RZECZPOSPOLITA POLSKA JAKO DEMOKRATYCZNE PASTWO PRAWNE 1 Transformacja

RZECZPOSPOLITA POLSKA JAKO DEMOKRATYCZNE PAŃSTWO PRAWNE 1. Transformacja ustrojowa w Polsce po roku 1989 2. Konstytucyjne zasady państwa prawa 3. Struktura organów władzy III RP

TRANSFORMACJA USTROJOWA Przed rokiem 1989 w Polsce obowiązywała konstytucja uchwalona w 1952 r. ze zmianami z 1976 r. Art. 3 1. Przewodnią siłą polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu jest Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Art. 6 Polska Rzeczpospolita Ludowa w swej polityce nawiązuje do szczytnych tradycji solidarności z siłami wolności i postępu, umacnia przyjaźń i współpracę ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i innymi państwami socjalistycznymi,

OBRADY „OKRĄGŁEGO STOŁU” 6 II-5 IV 1989 – przewidywały m. in. . Uchwalenie nowej demokratycznej konstytucji

NOWELIZACJA KONSTYTUCJI 7 IV 1989 – DWUZIBOWY PARLAMENT I INSTYTUCJA PREZYDENTA

WYBORY 4 CZERWCA 1989 "Proszę państwa, 4 czerwca 1989 roku skończył się w Polsce komunizm".

NOWELIZACJA XII 1989 • Przywrócenie nazwy Rzeczpospolita Polska • Wprowadzenie zasady państwa prawa i pluralizmu politycznego • Orzeł w koronie godłem RP

UCHWALENIE MAŁEJ KONSTYTUCJI 17 x 1992 • organami Państwa w zakresie władzy ustawodawczej są Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej, w zakresie władzy wykonawczej Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, w zakresie władzy sądowniczej - niezawisłe sądy.

• 2 IV 1997 uchwalenie konstytucji przez Zgromadzenie Narodowe • 25 maja 1997 – referendum konstytucyjne • 17 X 1997 – wejście konstytucji w życie KONSTYTUCJA 1997 R.

Konstytucja (z łaciny constitutio – ustanowienie), akt prawny o najwyższym znaczeniu, zwany też ustawą zasadniczą w celu podkreślenia jego wyjątkowego charakteru. Konstytucję wyróżnia: 1) szczególna treść – określa podstawy ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa, zasady organizacji i powoływania oraz strukturę i kompetencje centralnych i lokalnych ogniw aparatu państwowego, a także normuje podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie; 2) najwyższa moc prawna – wszystkie inne akty prawne niższego rzędu muszą być z nią zgodne. Gwarancję szczególnej mocy konstytucji zapewnia Trybunał Konstytucyjny; 3) szczególny tryb zmiany – może ona nastąpić tylko drogą ustawy uchwalonej przez Sejm większością co najmniej 2/3 głosów (inne ustawy wymagają zwykłej większości) w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat bezwzględną większością głosów (większość głosów) w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Ponadto jej zmiana może nastąpić także przez ogólnonarodowe referendum.

PREAMBUŁA KONSTYTUCJI 1997 R. W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie, my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego – Polski,

KONSTYTUCYJNE ZASADY USTROJU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Zasada suwerenności narodu Zasada niepodległości i suwerenności Rzeczypospolitej Polskiej Zasada republikańskiej formy państwa Zasada demokratycznego państwa prawnego Zasada unitarnej formy państwa Zasada podziału władzy i równowagi władz Zasada reprezentacji politycznej Zasada społeczeństwa obywatelskiego Zasada społecznej gospodarki rynkowej Zasada przyrodzonej godności człowieka Zasada decentralizacji władzy publicznej i samorządu Zasada niezależności oraz współdziałania państwa i Kościołów oraz innych związków wyznaniowych • Zasada pomocniczości • • •

Zasada niepodległości i suwerenności Rzeczypospolitej Polskiej Art. 5. Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium [. . . ]. Art. 9. Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego. Art. 26. 1. Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej służą ochronie niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic. Art. 85. 1. Obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny. Art. 126. 2. Prezydent Rzeczypospolitej czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. • Niepodległość oznacza odrębny byt państwowy Rzeczypospolitej Polskiej. • Suwerenność oznacza zdolność państwa do samodzielnego decydowania o w szystkich dotyczących go sprawach.

