Van fysieke ervaring naar theoretische kennis Overwegingen over

Van fysieke ervaring naar theoretische kennis Overwegingen over literatuurdidactiek dr. Jeroen Dera Radboud Universiteit Nijmegen www. jeroendera. nl

Gerda Blees – ‘Graag verlossing’ Nee ìk kan veel verdragen bijna alles en dat meen ik shit gebeurt dat weet ik daar doen jullie ook niks tegen dat is wel gebleken en ik zou het zelf ook liever niet vergeten voor mijn dochter later weet je, zij moet snappen hoe verraderlijk het is zo’n slapend fietspad, mooie sterren maar geen straatlicht, nee laat mij maar draaien elke nacht mezelf weer wakker happen het geluid van klappen op mijn kaak, opnieuw de rits die breekt en weer de naad de huid de biefstuktong haast afgebeten en die zure smaak dus nee laat mij maar overgeven geen probleem het zal wel slijten maar alleen één ding wou ik dus vragen of jullie dat nog uit mijn geheugen kunnen halen, een gezicht, niet van de man die zich verloor in wat hij met me deed maar van die andere, die knappe met die etalageogen, please, verlos me verder nergens van behalve dan de ogen van de man die bij zichzelf bleef op gepaste afstand, vlak voordat hij wegkeek. Uit: Dwaallichten (2018)

Gerda Blees – ‘Graag verlossing’ Nee ìk kan veel verdragen bijna alles en dat meen ik shit gebeurt dat weet ik daar doen jullie ook niks tegen dat is wel gebleken en ik zou het zelf ook liever niet vergeten voor mijn dochter later weet je, zij moet snappen hoe verraderlijk het is zo’n slapend fietspad, mooie sterren maar geen straatlicht, nee laat mij maar draaien elke nacht mezelf weer wakker happen het geluid van klappen op mijn kaak, opnieuw de rits die breekt en weer de naad de huid de biefstuktong haast afgebeten en die zure smaak dus nee laat mij maar overgeven geen probleem het zal wel slijten maar alleen één ding wou ik dus vragen of jullie dat nog uit mijn geheugen kunnen halen, een gezicht, niet van de man die zich verloor in wat hij met me deed maar van die andere, die knappe met die etalageogen, please, verlos me verder nergens van behalve dan de ogen van de man die bij zichzelf bleef op gepaste afstand, vlak voordat hij wegkeek.

Edward van de Vendel – De dagen van de bluegrassliefde

Literatuuronderwijs en de leerlingervaring • De ervaring van de leerling speelt per definitie een cruciale rol in de literatuurles en dat stelt de docent voor pedagogisch-didactische uitdagingen • Literatuuronderwijs kan niet zonder een ‘social community that supports learning literature’ (Beach e. a. , Teaching Literature to Adolescents (2011)) • Tekstinterpretatie in literatuuronderwijs staat nooit los van ‘the social relationships that comprise any classroom’ (Van de Ven & Doecke, Literary Praxis (2011))

Een prototypische opgave in het Nederlandse poëzieonderwijs

De Praktijk van de Leeslijst • Onderzoek Praktijk van de leeslijst: in kaart brengen van het vakgerelateerde leesgedrag (Nederlands) van examenkandidaten havo en vwo, examenjaar 2017 -2018 • 46 deelnemende scholen in heel Nederland • Enquête afgenomen in de klas tussen 1 maart en 1 mei 2018, na formele afronding van het literatuuronderdeel • 2489 deelnemende leerlingen, van wie 1616 met een bruikbare vragenlijst • 15. 743 doorgegeven titels

