Struktura agrarna w Polsce w kontekcie realizacji zasady

Struktura agrarna w Polsce w kontekście realizacji zasady zrównoważonego rozwoju Dr hab. Arkadiusz Sadowski Wydział Ekonomiczno-Społeczny Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Plan wystąpienia 1. Determinanty przemian strukturalnych w rolnictwie 2. Struktura agrarna i jej przemiany w Polsce na tle krajów UE 3. Struktura gospodarstw rolnych w kontekście zrównoważonego rozwoju

Determinanty przemian strukturalnych w rolnictwie Regionalne zróżnicowanie Uwarunkowania historyczne Współczesna Wspólna Polityka Rolna: Dopłaty bezpośrednie + ONW Rolnośrodowiskowe Modernizacja + Młody rolnik Normy i standardy Rynek: Malejąca jednostkowa opłacalność produkcji Miejsca pracy poza rolnictwem Postęp: techniczny, informatyczny biologiczny, organizacyjny,

Struktura agrarna i jej przemiany w Polsce na tle krajów UE

Zmiana liczby gospodarstw w grupach obszarowych w latach 2003 -2010 (%) Państwo członkowskie do 2 ha 2 -4, 99 ha 5 -9, 99 ha 10 -19, 99 ha 20 -29, 99 ha 30 -49, 99 ha 50 -99, 99 ha pow. 100 ha Austria Belgia* Dania* Finlandia Francja Grecja* Hiszpania Holandia Irlandia Luksemburg* Niemcy Portugalia Szwecja Wielka Brytania* Włochy UE - 15 Bułgaria* Cypr Czechy Estonia Litwa Łotwa Malta 83 78 82 78 76 107 82 70 136 89 49 88 112 38 76 82 71 91 12 29 94 31 115 84 81 94 84 84 100 84 87 107 77 18 78 140 49 85 83 94 78 16 38 63 56 96 81 83 110 82 82 102 84 84 79 96 79 86 154 107 91 90 104 71 87 56 70 77 105 81 87 95 76 79 104 85 80 105 100 82 85 104 103 99 90 138 66 93 65 75 87 133 88 85 86 75 73 111 87 76 104 93 77 87 89 105 96 88 154 79 102 78 89 102 0 103 90 79 81 73 109 103 83 109 87 84 94 83 102 106 92 137 78 124 79 117 107 0 117 105 75 107 83 118 106 112 89 93 107 80 98 112 95 162 85 119 104 161 122 0 97 117 107 169 112 82 102 125 105 124 119 108 101 98 109 108 109 75 106 158 184 169 0 Polska** 38 96 90 89 99 119 147 Rumunia* Słowacja Słowenia Węgry UE - 12 UE - 27 81 16 117 73 71 74 101 81 92 70 94 89 137 179 85 79 101 95 188 157 86 90 98 93 174 122 106 104 92 166 146 176 110 120 95 125 142 253 122 137 99 94 120 143 136 124 110 * Zmiany w latach 2003 -2007. **Zmiany w latach 2002 -2010 Źródło: Sadowski A. , Baer-Nawrocka A. , Poczta W. (2013): Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw Unii Europejskiej – Wpływ WPR