Zasada republikańskiej formy państwa Art. 1. Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. • Państwo jest wartością społeczną, jest wspólnotą wszystkich obywateli, co jednocześnie rodzi jednakowe obowiązki obywateli wobec państwa jako wspólnego dobra. • Republikańska forma państwa wynika zarówno z nazwy państwa - Rzeczpospolita Polska, jak i zapewnionego wpływu obywateli na skład i funkcjonowanie kadencyjnych organów władzy oraz sprawy publiczne.

Zasada reprezentacji politycznej Art. 4. 2. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli [. . . ]. Art. 104. 1. Posłowie są przedstawicielami Narodu. Nie wiążą ich instrukcje wyborców. • Instytucja przedstawicielstwa jest nierozerwalnie związana z mandatem, czyli pełnomocnictwem, jakiego wyborcy udzielają przedstawicielowi w drodze aktu wyborczego. Wybory parlamentarne ukazują znaczącą rolę partii politycznych, które opracowują programy działania, zgłaszają kandydatów na przedstawicieli (posłów i senatorów), grupują wybranych członków parlamentu w kluby, kierują ich działalnością w izbie, odgrywają decydującą rolę w poszukiwaniu i tworzeniu większości parlamentarnej niezbędnej do powstania rządu. • Posłowie i senatorowie są przedstawicielami całego Narodu. Nie wiążą ich instrukcje wyborców. Dlatego w wykonywaniu mandatu mają się kierować interesem ogółu (mandat wolny), a nie tylko części społeczeństwa (wyborców okręgu wyborczego, czy partii politycznej, z ramienia której kandydowali). • Posła (senatora) wyborcy nie mogą odwołać.

Zasada podziału władzy i równowagi władz Art. 10. 1. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej. 2. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały. • Relacje między organami władzy polegają na podziale kompetencji, ograniczonym zakresie władztwa, wzajemnej kontroli, hamowaniu i blokowaniu przy jednoczesnej ich współpracy.

WŁADZA USTAWODAWCZA SEJM I SENAT

WYBORY DO SEJMU I SENATU Sejm, pierwsza izba polskiego parlamentu, jest powoływany w wyborach powszechnych, bezpośrednich, równych, proporcjonalnych( większościowych do senatu), w tajnym głosowaniu. W wyborach mogą brać udział osoby posiadające czynne prawo wyborcze, czyli prawo wybierania. Czynne prawo wyborcze posiadają osoby pełnoletnie(powyżej 18. roku życia), które nie zostały pozbawione takiego prawa wyrokiem sądu lub Trybunału Stanu oraz nie są ubezwłasnowolnione z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego. Bierne prawo wyborcze, czyli prawo wybieralności, ma każdy obywatel polski, który posiada prawo wybierania i ukończył: 21 lat (w przypadku wyborów do Sejmu) lub 30 lat (w przypadku wyborów do Senatu). Zorganizowanie wyborów ustala prezydent nie później niż 90 dni przed końcem kadencji. Kadencja Sejmu I Senatu trwa cztery lata. O ważności przeprowadzonych wyborów decyduje Sąd Najwyższy.

Funkcje parlamentu Funkcja ustrojodawcza uchwalanie konstytucji oraz ustaw dotyczących ustroju państwa, np. ustawy o samorządzie • Projekt ustawy o zmianie Konstytucji może przedłożyć co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów, Senat lub Prezydent RP. • Ustawę o zmianie Konstytucji uchwala Sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.

FUNKCJE PARLAMENTU Funkcja ustawodawcza - tryb ustawodawczy

FUNKCJA KONTROLNA -rozpatrywanie sprawozdań, przedstawionych przez Sejmową Komisję Finansów Publicznych, na których podstawie rządowi udzielane jest absolutorium - prace komisji sejmowych - interpelacje i zapytania poselskie - w razie wykrycia nieprawidłowości – złożenie wniosków o pociągniecie do odpowiedzialności konstytucyjnej urzędników państwowych

FUNKCJA KREACYJNA Polega na bezpośrednim powoływaniu i odwoływaniu organów konstytucyjnych państwa oraz osób, które wchodzą w skład tych organów, a także egzekwowaniu ich odpowiedzialności. Sejm uczestniczy w tworzeniu rządu udzielając wotum zaufania powołanej przez Prezydenta Radzie Ministrów lub samodzielnie wybierając Prezesa Rady Ministrów i proponowany przez niego skład rządu. Sejm powołuje również członków Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu, część składu Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Krajowej Rady Sądownictwa i Rady Polityki Pieniężnej, a za zgodą Senatu, powołuje Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich i Generalnego Inspektora Danych Osobowych, a na wniosek Prezydenta Sejm powołuje Prezesa Narodowego Banku Polskiego.