Resultaten: de ‘ranglijst’ Meest gelezen auteurs Meest gelezen teksten 1. Harry Mulisch (771) 2. Tim Krabbé (767) 3. W. F. Hermans (641) 4. Herman Koch (629) 5. J. Bernlef (353) 6. Jan Wolkers (309) 7. Tommy Wieringa (287) 8. Tessa de Loo (271) 9. F. Bordewijk (263) 10. Multatuli (260) Krabbé – Het gouden ei (558) Mulisch – De aanslag (411) Karel ende Elegast (403) Koch – Het diner (388) Bernlef – Hersenschimmen (271) Hermans – De donkere kamer van Damokles (267) Willem – Van den vos Reynaerde (252) Multatuli – Max Havelaar (245) Wolkers – Turks fruit (240) Van der Zijl – Sonny boy (222)

Hoogst en laagst gewaardeerde romans met meer dan 30 lezers Rang Boek Score (aantal lezers) 1 Stefan Brijs – De engelenmaker 8. 1 (89) 1 Elckerlijck 5. 3 (35) 2 Lize Spit – Het smelt 8. 0 (51) 2 M. Minco – De val 5. 5 (52) 3 Kim van Kooten – Lieveling 8. 0 (38) 3 Mariken van Nieumeghen 5. 6 (84) 4 Alex Boogers – Alleen met de goden 8. 0 (30) 4 K. van Beijnum – De oesters van Nam Kee 5. 6 (41) 5 Kluun – Komt een vrouw bij de dokter 7. 9 (79) 5 P. C. Hooft – Warenar 5. 7 (204) 6 Arjen Lubach – IV 7. 9 (59) 6 P. Paaltjens – Snikken en grimlachjes 5. 7 (97) 7 Dirk Ayelt Kooiman – Montyn 7. 7 (40) 7 Beatrijs 5. 7 (50) 8 Griet Op de Beeck – Vele hemels boven de zevende 7. 7 (34) 8 F. van Eeden – Van de koele meren des doods 5. 7 (33) 9 M. ‘t Hart – Een vlucht regenwulpen 5. 8 (57) 9 Griet Op de Beeck – Kom hier dat ik u 7. 5 (36) kus 10 5. 9 10 Thomas Olde Heuvelt – Hex De avonden, Bint, De klucht van de koe, Gijsbrecht van Aemstel, Het wederzijds huwelijksbedrog, Kaas, Karel ende Elegast 7. 5 (35)

Genre-effecten Genre N op havo N op Gemiddeld Uitgelezen atheneum gymnasium cijfer Jeugd 280 roman Lit. 346 thriller Non 287 fictie 120 16 79. 57 175 18 7. 23 83. 48 196 32 7. 05 (7. 06) 69. 67 (69. 91) Poëzie 351 721 191 6. 10 (6. 44) 84. 36 (76. 69) Proza 5671 1282 6. 78 (6. 81) 74. 70 (75. 46) 428 125 5. 86 (6. 34) 84. 64 (90. 80) 5236 Toneel 152 • Cijfers tussen haakjes = gemiddelde zonder historische letterkunde mee te nemen • Er is een significant verschil tussen leerlingwaardering en genres • De verschillen zijn vooral te schrijven aan jeugdromans en literaire thrillers en de andere genres. Ook is er een verschil tussen de waardering voor poëzie en proza.

‘Engaged reading’ • Strategische en gemotiveerde interactie met een tekst, waarbij lezers inzicht opdoen in de eigen interpretaties en daarnaast social inzicht opdoen • Leesmotivatie en strategische leeshouding worden positief gestimuleerd door het bieden van autonomie in literatuurlessen (Guthrie, Wigfield & You, ‘Instructional contexts for engagement and achievement in reading’ (2012)) • Literair lezen is aantoonbaar een dialogisch proces, waarbij leerlingen het gesprek aangaan met zichzelf en anderen (Lysaker & Miller, ‘Engaging social imagination: The developmental work of wordless book reading’) • Lezen (c. q. literatuuronderwijs) is te beschouwen als een ideologische transactie tussen tekst en lezer (Rosenblatt, Literature as Exploration (1983))