Zmiana powierzchni użytkowanej przez gospodarstwa według grup obszarowych w latach 2003 -2010 (%) Państwo członkowskie do 2 ha 2 -4, 99 ha 5 -9, 99 ha 10 -19, 99 ha 20 -29, 99 ha 30 -49, 99 ha 50 -99, 99 ha pow. 100 ha Austria Belgia* Dania* Finlandia Francja Grecja* Hiszpania Holandia Irlandia Luksemburg* Niemcy Portugalia Szwecja Wielka Brytania* Włochy UE - 15 Bułgaria* Cypr Czechy Estonia Litwa Łotwa Malta 82 77 85 88 76 106 80 74 131 64 58 91 87 43 81 85 61 92 14 29 90 36 109 83 81 95 83 84 100 84 88 105 84 18 78 148 50 84 82 95 77 17 39 63 57 97 81 83 110 82 81 103 84 85 79 97 79 86 151 107 91 90 104 71 88 58 69 78 108 81 86 95 76 78 103 85 80 104 94 83 86 103 97 90 139 66 94 66 76 88 118 89 84 86 75 73 112 88 76 104 89 77 87 89 105 96 88 153 77 102 79 89 103 0 104 90 78 81 73 110 103 84 109 86 84 94 83 101 106 92 138 77 125 80 121 107 0 119 106 75 110 84 117 108 107 112 89 94 107 80 98 113 96 168 81 118 106 160 123 0 67 119 178 121 67 94 112 161 123 112 106 109 100 101 107 69 95 153 175 191 0 Polska** 66 96 90 89 100 120 151 113 Rumunia* Słowacja Słowenia Węgry UE - 12 UE - 27 89 32 106 65 79 81 104 84 91 70 95 90 140 180 84 78 101 95 196 161 87 89 98 93 175 124 106 105 92 168 143 175 109 121 95 130 145 263 123 139 99 79 87 111 117 101 105 * Zmiany w latach 2003 -2007. **Zmiany w latach 2002 -2010 Źródło: Sadowski A. , Baer-Nawrocka A. , Poczta W. (2013): Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw Unii Europejskiej – Wpływ WPR

Średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego w krajach UE-12 i UE-15 w latach 2005 -2013 Subugrupowanie UE-12 UE-15 Państwo 2005 2007 2010 12, 1 5, 6 3, 0 152, 4 48 13, 7 21, 5 0, 9 18, 3 10, 0 3, 1 133, 0 49, 9 16, 7 23 1, 2 2005=100 358, 1 184, 8 92, 1 158, 0 167, 0 150, 9 173, 6 125, 5 6, 5 9, 6 10, 1 169, 2 3, 5 28, 1 6, 5 6, 8 19, 3 28, 6 59, 7 33, 6 52, 1 4, 7 23, 8 24, 9 32, 3 3, 4 77, 5 6, 5 8, 1 19, 2 31, 7 64 35, 9 53, 9 7, 2 24 25, 9 35, 7 3, 6 80, 7 6, 7 9, 5 19, 4 34, 6 68, 4 42 58, 7 6, 8 24, 1 27, 4 35, 5 110, 1 294 106, 7 158, 8 101, 4 128, 8 130, 6 130, 9 120, 7 143, 2 104, 9 114, 4 111, 7 52, 7 56, 9 59, 6 63 119, 5 Niemcy 43, 7 45, 7 55, 8 58, 6 134, 1 Portugalia 11, 4 12, 6 12 13, 8 121, 2 Szwecja 42, 1 42, 9 43, 1 45, 2 107, 4 Wielka Brytania 55, 6 70, 8 91, 2 94, 7 170, 1 7, 4 7, 6 7, 9 12, 0 162, 9 Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Estonia Litwa Łotwa Malta 5, 1 3, 4 84, 2 29, 9 11, 0 13, 2 0, 9 Polska 6, 0 Rumunia Słowacja Słowenia Węgry Austria Belgia Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia 3, 3 27, 4 6, 3 6 19, 1 26, 9 52, 4 32, 1 48, 6 4, 8 23 23, 9 31, 8 Luksemburg Włochy ha UR / gospodarstwo 6, 2 5, 4 3, 6 89, 3 38, 9 11, 5 16, 5 0, 9 2013 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostat

