERI WE OLARYŇ GÖRNÜŞLERI SYPATLARYŇ KEMLIK DEREJESI zadyň hiliniň düýp derejedäkisinden ýa-da bolmalysyndan kemdigini, pesdigini bildirýär. Kemlik derejäni ýasamak üçin düýp derejedäki sypatlaryň yzyna –ymtyl/-imtil/-mtyl/-mtil; -ymtyk/-imtik/-umtyk/ümtik/- mtyk/-mtik; -rak/-räk, -gylt, -sowult ýaly goşulmalar ulanylýar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat dereceleri SYPAT DEREJELERI WE OLARYŇ GÖRNÜŞLERI SYPATLARYŇ ARTYKLYK DEREJESI Sypatlandyrylýan zadyň v hiliniň, v reňkiniň, v tagamynyň v umumy aýratynlyklarynyň adaty bolmalysyndan ep-esli artykdygyny aňladýar. Artyklyk dereje 2 hili ýasalýar:

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat dereceleri SYPAT DEREJELERI WE OLARYŇ GÖRNÜŞLERI SYPATLARYŇ ARTYKLYK DEREJESI 1. Sintetik usul bilen ýasalan artyklyk dereje asyl sypatlaryň birinji bogny ýa-da birnäçe sesi gaýtalanyp, gaýtalanan bölegiň soňundan «m» , «p» , «s» sesleriniň getirilmegi arkaly aňladylýar. Meselem: ap-ak, yp-yssy, gap-gara, dim-dik, sap-sary, gasgaty.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat dereceleri SYPAT DEREJELERI WE OLARYŇ GÖRNÜŞLERI SYPATLARYŇ ARTYKLYK DEREJESI 2. Analitik usul bilen ýasalan artyklyk dereje. Sypatlaryň öň ýanyndan güýçlendiriji «jowur, çuw, çym, şar, şyr, hüýt, iň örän, has, gaty, tüýs, juda, uçursyz, çog» ýaly modal sözleriň getirlmegi bilen aňladylýar. Meselem: şyr takyr, hüýt gara, örän ökde, gaty töwekgel, tüýs betbagt, uçursyz baý, tüm garaňky, tüp yssy, jowur ak…

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat dereceleri SYPAT DEREJELERI WE OLARYŇ GÖRNÜŞLERI SYPATLARYŇ SÖÝGÜLIK (SUBÝEKTIW BAHA BERME) DEREJESI Subýektiw baha berme dereje diýlmeginiň sebäbi: beýleki derejelerde aňladylýan hil sypatlandyrylýan zadyň hut öz leksik manysyndan gelip çykýar, subýektiw baha berme derejede bolsa sözleýän adamyň-subýektiň predmetleriň , düşünjeleriň, adamyň, janly zatlaryň sypatyna-hiline, görnüşine, reňkine bolan hususy, subýektiw garaýşy beýan edilýär. Söýgülik dereje diýilmeginiň sebäbi, bu derejäniň manysy zadyň hiliniň, aýratynlygynyň gowy görülýändigini, kiçijikdigini enaýydygyny aňladýar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat dereceleri SYPAT DEREJELERI WE OLARYŇ GÖRNÜŞLERI SYPATLARYŇ SÖÝGÜLIK (SUBÝEKTIW BAHA BERME) DEREJESI Bu derejäniň goşulmalary: ü -ja/-je: maýdaja agaçlar, küýküje kempir, owadanja nagyş, görmeklije gyz ü -jyk/-jik: tegelejik köke, ýumşajyk gar, posalajyk çaga, agsajyk towuk ü -jak/-jek: ýeňiljek tozan, gysgajyk sahna, pessejik jaý, ýuwanjak çal, salkynjak, sowujak şemal …

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat dereceleri GÖNÜKME: Doly morfologik derňew ediň. Atyň çamanja-da bolsa, üsti amanja. Görümsize kömeç taň, köse äre sakgal taň. Atyň horany, taňrynyň bereni. . . Aşsyz sahy, gylyçsyz batyr. Bedew atlar semiz bolar, goç ýigitler tämiz bolar. Bedasyla jepa çekme, gury ýere tohum sepme. Bedasylyň hyzmatynda gezinçäň, asyl begiň saýasynda gul bolgun. Beýik daglaryň başy garly-da bolar, garsyzda, Ýigit başy sag bolsun, barly-da bolar, barsyz-da. Bidöwletiň ogly bolynçaň, döwletliniň guly bol.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat dereceleri GÖNÜKME: Sypatlary many taýdan toparlaň. Süňklek, egri, uzyn, bükür, melewşe, gaýky, mejalsyz, gowky, asylzada, ýoknasyz, guduz, ümezli, öçügsi, narynç, garaýagyz, seňrikmen, garagol, symgylt, sypaýy, küýki, aňkaw, çemesiz, ýaşytdaş.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde sıfat dereceleri GÖNÜKME: Doly morfologik derňew ediň. Çapyljak atlar aýgytly ýaryşy syzýanlary üçin, kiçijek gulaklaryny üşerdip, dumly-duşlaryna garaýardylar. Şol günüň günortanlary Annagulynyň kakasy bilen ejesi işden gelip, işiklerindäki köneje tamjagazyň kölegesinde çaý içýärdiler. Gapdallarynda hem sary semawar lakyrdap gaýnaýardy. Ene towuk gapdalda duran daryny çüňki bilen peşedi we ―dük, dük‖ edip, jüýjelerini çagyrdy. Ol saryja jüýjeler bolsa dara hyýal etman, jamdaky ezilgi çörek owuntyklaryny iýdiler. Şol wagt towugyň perleriniň arasyndan çowluja gara çüňk, onuň yz ýanyndan bolsa kiçijik monjuk ýaly gözjagazlar göründi. Ahyrsoňy towugyň aşagyndan garaja, öňki jüýjelerden has kiçi jüýje çykdy. Oglanjyk öz kiçijik düşekçesinde irden ýatyp galdy.