Przemysaw leszyski Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN

Przemysław Śleszyński Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Krajowe Forum Miejskie • Kraków • 1 -2 kwietnia 2019 r.

WYBRANE ZAGADNIENIA – trudne problemy i wyzwania, które pojawiały się w praktyce naukowo-eksperckiej 1. Wyzwania rozwojowe. 2. Cechy dobrego monitoringu. 3. Jakich danych brakuje najbardziej i dlaczego ich nie mamy (liczba mieszkańców jako sprawa polityczna) 4. Otwarcie się na nowe dane (np. telemetryczne). 5. Optymalna jednostka odniesienia. 6. Przeregulowanie monitoringu. 7. Ile nas kosztuje brak monitoringu?

WYZWANIA ROZWOJOWE 1. Rosnące niedopasowanie miejsc pracy i zamieszkania przy powiększającej się luce podażowej. 2. Coraz bardziej rozproszone i nieefektywne osadnictwo. 3. Polaryzacja, nierównowaga przestrzenna, wzrost roli przepływów i mobilności.

POŻĄDANA METODOLOGIA PROGRAMOWANIA ROZWOJU DIAGNOZA PROGNOZA OCENA I WALORYZACJA OPTYMALIZACJA • Główny cel planowania w perspektywie społecznej: optymalizacja, czyli wskazanie najlepszych możliwości racjonalnego, efektywnego gospodarowania przestrzenią z punktu widzenia zaspokajania potrzeb i jakości życia. • Nie będzie dobrego dokumentu planistycznego, jeśli nie będzie on oparty na rzeczywistych faktach i zdarzeniach. ! Nie można racjonalnie i efektywnie planować rozwoju, jeśli nie wiadomo ilu ludzi mieszka (będzie mieszkać), gdzie będą pracować, jak będą dojeżdżać, itp. itd.

POŻĄDANE CECHY MONITORINGU I SPOSOBY ICH REALIZACJI Cecha Aktualność Kompleksowość Hierarchiczna szczegółowość Wiarygodność Porównywalność Użyteczność Dostępność Permanentność, ciągłość Opis szczegółowy Odpowiadanie potrzebom bieżącym: system powinien przedstawiać najnowsze dane System monitoringu powinien wyczerpywać całość zagadnień związanych z zagospodarowaniem przestrzennym Przyjęcie zasady podporządkowania hierarchicznego. System monitoringu powinien przedstawiać zagadnienia zgeneralizowane i opracowane pod kątem odbiorców ze strony administracji różnego szczebla Sposoby realizacji Unacześnianie danych poprzez wypracowanie systemu aktualizacji ze sprecyzowaniem dat, źródeł pozyskiwania informacji, podmiotów odpowiedzialnych oraz sposobów archiwizacji poprzednich wersji map. Ustalenie szczegółowej struktury tematycznej Realizowane na dwa sposoby: 1) poprzez uporządkowaną strukturę merytoryczną (tematyczną), nawiązująca do głównych działów (środowisko, społeczeństwo, gospodarka, infrastruktura, zagadnienia kompleksowe i syntetyczne); 2) poprzez uporządkowaną strukturę funkcjonalną, zapewniającą intuicyjną nawigację i wyszukiwanie informacji Oparcie się na wiarygodnych, potwierdzalnych źródłach, szczegółowy opis w metadanych System monitoringu powinien Przedstawienie zagadnień w ujęciu dynamicznym, np. zapewniać możliwość śledzenia zmian porównania zmian w określonych przedziałach czasowych. danego zjawiska lub procesu System monitoringu powinien Opracowanie słownika zagadnień, komentarze autorskie, przedstawiać zagadnienia w sposób problemowo-metodyczne do każdego zestawu map. możliwie przystępny dla odbiorców Udostępnianie tylko map, ale i danych. System monitoringu powinien być Udostępnienie poprzez portal internetowy powszechnie i łatwo osiągalny System monitoringu powinien być Zapewnienie finansowania w perspektywie długofalowej projektem działającym nieprzerwanie Źródło: Śleszyński 2014, Śleszyński i in. 2017

BŁĘDNE KOŁO MONITORINGU GŁÓWNE PROBLEMY ZWIĄZANE Z REALIZACJĄ PRAC STRATEGICZNO-PLANISTYCZNYCH NA RÓŻNYCH SZCZEBLACH ADMINISTRACYJNYCH (urzędy centralne, marszałkowskie, wojewódzkie, miast i gmin) 1) Mało wiarygodna oficjalna rejestracja statystyczna (zwłaszcza dotycząca migracji, rynku pracy oraz przedsiębiorstw) 2) Brak dostępnych baz danych przestrzennych (urbanizacja i przekształcenia systemów osadniczych, suburbanizacja i urban sprawl, rozpraszanie zabudowy, wielkość i struktura inwestycji) 3) Brak rzetelnej, wiarygodnej i uporządkowanej informacji o zachodzących procesach społeczno-gospodarczych powoduje konstruowanie błędnych wniosków dotyczących polityki przestrzennej i regionalnej (w wielu dokumentach planistycznych podstawowe zagadnienia z punktu widzenia aktywności człowieka są zupełnie pomijane). Typowym przykładem jest pogląd o dezurbanizacji kraju 4) Brak danych powoduje też niemożność przeprowadzenia najbardziej potrzebnych analiz

PRZYKŁADY BADAŃ NIEZGODNOŚCI Liczba kobiet wykazana w spisie powszechnym w roku 2002 w stosunku do bilansu z końca 2001 roku według kategorii wieku w wybranych miastach i gminach wiejskich Śleszyński P. , 2005, Różnice liczby ludności ujawnione w Narodowym Spisie Powszechnym 2002, Przegląd Geograficzny, 77, 2, s. 193 -212.