Znaczenie gospodarstw należących do klas wielkości ekonomicznej w wybranych krajach Unii Europejskiej w 2015 roku Kraj Czechy Niemcy Węgry Polska Klasa wielkości ekonomicznej 1 -bardzo małe 2 -małe 3 -średnio małe 4 -średnio duże 5 -duże 6 -bardzo duże Udział Inwestycje netto liczby zasobów pracy w zasobów ziemi w liczby zwierząt w (euro) aktywów w euro gospodarstw AWU ha DJP 42, 2 9, 6 5, 2 4, 4 2, 7 374 13, 8 4, 5 3, 3 2, 8 1559 17, 0 6, 9 4, 8 4, 0 4039 16, 5 15, 1 21, 0 12, 9 13, 6 10724 10, 5 63, 8 63, 6 75, 0 77, 9 62749 20, 0 10, 3 6, 7 3, 3 4, 1 -1719 23, 3 14, 5 10, 9 7, 4 8, 1 1714 47, 7 44, 3 44, 4 52, 5 46, 3 7962 9, 0 30, 9 38, 0 36, 8 41, 6 46191 35, 6 11, 4 5, 3 2, 8 3, 6 -1018 39, 0 20, 6 16, 0 7, 5 10, 1 319 8, 5 8, 2 7, 6 3, 2 5, 4 1256 9, 8 13, 7 17, 0 7, 1 11, 6 7831 5, 6 16, 6 24, 1 13, 2 20, 9 18218 1, 4 29, 3 29, 8 66, 0 48, 2 38012 34, 9 24, 7 14, 1 5, 8 7, 9 -2043 40, 1 38, 1 29, 2 20, 8 -1933 14, 7 17, 4 18, 4 20, 4 16, 8 -1426 6, 9 9, 5 14, 7 19, 1 16, 4 584 3, 1 6, 5 14, 3 20, 3 23, 2 11779 0, 3 3, 8 9, 3 13, 6 14, 9 13147 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FADN

Znaczenie gospodarstw zdolnych do dodatnich inwestycji netto Udział Kraj liczby zasobów pracy zasobów ziemi liczby zwierząt gospodarstw w AWU w ha w DJP aktywów w euro Czechy 100 100 100 Niemcy 80 90 93 97 96 Węgry 64 89 95 97 96 Polska 10 20 38 53 55 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FADN

Zmiany udziału parametrów strukturalnych gospodarstw należących do klas wielkości ekonomicznej w wybranych krajach Unii Europejskiej w latach 2010 -2015 Kraj Klasa wielkości ekonomicznej 1 -bardzo małe Udział gospodarstw (szt. ) pracy (godz. ) ziemi (ha UR) zwierząt (DJP) aktywów (euro) - - - 2 -małe Czechy 2, 5 1, 8 0, 1 -0, 1 3 -średnio małe -1, 4 0, 3 -0, 5 -0, 3 -0, 4 4 -średnio duże -0, 3 0, 8 -0, 7 0, 2 -1 0, 1 -0, 3 -0, 9 -0, 5 -0, 9 -2, 7 1, 8 0, 6 2, 3 5 -duże 6 -bardzo duże Niemcy Węgry Polska 1 -bardzo małe - - - 2 -małe - - - 3 -średnio małe -0, 9 -0, 4 -0, 7 -0, 6 -0, 4 4 -średnio duże -1, 9 -0, 8 -1, 1 -1, 8 -1, 4 5 -duże 0, 6 -0, 7 -1, 1 -3, 7 -5, 2 6 -bardzo duże 2, 2 1, 9 2, 9 6, 1 7 1 -bardzo małe -1, 3 -2, 7 -1, 9 0, 3 -1, 2 2 -małe -2, 7 -5, 5 -3, 5 -7, 7 -4, 8 3 -średnio małe 0, 9 0, 7 -0, 6 -1 -0, 6 4 -średnio duże 1, 8 1, 6 0, 8 -0, 7 -1, 6 5 -duże 1, 1 3, 3 4, 5 -1, 3 2, 1 6 -bardzo duże 0, 1 2, 4 0, 7 10, 3 6 1 -bardzo małe -2, 3 -2, 7 -1, 7 -2, 5 -2, 1 2 -małe -2, 2 -1, 8 -1, 2 -4, 3 -3, 4 3 -średnio małe 1, 7 1, 5 -0, 3 -1, 5 -2, 3 4 -średnio duże 2 2, 4 3, 9 2 0, 9 0, 8 1, 7 4, 7 5 0 -0, 1 -0, 8 -0, 3 0, 8 5 -duże 6 -bardzo duże Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych FADN