Funkcje Senatu -opiniowanie ustaw uchwalanych przez Sejm, wnoszenie poprawek lub odrzucanie przedstawionych ustaw w całości, -- udział w powoływaniu organów państwa – Rzecznika Praw Obywatelskich, Prezesa. Najwyższej Izby Kontroli, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji oraz Krajowej Rady. Sądownictwa, -- inicjatywa ustawodawcza jest konstytucyjnym prawem Senatu do tworzenianowych ustaw.

Zgromadzenie Narodowe Kompetencje Zgromadzenia Narodowego • Przyjmowanie przysięgi od nowo wybranego Prezydenta RP. • Stwierdzanie trwałej niezdolności Prezydenta RP do sprawowania urzędu ze względu • na stan zdrowia. • Stawianie Prezydenta RP w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu. • Wysłuchanie orędzia Prezydenta RP.

WŁADZA WYKONAWCZA

PREZYDENT RP

„Obejmując z woli Narodu urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej uroczyście przysięgam, że dochowam wierności postanowieniom Konstytucji, będę strzegł niezłomnie godności Narodu, niepodległości i bezpieczeństwa Państwa, a dobro Ojczyzny oraz pomyślność obywateli będą dla mnie zawsze najwyższym nakazem. Tak mi dopomóż Bóg. "

ROLA PREZYDENTA RP Ø Prezydent jest jednoosobowym organem wykonawczym państwa Ø Prezydent jest „głową państwa” – jest najwyższym przedstawicielem Rzeczpospolitej, gwarantuje ciągłość władzy państwowej, stoi na straży suwerenności, bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności terytorium Prezydent 1989 -1990

WYBÓR I ODWOŁANIE PREZYDENTA Ø Prezydent jest wybierany na 5 letnią kadencję w wyborach powszechnych, tajnych, równych, bezpośrednich, większościowych Ø Ta sama osoba może pełnić tą funkcję tylko dwa razy Ø Czynne prawo wyborcze w wyborach prezydenckich przysługuje osobom pełnoletnim, posiadającym polskie obywatelstwo, a bierne osobom, które w dniu wyborów ukończyły 35 lat i korzystają z pełni praw wyborczych Ø Kandydata na prezydenta zgłasza co najmniej 100 tysięcy obywateli Prezydent 1990 -1995

WYBÓR I ODWOŁANIE PREZYDENTA Ø Prezydentem zostaje kandydat, który otrzymał więcej niż połowę ważnych głosów. Ø Jeśli żaden z kandydatów nie uzyska takiej większości, za 14 dni odbywa się druga tura wyborów z udziałem dwóch kandydatów, którzy w pierwszej turze otrzymali najwięcej głosów. Ø Prezydentem zostaje kandydat, który w drugiej turze otrzymał większą liczbę głosów Ø Każdy obywatel ma prawo wnieść protest przeciwko ważności wyborów. Decyzję w tej sprawie podejmuje Sąd Najwyższy Ø Kadencja rozpoczyna się w dniu złożenia przez niego przysięgi przed Zgromadzeniem Narodowym Prezydent 1995 -2005

WYBÓR I ODWOŁANIE PREZYDENTA Kadencja prezydenta może ulec skróceniu w wypadku: q śmierci q zrzeczenia się urzędu q stwierdzenia nieważności wyborów q uznania przez Zgromadzenie Narodowe niezdolności do sprawowania funkcji q orzeczenia Trybunału Stanu, który stwierdzi, że prezydent złamał konstytucję lub ustawę( prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej) W stan oskarżenia stawia prezydenta Zgromadzenie Narodowe większością 2/3 głosów Prezydent 2005 - 2010

UPRAWNIENIA PREZYDENTA Uprawnienia prezydenta dzielą się na: Ø Uprawnienia zwykłe – wymagają kontrasygnaty premiera, co oznacza, że przejmuje on odpowiedzialność polityczną za podjętą decyzję Ø Prerogatywy – nie wymagają zgody premiera. Należą do nich m. in. . Uprawnienia wobec parlamentu, powoływanie najwyższych urzędników państwowych i tradycyjne uprawnienia prezydenta

