Skuteczno i efektywno postpowa upadociowych w Polsce w

Skuteczność i efektywność postępowań upadłościowych w Polsce w świetle praktyki sądowej dr Sylwia Morawska

• Badania skuteczności i efektywności postępowań upadłościowych zostały przeprowadzone przez dr S. Morawską we współpracy z sędziami: M. Krawczykiem, J. Horobiowskim, J. Płochem i L. Ciulkinem pod kierownictwem prof. E. Mączyńskiej w ramach grantu „Efektywność procedur upadłościowych” Skuteczność i efektywność postępowań upadłościowych w Polsce w świetle praktyki sądowej

według następującego scenariusza: • - Czas trwania postępowania upadłościowego w przedmiocie ogłoszenia upadłości. • - Czas trwania właściwego postępowania upadłościowego (od ogłoszenia upadłości do wydania postanowienia o ukończeniu lub umorzeniu postępowania). • - Czas poświęcony na wyegzekwowanie wierzytelności, mając na względzie czas od ogłoszenia upadłości do zatwierdzenia planu podziału. • - Aktywność uczestników postępowania przejawiającą się w postaci danych o powołaniu rady wierzycieli, ilości złożonych zażaleń, ilości wniesionych sprzeciwów do ustalonych list wierzytelności, ilości wniosków o odwołanie syndyka, ilości skarg na czynności komornika, w ramach właściwego postępowania upadłościowego. Skuteczność i efektywność postępowań upadłościowych w Polsce w świetle praktyki sądowej

• • • - Relacja wierzytelności o charakterze publicznoprawnym w stosunku do wierzytelności o charakterze prywatnoprawnym, spośród wierzytelności ujętych na liście wierzytelności - Stopień zaspokojenia wierzytelności przysługujących do upadłego w toku postępowania upadłościowego, ujętych w planie i poza planem podziału. - Relacja wierzytelności ujętych na liście wierzytelności w stosunku do funduszów uzyskanych przez syndyka po ogłoszeniu upadłości, rozumianych jako suma funduszy masy i sum pozyskanych ze składników obciążonych rzeczowo. - Relacja kosztów postępowania, rozumianych jako koszty likwidacji masy i koszty jej funkcjonowania, w stosunku do masy upadłości rozumianej jako suma funduszy masy i sum pozyskanych ze składników obciążonych rzeczowo. - Relacja wynagrodzenia syndyka w stosunku do kosztów postępowania, o których mowa w art. 230 puin. - Relacja wynagrodzenia syndyka masy upadłości w stosunku do masy upadłości, rozumianej jako suma funduszy masy i sum pozyskanych ze składników obciążonych rzeczowo. Skuteczność i efektywność postępowań upadłościowych w Polsce w świetle praktyki sądowej

• • Badania przeprowadzone w ramach grantu wykazują, że funkcjonujący w Polsce model postępowania upadłościowego nie realizuje swojej podstawowej funkcji windykacyjnej. Stopień zaspokojenia wierzycieli w wyniku przeprowadzonego postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku dłużnika jest znikomy (17, 5%). Koszty postepowań upadłościowych przekraczają 40 % masy upadłości, a przeciętny czas postępowań liczony od złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości to przeciętnie 2 lata. Z punktu widzenia przedsiębiorców postępowania upadłościowe są zatem nieefektywne. Zamrażają środki produkcji na lata, nie zapewniając ich szybkiej alokacji. Prawo upadłościowe nie eliminuje nierentownych przedsiębiorców. Tym samym nie wypełnia funkcji profilaktycznej w postaci niedopuszczenia do dalszych niewypłacalności, które są następstwem niepłacenia zobowiązań przez niewypłacalnego dłużnika. Postępowania upadłościowe nie spełniają także funkcji oddłużeniowej. Restrykcyjny, przyjazny wierzycielom model postępowań upadłościowych nie kształci wśród przedsiębiorców określonych wzorów zachowań, które można określić jako postawę rzetelnego przedsiębiorcy (funkcja profilaktyczna), nie uwzględnia bowiem założenia, że jego adresaci są podmiotami racjonalnymi ekonomicznie (homo oeconomicus), kalkulującymi swoje ryzyko, czas i koszty postępowań. Skuteczność i efektywność postępowań upadłościowych w Polsce w świetle praktyki sądowej