PRZYKŁADY BADAŃ NIEZGODNOŚCI Jończy R. , 2010, Migracje zagraniczne z obszarów wiejskich województwa opolskiego po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Wybrane aspekty ekonomiczne i demograficzne, Instytut Śląski, Opole-Wrocław. Jończy R. , 2012, Nierejestrowane wyludnienie wsi w kontekście możliwości wykorzystania oficjalnych danych statystycznych i spisowych. Wnioski z badań w województwie opolskim, Studia Ekonomiczne, 103, UE, Katowice, s. 70 -90. Jończy R. , 2014, Problem nierejestrowanej emigracji definitywnej (emigracji zawieszonej) w badaniu procesów społeczno-gospodarczych na obszarach wiejskich, Prace Naukowe UE, Wrocław, 360, s. 11 -18.

PRZYKŁADY BADAŃ NIEZGODNOŚCI Miasto Morąg Ruciane-Nida Brok Zakroczym Przasnysz Barczewo Wyszogród Olecko Gołdap Wysokie Mazowieckie Siemiatycze Sejny Grajewo Mońki średnio (75 miast) Liczba ludności (2018) wg GUS wg umów "śmieciowych” 13 994 18 921 4 579 6 025 1 955 1 943 3 211 2 931 17 223 14 793 7 472 6 262 2 634 2 207 16 508 13 715 13 740 10 923 9 390 7 350 14 590 10 936 5 472 4 048 22 049 15 981 10 042 6 950 466 361 369 621 Różnica (%) 35, 2 31, 6 -0, 6 -8, 7 -14, 1 -16, 2 -16, 9 -20, 5 -21, 7 -25, 0 -26, 0 -27, 5 -30, 7 -20, 7 Źródło: niepublikowane dane projektu NCN "Kierunki i czynniki przemian funkcji małych miast północno-wschodniej Polski" nr projektu: 2015/19/B/HS 4/00114 Kierownik: prof. Piotr Korcelli, dane zebrał Filip Piotrowski

PRZYKŁADY BADAŃ NIEZGODNOŚCI Krotność liczby osób przebywających czasowo za granicą powyżej 12 miesięcy w maju 2002 r. w stosunku do wymeldowanych na pobyt stały za granicę w latach 1995 -2002 (wymeldowania = 1) Śleszyński P. , 2013, Prawidłowości zróżnicowań przestrzennych emigracji zagranicznej z Polski po 1989 r. , Studia Migracyjne-Przegląd Polonijny, 39, 3, s. 37 -62.

LICZBA MIESZKAŃCÓW JAKO SPRAWA POLITYCZNA Kwestia „polityczna” na różnych poziomach administracyjnych, gdyż liczba ludności powoduje określone skutki (w tym finansowe dla budżetów publicznych): na poziomie międzynarodowym: − sposób obliczania liczby europosłów, większości kwalifikowanej w głosowaniach na poziomie krajowym: − strach (? ) przed niewygodnym politycznie ujawnieniem depopulacji kraju: najintensywniejszy w historii Polski "exodus" obywateli – 1, 5 -2, 0 mln w ciągu kilku, kilkunastu lat na poziomie regionalnym (wojewódzkim): − alokacja funduszy unijnych według kryterium 75% średniego dochodu UE − liczba posłów w okręgach na poziomie lokalnym (gminnym): − dotacje i subwencje uzależnione od algorytmów, w których występuje liczba ludności, − dochody z PIT, − ordynacja wyborcza, spisy wyborców

SPISY POWSZECHNE PORÓWNANIE DOSTĘPNOŚCI DANYCH WEDŁUG REJONÓW SPISOWYCH - WARSZAWA (1300 -1600 REJONÓW SPISOWYCH) NSP Liczba cech Struktura ogółem biologiczna Struktura zawodowa Struktura wykształcenia Mieszkania Gospodarstwa domowe Czas udostępnienia od momentu spisu Koszt 1988 355 75* 56 12 145 65 0 zł 3 lata 2002 161 78* 29 5 20 17 28. 000 zł 6 lat 2011 14 14 - - 0 zł 5 lat 2021 ? ? *w tym jednorocznikowe kategorie wieku ?