UPRAWNIENIA WZGLĘDEM PARLAMENTU Ø Zarządzanie wyborów i zwoływanie pierwszego posiedzenia obu izb Ø Inicjatywa ustawodawcza Ø Prawo veta zwieszającego wobec ustaw parlamentu ( sejm może je odrzucić większością 2/3 głosów) Ø Podpisywanie ustaw i ich ogłaszanie Ø Prawo skrócenia kadencji sejmu, gdy nie uda mu się wyłonić rządu lub nie uchwali w terminie ustawy budżetowej Ø Występowanie z wnioskiem do sejmu o powołanie prezesa Narodowego Banku Polskiego Ø Prawo zwracania się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności ustaw z konstytucją

UPRAWNIENIA WZGLĘDEM RADY MINISTRÓW Ø Powoływanie rządu Ø Dokonywanie zmian w rządzie na wniosek premiera Ø Zwoływanie w sprawach szczególnej wagi Rady Gabinetowej ( Rada Ministrów pod przewodnictwem prezydenta; nie posiada jednak kompetencji Rady Ministrów) Ø Wystąpienia z wnioskiem do sejmu o pociągnięcie członka Rady Ministrów do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu

UPRAWNIENIA WZGLĘDEM WŁADZY SĄDOWNICZEJ Ø Powoływanie sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądowniczej Ø Powoływanie prezesów Naczelnego Sądu Administracyjnego, Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego oraz członka Krajowej Rady Sądownictwa

UPRAWNIENIA W ZAKRESIE SPRAW ZAGRANICZNYCH Ø Reprezentowanie państwa w stosunkach zagranicznych Ø Ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych Ø Mianowanie i odwoływanie przedstawicieli Polski w innych państwach lub przy organizacjach międzynarodowych Ø Przyjmowanie listów uwierzytelniających przedstawicieli innych państw w Polsce

ZWIERZCHNICTWO NAD SIŁAMI ZBROJNYMI I OBRONNOŚCIĄ Ø W czasie pokoju sprawowanie władzy za pośrednictwem ministra obrony (jako najwyższy zwierzchnik sił zbrojnych) Ø W sytuacji zagrożenia zarządzanie powszechnej lub częściowej mobilizacji Ø Wydawanie decyzji o użyciu sił zbrojnych dla obrony kraju Ø Zarządzanie wprowadzenia stanu wyjątkowego, gdy nie może tego uczynić parlament Ø Mianowanie pierwszego stopnia oficerskiego Ø Nominacje generalskie Ø Powoływanie dowódców poszczególnych rodzajów wojsk

TRADYCYJNE UPRAWNIENIA Ø Nadawanie obywatelstwa polskiego Ø Nadawanie orderów i odznaczeń Ø Prawo łaski Ø Nadawanie tytułów profesorskich

RADA MINISTRÓW

ZADANIA RADY MINISTRÓW Polityka zagraniczna i wewnętrzna Głównym zadaniem Rady Ministrów jest zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego państwa oraz porządku publicznego Rada Ministrów jest odpowiedzialna za utrzymywanie i rozwijanie stosunków dyplomatycznych z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, a także zawieranie umów międzynarodowych.

ZADANIA RADY MINISTRÓW Tworzenie prawa Rząd posiada inicjatywę ustawodawczą, czyli możliwość zgłaszania projektów ustaw pod obrady parlamentu, a także poprawek do nich. W wyłącznej kompetencji Rady Ministrów jest przedłożenie Sejmowi projektu budżetu państwa.

ZADANIA RADY MINISTRÓW Kompetencje wykonawcze Zadaniem rządu jest zapewnienie wykonania ustaw i uchwał. W tym celu wydaje on akty wykonawcze, m. in. rozporządzenia. Rada Ministrów może także zobowiązać inny organ państwa do realizacji ustawy poprzez wydanie rozporządzeń wykonawczych.

ZADANIA RADY MINISTRÓW Ponadto rząd koordynuje i kontroluje prace organów administracji rządowej, w tym ministerstw i innych podległych podmiotów. Do jego zadań należy również czuwanie nad wykonywaniem budżetu państwa oraz przedstawienie Sejmowi sprawozdania z jego wykonania.