‘Engaged reading’ in het literatuuronderwijs: Woorden temmen • Uitgangspunt: poëzie als (lichamelijke) ervaring • Nadruk op gedichten waarover (maatschappelijk) debat mogelijk is; géén opzoekbare antwoorden • Combinatie van interpretatie en creatie • Veel hedendaagse dichters, met aandacht voor diversiteit in poëtica’s, gender, etniciteit

De didactiek van Woorden temmen • LEES: een vraag over de ervaring die het gedicht oproept bij de lezer • DENK: een discussievraag naar aanleiding van het gedicht • DOE: een activiteit die de lezer naar aanleiding van het gedicht kan ondernemen • SCHRIJF: een creatieve schrijfmogelijkheid gerelateerd aan het gedicht of de bijbehorende leeservaring • WEET: een literatuurtheoretisch concept dat de interpretatie verder kan verdiepen • MEER: extra informatie naar aanleiding van het gedicht, de dichter en/of de context • WEERHAAKJE: een persoonlijke reflectie van een van de auteurs over de regel / het beeld dat het meest voor haar/hem betekende

Voorbeeld: Christine D’haen – ‘Ring’ Hoe meerder wonden in het vlees hoe meer monden voor kreten, een oor iedere mond waarin jij drupt je wrangzoet elleboor, gekreukte roos van navel ieder oor, verbrand de streng die hem met jou verbond, elke navel een keel die kreunt om meer. Uit: Mirages (1989)

LEES Hoe meerder wonden in het vlees hoe meer monden voor kreten, een oor iedere mond waarin jij drupt je wrangzoet elleboor, gekreukte roos van navel ieder oor, verbrand de streng die hem met jou verbond, elke navel een keel die kreunt om meer Christine D’haen (1923 -2009) schreef een heel kort gedicht dat toch heel ‘vol’ is. Valt je bijvoorbeeld op hoeveel klankherhalingen er in deze regels zitten, en dat de dichter ook veel woorden herhaalt? We hebben ‘monden’ en ‘mond’, twee keer ‘oor’ (of zelfs drie, in ‘elleboor’) en twee keer ‘navel’ (of zelfs drie, via ‘streng’). Voelt die hoeveelheid lichaamsdelen voor jou als een overdaad, of had D’haen nog wel even door mogen gaan?

DENK Hoe meerder wonden in het vlees hoe meer monden voor kreten, een oor iedere mond waarin jij drupt je wrangzoet elleboor, gekreukte roos van navel ieder oor, verbrand de streng die hem met jou verbond, elke navel een keel die kreunt om meer Voor zo’n kort gedicht roept ‘Ring’ heel wat vragen op. Bijvoorbeeld: wat is een ‘elleboor’? D’haen gebruikt hier een neologisme (een nieuw uitgevonden woord) dat een samentrekking lijkt van ‘elleboog’ en ‘oor’. Het lijkt erop dat het om een vloeistof gaat, want het ‘drupt’. Maar wat is het nou precies? En maakt het eigenlijk iets uit of we dat weten? Een andere vraag is op wie D’haen doelt met ‘jij’ en ‘hem’. Is de ‘jij’ een vrouw, een man, een baby? Of is dat volgens jou niet vast te stellen?

DOE Hoe meerder wonden in het vlees hoe meer monden voor kreten, een oor iedere mond waarin jij drupt je wrangzoet elleboor, gekreukte roos van navel ieder oor, verbrand de streng die hem met jou verbond, elke navel een keel die kreunt om meer In ‘Ring’ probeert de dichter de band tussen haarzelf en een ander door te snijden: ‘verbrand de streng die hem met jou verbond’. De titel van het gedicht heeft daar ook mee te maken: een ring is een voorwerp dat in het huwelijk wordt gebruikt om de band tussen twee mensen te symboliseren. Hoe zit dit voor jou? Welke voorwerpen verbinden jou met andere mensen?