• Postępowanie upadłościowe, zgodnie ustawą Prawo upadłościowe i naprawcze należy prowadzić tak, aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą - dotychczasowe przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane. Prawo upadłościowe i naprawcze

• Upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. • Dłużnika uważa się za niewypłacalnego, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. • Dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje. Prawo upadłościowe i naprawcze

• Sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań nie przekracza trzech miesięcy, a suma niewykonanych zobowiązań nie przekracza 10 % wartości bilansowej przedsiębiorstwa dłużnika. • Oddalając wniosek o ogłoszenie upadłości sąd na wniosek dłużnika może zezwolić na wszczęcie przez dłużnika postępowania naprawczego, jeżeli nie ma przeszkód określonych w art. 492 ust. 3. Prawo upadłościowe i naprawcze

• Sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania. Prawo upadłościowe i naprawcze

• Jeżeli zostanie uprawdopodobnione, że w drodze układu wierzyciele zostaną zaspokojeni w wyższym stopniu, niż zostaliby zaspokojeni po przeprowadzeniu postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku dłużnika, ogłasza się upadłość dłużnika z możliwością zawarcia układu. • Postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu nie prowadzi się, gdy z uwagi na dotychczasowe zachowanie się dłużnika nie ma pewności, że układ będzie wykonany. Prawo upadłościowe i naprawcze

• W razie gdy brak jest podstaw do ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu, ogłasza się upadłość obejmującą likwidację majątku dłużnika. Prawo upadłościowe i naprawcze

• Sprawy o ogłoszenie upadłości rozpoznaje sąd upadłościowy w składzie trzech sędziów zawodowych. Sądem upadłościowym jest sąd rejonowy - sąd gospodarczy. Sąd

Wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić dłużnik lub każdy z jego wierzycieli. Wniosek o ogłoszenie upadłości

• Dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości. Wniosek o ogłoszenie upadłości

• Postępowanie naprawcze stosuje się do przedsiębiorców zagrożonych niewypłacalnością. • Przedsiębiorca jest zagrożony niewypłacalnością, jeżeli pomimo wykonywania swoich zobowiązań, według rozsądnej oceny jego sytuacji ekonomicznej jest oczywistym, że w niedługim czasie stanie się niewypłacalny. Postępowanie naprawcze

• Przedsiębiorca zagrożony niewypłacalnością może złożyć w sądzie oświadczenie o wszczęciu postępowania naprawczego. Postępowanie naprawcze

Ewidencja zlikwidowanych przedsiębiorców i spraw upadłościowych ewidencja zlikwidowanych przedsiębiorców ewidencja spraw upadłościowych 1 610 452 28 517 lata 2004 - 2010

1, 77 % Odsetek spraw upadłosciowych

Wykres 1. Wpływ spraw upadłościowych i przewidywane bankructwa w tyś. wpływ spraw przewidywany wpływ spraw 264 486 28 517 lata 2004 - 2010

Wykres 2. Przewidywane bankructwa i bankructwa mające źródło w nielegalnej działalności liczba przewidywanych bankructwa mające źródło w nielegalnej działalności 264 486 15 869 lata 2004 - 2010

Wykres 3. Wpływ spraw upadłościowych 7315 5484 3901 3562 2690 2402 2004 2005 2006 2007 2008 2009 3164 2010

Wykres 4. Ogłoszenia upadłości w Polsce ogółem ogłoszenie upadłości obejmujące likwidację ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu oddalenie wniosku prawomocny zwrot 28 517 12 987 3 983 6 013 901 lata 2004 - 2010

Wykres 5. Postępowania w przedmiocie otwarcia postepowania naprawczego w latach 2004 - 2010 ogółem 157 83 54 2005 2006 32 2007 45 31 2008 2009 24 2010

Wykres 6. Zatwierdzenie układu zatwierdzenie układu 4 3 4 4 3 1 2004 2005 2006 2007 2008 1 1 2009 2010 zatwierdzenie ukła