Struktura gospodarstw rolnych w kontekście zrównoważonego rozwoju Na podstawie: Sadowski A. (2012): Zrównoważony rozwój gospodarstw rolnych z uwzględnieniem wpływu Wspólnej Polityki Rolnej

Wprowadzenie metodyczne • Baza danych FADN oraz własne badania ankietowe • 560 gospodarstw z terenu całego kraju • Cecha syntetyczna określona niezależnie dla trzech ładów zrównoważonego rozwoju: • ekonomicznego, • społecznego, • środowiskowego, • Typologia gospodarstw na podstawie poziomu spełniania założeń poszczególnych ładów • Charakterystyka poszczególnych typów pod względem: • potencjału produkcyjnego, • fizycznych rozmiarów produkcji • wyników ekonomicznych • oddziaływania na środowisko • kapitału ludzkiego i społecznego

Typologia gospodarstw w zakresie realizacji zasady zrównoważonego rozwoju Typy gospodarstw Uwagi Trwałe i zrównoważone wysoki stopień realizacji celów każdego ładu Przeciętne przeciętny poziom realizacji celów poszczególnych ładów Zrównoważone Wysoki poziom realizacji ładu ekonomicznego i społecznospołecznego oraz niski lub przeciętny ekonomicznie środowiskowego Zrównoważone Wysoki poziom realizacji ładu środowiskowego środowiskowo oraz niski lub przeciętny ekonomicznego i społecznego O ograniczonych możliwościach niski stopień realizacji celów każdego ładu rozwojowych

Zasoby ziemi i dochód w gospodarstwach grupowanych według typów zrównoważenia Typy zrównoważenia Powierzchnia ziemi Dochód z rodzinnego użytkowanej gospodarstwa [ha/gosp. ] rolnego [zł/gosp. ] Trwałe i zrównoważone 92, 0 204 725 Przeciętne 52, 7 61 695 Zrównoważone społeczno-ekonomicznie 64, 6 149 232 Zrównoważone środowiskowo 45, 7 61 352 O ograniczonych możliwościach rozwojowych 31, 0 24 555 Razem 56, 2 93 830

Parametry produkcji roślinnej w gospodarstwach grupowanych według typów zrównoważenia Typy zrównoważenia Plony [jednostki zbożowe] Dawka N /ha [kg] Udział powierzchni Średnia liczba powierzchni zabiegów zbóż obsianej ochrony roślin pod pełną kwalifikatem ochroną Trwałe i zrównoważone 62, 3 113, 9 54, 6 3, 3 42, 9 Przeciętne 48, 1 95, 3 31, 3 26, 0 Zrównoważone społecznoekonomicznie 54, 6 120, 0 54, 4 3, 0 38, 7 Zrównoważone środowiskowo 44, 4 97, 9 35, 0 2, 1 28, 3 O ograniczonych możliwościach rozwojowych 38, 7 96, 5 18, 8 1, 9 16, 2 Razem 51, 9 105, 8 41, 3 2, 6 32, 8

Wskaźniki oddziaływania na środowisko w gospodarstwach grupowanych według typów zrównoważenia Udział pow. Koszty energii Liczba DJP / Liczba Pokrycie ziemi zbóż 100 ha UR uprawianych w okresie Saldo materii uprawianych elektrycznej / Typy zrównoważenia gatunków na wartość (tylko gosp. zimowym organicznej po zbożach produkcji ze UR [GO=100] [pow. zbóż rolniczej zwierzętami) ogółem=100] Trwałe i zrównoważone 5, 7 68, 8 1, 6 50, 4 0, 08 137, 5 Przeciętne 5, 3 60, 7 0, 5 71, 5 0, 09 94, 9 Zrównoważone społecznoekonomicznie 4, 6 48, 0 0, 5 81, 3 0, 07 222, 6 Zrównoważone środowiskowo 5, 3 70, 8 0, 6 64, 3 0, 09 108, 0 O ograniczonych możliwościach rozwojowych 4, 8 57, 4 0, 5 72, 5 0, 11 66, 8 Razem 5, 2 62, 3 0, 7 71, 3 0, 08 120, 5