WŁADZA SĄDOWNICZA

SĄDY I TRYBUNAŁY • niezależność i niezawisłość • Wydają wyroki w imieniu RP Stanisław Zbigniew Dąbrowski I Prezes Sądy Najwyższego i Prezes Trybunału Stanu Andrzej Rzepliński Prezes Trybunału Konstytucyjnego Roman Hauser Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego

SAMORZĄD TERYTORIALNY

Zasada demokratycznego państwa prawnego Art. 2. Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. • • • • • • Cechy państwa prawa: status obywatela w państwie oparty jest na zasadzie, iż prawa i wolności obywatela są naturalne i niezbywalne; • rządy prawa chronią godność i zapewniają wolność obywateli; • obowiązuje równość wobec prawa, czyli nikt nie jest dyskryminowany i nie posiada przywilejów; • ingerencja prawa w sferę naturalnej wolności i swobodnego działania jednostki ma miejsce tylko wtedy, gdy jest konieczna ze względu na dobro wspólne, w imię wolności i praw innych; • instytucje państwa prawnego zapewniają wpływ społeczeństwa na władzę i jego udział w podejmowaniu decyzji państwowych; • wszystkie organy władzy istnieją i działają na podstawie prawa oraz w granicach przez prawo określonych; • istnieje trójpodział władz, zakładający wzajemne ograniczanie i kontrolowanie przez organy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej; • obowiązuje demokratyczne prawo wyborcze; • opozycja istnieje legalnie i swobodnie funkcjonuje; • treść prawa jest przedmiotem debaty publicznej i uwzględnia postulaty różnych grup społecznych; • obowiązuje hierarchia aktów prawnych, tzn zasada prymatu konstytucji nad ustawami i ustaw nad innymi aktami prawnymi parlamentu, rządu lub władz lokalnych; • prawo jest racjonalne, zrozumiałe, jednoznaczne, możliwe do wykonania i nie posiada luk; • prawo jest jawne, ogłaszane i publikowane w stosownej formie i czasie; • przyjmuje się w stosunku do obywateli zasadę: „dozwolone jest to, co nie jest przez prawo zabronione” • przymus stosowany jest w przypadkach i w sposób określony przez prawo; • zakazane jest stosowanie odpowiedzialności zbiorowej; • oskarżonemu przysługuje prawo do obrony; • obowiązuje zasada domniemania niewinności oskarżonego, dopóki nie zostanie udowodniona wina; • obowiązuje zasada, że prawo nie może działać wstecz; • postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne; • istnieją instytucje państwowe zabezpieczające poszanowanie prawa, takie jak: Trybunał Konstytucyjny, Rzecznik Praw Obywatelskich, NSA, niezawisłe sądy i parlamentarna kontrola działalności administracji rządowej.

Zasada pluralizmu Art. II 1. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają się na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa Art. 12. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno – zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji Art. 20. Społeczna gospodarka rynkowa oparta na działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczpospolitej Polskiej Możliwość istnienia i poszanowania różnych poglądów politycznych, idei systemów światopoglądowych, obyczajów oraz form życia społecznego, politycznego i gospodarczego

Zasada decentralizacji władzy publicznej i samorządu Art. 15. 1. Ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej. Art. 16. 1. Ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową. 2. Samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej. Przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych samorząd wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Art. 17. 1. W drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony. 2. W drodze ustawy można tworzyć również inne rodzaje samorządu. [. . . ] • Decentralizacja urzeczywistniana jest głównie w drodze przenoszenia kompetencji i zadań z organów centralnych na organy, czy jednostki administracyjne niższego szczebla. Organom tym przekazywane są również środki finansowe. • Instytucja samorządu gwarantuje obywatelom udział w sprawowaniu władzy pub licznej w sprawach lokalnych.

Zasada przyrodzonej godności człowieka Art. 30. Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a j ej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. • Współczesna koncepcja praw człowieka za dobro najwyższe i wartość centralną, z której wywodzone są wszystkie prawa człowieka, przyjmuje godność osobową jednostki ludzkiej. • Godność osobowa jest tym, co stanowi prawdziwą istotę człowieczeństwa w każdym człowieku; coś co pozwala odróżnić go od innych istot żywych (a więc m. in. rozum, samoświadomość, zdolność do podejmowania wolnych decyzji i wolnego działania oraz odpowiedzialność za własne postępowanie).