Lp. Sąd Wpływ spraw w badanym okresie, w tym wniosków o ogłoszenie upadłości (w tym upadłość z opcją likwidacyjną i układową spółek z o. o. ogółem) Liczba analizowanych akt postępowań upadłościowych spółek kapitałowych Relacja kosztów postępowania, rozumianych jako koszty likwidacji masy i koszty jej funkcjonowania, w stosunku do masy upadłości (w %) Relacja funduszów uzyskanych przez syndyka po ogłoszeniu upadłości, do wierzytelności ujętych na liście wierzytelności upadłościowych (w %) Stopień zaspokojenia wierzytelności przysługujących do upadłego w toku postępowania upadłościowego, ujętych w planie i poza planem podziału (w %) 1. Sąd Rejonowy dla Krakowa – Śródmieścia w Krakowie VIII Wydział ds. Upadłościowych i Naprawczych Sąd Rejonowy w Białymstoku Wydział Gospodarczy Sąd Rejonowy dla Wrocławia Fabrycznej VII Wydział Gospodarczy ds. Upadłościowych i Naprawczych Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy X Wydział Gospodarczy ds. Upadłościowych i Naprawczych 2 602 63 36 42 11 1 308 3 378 22 40 22 13 98 38 53 35 10 295 150 34 14 11 2. 3. 4.

Lp. Sąd. Fundusz masy upadłości Koszty postępowania Wynagrodzenie upadłościowego, w tym syndyka wynagrodzenie syndyka, koszty wykonywania czynności syndyka, oszacowania i wyceny majątku Udział wynagrodzenia syndyka w funduszu masy upadłości (%) 1. Sąd Rejonowy dla 94 809 988 Krakowa – Śródmieścia w Krakowie VIII Wydział ds. Upadłościowych i Naprawczych 34 358 740 3 839 491 4 2. Sąd Rejonowy w Białymstoku Wydział Gospodarczy Sąd Rejonowy dla Wrocławia Fabrycznej VII Wydział Gospodarczy ds. Upadłościowych i Naprawczych 39 114 955 15 735 680 843 693 2 357 450 163 134 422 864 9 592 283 3 Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy X Wydział Gospodarczy ds. Upadłościowych i Naprawczych 1 153 910 524 395 714 961 13 349 788 1 3. 4.

prawo upadłościowe wymiar sprawiedliwości - sędziowie, syndycy, zarządcy przedsiębiorcy - dłużnicy oraz wierzyciele

Istnieją dwa modele postępowań upadłościowych

Model przyjazny dla dłużników przedsiębiorców Model przyjazny dla wierzycieli

wierzytelności odzyskane wierzytelności nieodzyskane 35% 65% Wykres 8. Stopień zaspokojenia wierzytelności przysługujących do upadłego w latach 2004 – 2010 w Sądzie Rejonowym dla Wrocławia Fabrycznej VIII Wydział Gospodarczy ds. Upadłościowych i Naprawczych

koszty postępowania masa upadłości 37% 63% Wykres 9. Relacja kosztów postępowania, rozumianych jako koszty likwidacji masy i koszty jej funkcjonowania, w stosunku do masy upadłości w latach 2004 – 2010 w Sądzie Rejonowym dla Wrocławia Fabrycznej VIII Wydział Gospodarczy ds. Upadłościowych i Naprawczych

wierzytelności zaspokojone wierzytelności niezaspokojone 11% 89% Wykres 10. Stopień zaspokojenia wierzytelności przysługujących do upadłego w latach 2004 – 2010 w Sądzie Rejonowym dla m. st. Warszawy X Wydział Gospodarczy ds. Upadłościowych i Naprawczych

koszty postepowania fundusz masy upadłości 34% 66% Wykres 11. Relacja kosztów postępowania, rozumianych jako koszty likwidacji masy i koszty jej funkcjonowania, w stosunku do masy upadłości w Sądzie Rejonowym dla m. st. Warszawy X Wydział Gospodarczy ds. Upadłościowych i Naprawczych w latach 2004 -2010

wierzytelności zaspokojone wierzytelności niezaspokojone 11% 89% Wykres 12. Stopień zaspokojenia wierzytelności przysługujących do upadłego w toku postępowania upadłościowego, ujętych w planie i poza planem podziału w Sądzie Rejonowym dla Krakowa – Śródmieścia w Krakowie VIII ds. Upadłościowych i Naprawczych w latach 2004 – 2010

koszty postępowania masa upadłości 36% 64% Wykres 13. Relacja kosztów postępowania(rozumianych jako koszty likwidacji masy i koszty jej funkcjonowania) w stosunku do funduszy masy upadłości uzyskanych przez syndyka w toku postepowania upadłościowego w Sądzie Rejonowym dla Krakowa – Śródmieścia w Krakowie VIII ds. Upadłościowych i Naprawczych w latach 2009 – 2010