Poziom i kierunek wykształcenia kierowników gospodarstw grupowanych według typów zrównoważenia Wykształcenie kierownika [%] Typy zrównoważenia zasadnicze rolnicze średnie rolnicze wyższe rolnicze wykształcenie rolnicze razem Trwałe i zrównoważone 15, 5 39, 2 9, 3 63, 9 Przeciętne 23, 7 21, 1 6, 6 51, 3 Zrównoważone społecznoekonomicznie 16, 7 40, 5 8, 3 65, 5 Zrównoważone środowiskowo 26, 0 17, 3 9, 4 52, 8 O ograniczonych możliwościach rozwojowych 20, 0 22, 4 44, 7 Razem 21, 1 26, 6 7, 3 55, 0 17

Kapitał ludzki w gospodarstwach według typu zrównoważenia (średnia) Typy zrównoważenia Liczba książek przeczytanych przez członka rodziny Liczba czytanych tytułów prasy nierol tytułów prasy rolniczej Trwałe i zrównoważone 4, 9 2, 2 1, 4 Przeciętne 3, 5 1, 6 1, 7 Zrównoważone społecznoekonomicznie 3, 3 1, 8 1, 7 Zrównoważone środowiskowo 3, 4 1, 5 1, 4 O ograniczonych możliwościach rozwojowych 3, 1 1, 5 1, 3 Razem 3, 6 1, 7 1, 5 18

Samoocena prowadzenia gospodarstwa rolniczego w gospodarstwach według typów zrównoważenia (% odpowiedzi) Typy zrównoważenia Jestem zadowolony (bardzo i raczej) Jestem niezadowolony (bardo i raczej) Trwałe i zrównoważone 87, 7 9, 2 Przeciętne 74, 7 22, 1 Zrównoważone społecznoekonomicznie 82, 3 15, 3 Zrównoważone środowiskowo 72, 6 19, 8 O ograniczonych możliwościach rozwojowych 54, 4 39, 1 Razem 74, 3 21, 1 19

Ocena wpływu uczestnictwa Polski w Unii Europejskiej na własne gospodarstwo w gospodarstwach według typów zrównoważenia Typy zrównoważenia Trwałe i zrównoważone Przeciętne Poprawa (znaczna i nieznaczna) Brak wpływu na zmianę sytuacji Pogorszenie (znaczne i nieznaczne) 79, 6 9, 2 70, 2 11, 7 14, 9 Zrównoważone społecznoekonomicznie 70, 5 10, 6 16, 5 Zrównoważone środowiskowo 74, 8 11, 5 11, 4 60, 8 14, 1 19, 5 71, 4 14, 1 O ograniczonych możliwościach rozwojowych Razem 20

Przyczyny spełniania założeń zrównoważonego rozwoju przez większe gospodarstwa • Lepsze wyposażenie w sprzęt rolniczy – możliwość bardziej precyzyjnej agrotechniki • Wysoki poziom wykształcenia, głównie rolniczego • Gospodarstwo jest głównym źródłem utrzymania – motywacja do dbałości o jakość gleby • Motywacja do spełniania norm środowiskowych – posiadanie dużego areału i wysokich dopłat bezpośrednich

Proponowane kierunki wsparcia przemian agrarnych • Dalsze działanie sił rynkowych powiązanych z wdrażaniem postępu (niezależne od intencjonalnych decyzji politycznych • Wsparcie przemian agrarnych poprzez pomoc gospodarstwom rozwojowym i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy na obszarach wiejskich • Wyłączenie z przemian agrarnych gospodarstw będących depozytariuszami szczególnie cennych przyrodniczo obszarów oraz internalizacja pozytywnych efektów zewnętrznych poprzez stosowanie płatności rolnośrodowiskowych • Wsparcie alternatywnych kierunków produkcji rolniczej i działalności zbliżonej do rolnictwa, takich jak agroturystyka lub sprzedaż bezpośrednia. Jest to oferta dla wybranych gospodarstw, a w przypadku agroturystyki także dla wybranych obszarów

Dziękuję za uwagę