SPISY POWSZECHNE 1960 -2011 AGREGACJA PRZESTRZENNA LUDNOŚC struktura biologiczne LUDNOŚĆ struktura wykształcenia LUDNOŚĆ struktura zawodowa MIGRACJE 1960 R R R R 1978 R R R R 1988 R R R (x) R R 2002 R ($) G 0 R ($) 2011 R/G/P P G P P 2021 ? ? NSP R - rejony statystyczne G - gminy/dzielnice P - powiaty DOJAZDY DO GOSPODARST MIESZKA-WA PRACY NIA DOMOWE $ - dane zamawiane płatne x - dane istnieją, ale ich nie opracowano 0 - brak danych

DANE ALTERNATYWNE, W TYM BIG DATA DANE TELEMETRYCZNE ORANGE POLSKA V 2018 (logowania tel. komórkowych) Źródło: Śleszyński P. , Korcelli-Olejniczak E. , Kubiak Ł. , Niedzielski M. , Piotrowski F. , Stępniak M. , Więckowski M. , Zielińska B. , 2019, PROGNOZA DEMOGRAFICZNA NA POTRZEBY STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNGO M. ST. WARSZAWY. Etap I: Uwarunkowania społeczno-przestrzenne oraz szacunki liczby ludności i pracujących. Etap II: Wariantowa prognoza demograficzna.

DANE ALTERNATYWNE, W TYM BIG DATA DANE TELEMETRYCZNE ORANGE POLSKA V 2018 (logowania tel. komórkowych) Źródło: Śleszyński P. , Korcelli-Olejniczak E. , Kubiak Ł. , Niedzielski M. , Piotrowski F. , Stępniak M. , Więckowski M. , Zielińska B. , 2019, PROGNOZA DEMOGRAFICZNA NA POTRZEBY STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNGO M. ST. WARSZAWY. Etap I: Uwarunkowania społeczno-przestrzenne oraz szacunki liczby ludności i pracujących. Etap II: Wariantowa prognoza demograficzna.

OPTYMALNA JEDNOSTKA ODNIESIENIA 1. Stosowane podziały terytorialne w pewnych przypadkach są niewydolne w zarządzaniu oraz planowaniu przestrzennym i regionalnym? 2. Wykorzystywane delimitacje, klasyfikacje i typologie regionów nie służą dobrze objaśnianiu struktur przestrzennych, a pośrednio prawidłowości i związków przyczynowo-skutkowych?

OPTYMALNA JEDNOSTKA ODNIESIENIA MIEJSKIE OBSZARY FUNKCJONALNE (Korcelli i Śleszyński 2006, 2010) KLASYFIKACJA FUNKCJONALNA GMIN (Śleszyński i Komornicki 2016)

PRZEREGULOWANIE PLANOWANIA STRATEGICZNEGO Liczba kategorii obszarów specjalnych (OSI, OP, OF) wyróżnionych w dokumentach krajowych i wojewódzkich Źródło: Śleszyński P. , Bański J. , Degórski M. , Komornicki T. , 2017, Delimitacja Obszarów Strategicznej Interwencji Państwa: obszarów wzrostu i obszarów problemowych, Prace Geograficzne, 260, IGi. PZ PAN, Warszawa.

Ile nas kosztuje brak monitoringu: pieniężne koszty chaosu przestrzennego w Polsce Obszar Osadnictwo i infrastruktura techniczna Transport i mobilność Rolnictwo Rynek nieruchomości Opis kosztów budowa infrastruktury, obsługa nadmiernie rozproszonego osadnictwa, ujemne saldo gospodarki przestrzennej nadmierne dojazdy do pracy, kongestia ruchu, straty czasowe, koszty zewnętrzne mechanizacja, transport, nadmierne wyłączenie terenów z produkcji rolnej, ochrona przez zadrzewienia wykup gruntów, roszczenia odszkodowawcze, pomniejszone wpływy z podatku od nieruchomości Koszty zewnętrzne wydatki na ochronę środowiska, koszty zdrowotne, usuwanie w środowisku skutków klęsk żywiołowych przyrodniczym Razem Oszacowana kwota dla Polski 20, 5 mld zł 31, 5 mld zł 8, 8 mld zł 10, 9 mld zł 12, 6 mld zł 84, 3 mld zł Uwagi W przypadku kosztów wieloletnich przyjęto 10 -letni okres amortyzacji. Kwota nie obejmuje roszczeń odszkodowawczych W przypadku kilku różniących się szacunków tego samego zjawiska kwoty uśredniano. W przypadku kosztów zewnętrznych przyjęto 20% całości kosztów dane z gmin i województw interpolowano na gminy typowo wiejskie w Polsce Bez tzw. bańki spekulacyjnej wynikającej z silnej nadpodaży gruntów i potencjalnych kosztów odszkodowawczych związanych z ewentualnym uchyleniem planów miejscowych Kwota minimalna, np. WHO oszacowało koszty silnego zanieczyszczenia powietrza na 102 mld USD Źródło: Kowalewski A. , Markowski T. , Śleszyński P. , 2018, Studia nad chaosem przestrzennym, Studia KPZK PAN, 182, t. I-III, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Warszawa, 840 ss.

Dziękuję za uwagę!