wierzytelności zaspokojone wierzytelności niezapokojone 13% 87% Wykres 14. Stopień zaspokojenia wierzytelności przysługujących do upadłego w toku postępowania upadłościowego, ujętych w planie i poza planem podziału w Sądzie Rejonowym w Białymstoku w latach 2004 – 2010

koszty postępowania masa upadłości 40% 60% Wykres 15. Relacja kosztów postępowania w stosunku do masy upadłości rozumianej jako suma funduszy masy i sum pozyskanych ze składników obciążonych rzeczowo w Sądzie Rejonowym w Białymstoku w latach 2004 – 2010

• Kara i nagroda – to elementarne mechanizmy procesu wychowawczego. Są one sposobem wytwarzania i wzmacniania wewnętrznych mechanizmów zapobiegających zachowaniom szkodliwym lub zachęcających do czynów pożądanych i poprawy. • Zarówno kara jak i nagroda wzmacniają motywację. Kara jest wzmocnieniem negatywnym, nagroda jest wzmocnieniem pozytywnym. Model instytucji upadłości a system sankcji

• Zasada optymalizacji będąca podstawową zasadą obecnie obowiązującego prawa upadłościowego i naprawczego, wyznaczająca cel postępowań upadłościowych determinuje model instytucji upadłości, a co za tym idzie także system sankcji. Model instytucji upadłości a system sankcji

Prawo upadłościowe sankcje Instytucja upadłości

• Postępowanie upadłościowe powinno być prowadzone w celu zaspokojenia wierzycieli, a co więcej wierzyciele ci powinni być zaspokojeni w jak najwyższym stopniu. Model instytucji upadłości a system sankcji

• Dłużnik powinien złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości kierując się interesem wierzycieli. • Z uwagi na fakt, że jest on niejednokrotnie sprzeczny z interesem dłużnika, nawyk składania wniosku jest wymuszany za pomocą sankcji. Model instytucji upadłości a system sankcji

• Badania przeprowadzone w ramach grantu wykazują jednak, że obawa dolegliwości zastosowania sankcji nie przyczynia się do terminowego składania wniosków o ogłoszenie upadłości a tym samym do realizacji podstawowego celu postępowań upadłościowych, tj. zaspokojenia wierzycieli jak w najwyższym stopniu. • Wierzyciele odzyskują w postępowaniach upadłościowych zaledwie 17, 5 % przysługujących im w stosunku do dłużnika wierzytelności. Model instytucji upadłości a system sankcji

• Pomiędzy karą - za nieterminowe złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości, a nagrodą – za terminowe złożenie wniosku jest znaczna dysproporcja, co powoduje, że odczuciu przedsiębiorców prawo upadłościowe ma charakter restrykcyjny. Model instytucji upadłości a system sankcji

nagrody za terminowe złożenie wniosku o ogłoszenie upadłosci kary za nieterminowe złożenie wniosku o ogłoszenie upadłosci zakaz prowadzeni a działalności gospodraczej odpowiedzialność podatkowa uwolnienie się od opowiedzialno zobowiazania spó ści za łki członków zarządu z o. o. przez art 299 § 2 ksh odpowiedzialność cywilnoprawna ar t 29 ksh i 21 ust. 3 pu 9 in odpowiedzialność karna Rysunek 1. Kary - za nieterminowe złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości i nagrody – za terminowe złożenie wniosku

solidarna odpowiedz ialność za zobowiąza nia podatkowe - art. 116 OP solidarna odpowied zialność za zobowiąz ania spółki z o. o. - art. 299 ksh kara grzywny, roku pozbawienia wolności art. 586 ksh niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w odpowiednim terminie wpis do Krajowe go Rejestru Sądoweg o zakazu prowadz enia działalno ści gospodar czej naprawi enie szkody art 21 ust. 3 PUi. N zakaz prowadzenia działaności gopsodarczej - art. 373 PUi. N Rysunek 2. Zasady odpowiedzialności za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w odpowiednim terminie