SCHRIJF Hoe meerder wonden in het vlees hoe meer monden voor kreten, een oor iedere mond waarin jij drupt je wrangzoet elleboor, gekreukte roos van navel ieder oor, verbrand de streng die hem met jou verbond, elke navel een keel die kreunt om meer Het woord ‘wrangzoet’ is bijzonder, omdat het twee tegengestelde begrippen verenigt in één woord. ‘Wrang’ kan verwijzen naar een scherpe, zure smaak die je mond doet samentrekken – niet bepaald ‘zoet’, dus. Hieronder kun je een zelf een lijstje van woorden maken waarin het eerste en het tweede deel elkaar tegenspreken. Kun je die woorden in een gedicht verwerken?

WEET Hoe meerder wonden in het vlees hoe meer monden voor kreten, een oor iedere mond waarin jij drupt je wrangzoet elleboor, gekreukte roos van navel ieder oor, verbrand de streng die hem met jou verbond, elke navel een keel die kreunt om meer Dit gedicht kun je lezen als een aanklacht tegen het traditionele huwelijk vanuit een vrouwelijk perspectief. Wanneer een vrouw eenmaal een ring draagt, suggereert D’haen, wordt van haar verwacht dat ze moeder wordt. De ‘monden voor kreten’ zijn te lezen als monden van baby’s, die tijdens de geboorte ernstige verwondingen aan het vrouwenlichaam kunnen toebrengen (‘wonden in het vlees’) en daarna een beroep op de moeder doen om gevoed te worden (‘een keel die kreunt om meer’). De navelstreng wordt hier niet voorgesteld als een symbolische band tussen moeder en kind, maar als iets om te verbranden. D’haen verzet zich daarmee tegen het traditionele rolpatroon waarin de (getrouwde) vrouw in de rol van moeder wordt geduwd.

MEER Hoe meerder wonden in het vlees hoe meer monden voor kreten, een oor iedere mond waarin jij drupt je wrangzoet elleboor, gekreukte roos van navel ieder oor, verbrand de streng die hem met jou verbond, elke navel een keel die kreunt om meer Een van de bekendste gedichten uit de Nederlandstalige literatuur is ‘Het huwelijk’ van Willem Elsschot uit 1910. Daarin beschrijft Elsschot het ongeluk van een man die de huwelijksjaren ziet verstrijken, waarbij zijn vrouw steeds minder aantrekkelijk wordt: ‘Toen hij bespeurde hoe de nevel van de tijd / in d’ogen van zijn vrouw de vonken uit kwam doven, / haar wangen had verweerd, haar voorhoofd had doorkloven / toen wendde hij zich af en vrat zich op van spijt. ’ Die regels hebben iets vrouwonvriendelijks, zeker omdat de vrouw later vergeleken wordt met een ‘stervend paard’. Christine D’haen laat in ‘Ring’ de vrouw zelf aan het woord. Haar gedicht zou je daarom ook wel als een antwoord op Elsschot kunnen lezen, geschreven in een periode waarin vrouwelijke dichters volmondig hun stem opeisten.

WEERHAAKJE VAN JEROEN Hoe meerder wonden in het vlees hoe meer monden voor kreten, een oor iedere mond waarin jij drupt je wrangzoet elleboor, gekreukte roos van navel ieder oor, verbrand de streng die hem met jou verbond, elke navel een keel die kreunt om meer Van alle woorden in dit gedicht treft ‘meerder’ mij misschien wel het meest. Het is op allerlei manieren een rijker woord dan ‘meer’. Ten eerste qua ritme (zeker omdat ‘meer’ ook al in de regel staat), ten tweede omdat het veel statiger klinkt, maar vooral ook vanwege de inhoud: het kan niet alleen ‘meer’ betekenen, maar ook ‘aanzienlijk’. ‘Meerder wonden’ gaat dus niet alleen over de hoeveelheid wonden, maar ook over de grootte van de wonden – en dat alleen omdat D’haen ervoor koos ‘-der’ toe te voegen.

Nog eens die prototypische poëzie-opdracht

Vragen?