Wykres 16. Kary za popełnienie przestępstw opisanych w art. 586 ksh, 300 kk, 301 kk, 302 kk 9 art. 300§ 3 8 7 6 art. 300§ 2 5 art. 301§ 1 art. 301§ 2 4 3 art. 300§ 1 art. 302§ 2 art. 301§ 3 art. 302§ 1 2 art. 586 1 0 art. 300§ 1 art. 300§ 2 art. 300§ 3 art. 301§ 1 art. 301§ 2 art. 301§ 3 art. 302§ 1 art. 302§ 2 art. 586

1200 1000 800 600 984 400 1098 1025 934 753 200 280 0 2003 570 2005 2007 art. 300 kk 2009 pierwsz e Wykres 17. Liczba aktów oskarżenia z art. 300 kk w latach 2003 – 2009 (pierwsze półrocze) półrocz e

60 50 40 30 52 20 10 0 2003 43 19 2004 19 2005 2006 14 2007 5 2008 1 art. 301 kk 2009 pierwsze półrocze Wykres 18. Liczba aktów oskarżenia z art. 301 kk w latach 2003 – 2009 (pierwsze półrocze)

45 40 35 30 25 20 36 42 40 15 20 10 29 10 5 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 9 art. 302 kk 2009 pierwsze półrocze Wykres 19. Liczba aktów oskarżenia z art. 302 kk w latach 2003 – 2009 (pierwsze półrocze)

80 70 60 50 40 30 74 78 74 72 2044 30 10 0 2003 56 2005 2007 art. 586 ksh 2009 pierwsze półrocze Wykres 20. Liczba aktów oskarżenia z art. 586 ksh w latach 2003 – 2009 (pierwsze półrocze)

Wpływ wniosków o ogłoszenie upadłości Upadłość likwidacyjna Upadłość układowa 258 wnioski oddalone 88 157 13 lata 2004 - 2010 Wykres 21. Wpływ wniosków o ogłoszenie upadłości w Apelacji Białostockiej i sposób ich załatwienia w latach 2004 -2010

Wykres 22. Liczba zawiadomień 10 o popełnieniu przestępstwa z art. 586 ksh, w tym liczba aktów oskarżenia w Apelacji Białostockiej 10 9 8 7 7 6 Ilość 5 5 4 4 3 3 3 2 4 3 2 2 1 0 3 1 0 2003 Liczba Akt zakończ oska 2004 2005 2006 Lata Liczba zakończonych spraw 2007 2008 I półrocze 2009

Wykres 23. Sankcje w Apelacji Białostockiej art. 373 puin 10 40 art. 299 ksh art. 586 5 lata 2004 - 2010 art. 300 kk 6 art. 302 kk 5

art. 586 ksh art. 300 kk art. 301 kk art. 302 kk 1411 285 18 2 lata 2004 - 2010 5 66 37 44 lata 2004 - 2010 Wykres 24. Liczba zawiadomień o popełnieniu przestępstw z art. 586 ksh, art. 300, 301, 302 kk w Apelacji Białostockiej w latach 2004 - 2010

Zbyt rygorystyczny system sankcji ma negatywny wpływ na rozwój przedsiębiorczości, w szczególności może sprzyjać negatywnym metodom manipulacji ryzykiem tzn. prowadzić do unikania ryzyka przez menedżerów.

• Badania powyższe wykazują, że instytucja upadłości w Polsce jest niskiej jakości. • Nie są nią zainteresowani wierzyciele – kalkulują czas, koszty postępowań oraz możliwość odzyskania wierzytelności. Dłużnicy pomimo prawnego obowiązku nie składają wniosków o ogłoszenie upadłości, a sankcje wobec nich nie są egzekwowane. • W obecnym stanie prawnym grupy interesu realizują swoje partykularne interesy kosztem celów ekonomicznych i zadeklarowanych prawnych celów instytucji upadłości. Wynika to z dysfunkcji wewnętrznych instytucji upadłości. Wnioski

• Skutkiem przyjęcia restrykcyjnego modelu instytucji upadłości jest niedostosowana do realiów życia gospodarczego definicja upadłości, stanowiąca „wąskie gardło”, a także rozbudowany system sankcji, w tym karnych. Dodatkowo wskazać należy, że badania funkcjonowania sankcji karnych grożących za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości, wykazują ich nieskuteczność. Nie przyczyniają się one do terminowego składania wniosków o ogłoszenie upadłości (częściowo z braku świadomości przedsiębiorców o ich istnieniu), a także do efektywności postępowań upadłościowych. Wnioski