Rola jzyka czeskiego w rozwoju polszczyzny Wpyw jzykw

Rola języka czeskiego w rozwoju polszczyzny. Wpływ języków ruskich • Halina Karaś • Instytut Języka Polskiego UW

Literatura • Stanisław Dubisz, Słownictwo pochodzenia ukraińskiego we współczesnej polszczyźnie, Por. J 2003, z. 1, s. 3 -12. • Edward Klich, Polska terminologia chrześcijańska, Poznań 1927. • Teresa Minikowska, Wyrazy ukraińskie w polszczyźnie literackiej XVI wieku, Warszawa… 1980. • Józef Reczek, Bohemizmy leksykalne w języku polskim do końca XV wieku, Wrocław 1968 • J. Siatkowski, Czesko-polskie kontakty językowe, Warszawa 1996. • Zdzisław Stieber, Wpływ czeszczyzny na kształtowanie się polskiego języka literackiego, 1955, przedruk: w tegoż, Świat językowy Słowian, Warszawa 1974, s. 306 -316. • Stanisław Urbańczyk, Szkice z dziejów języka polskiego, dowolne wydanie (wybrane artykuły).

Uniwersalny słownik języka polskiego – zapożyczenia 1. Francuskie (3827; 27, 55%) 2. Łacińskie (2765; 19, 90%) 3. niemieckie – (2595; 18, 68%) 4. angielskie (1820; 13, 10%) HJP 2012 5. greckie (1262; 9, 08%) 6. Włoskie (466; 3, 35%)

Uniwersalny słownik języka polskiego – zapożyczenia • • • 7. rosyjskie (287 – 2, 06%), 8. ukraińskie (156 -1, 12%), 9. hiszpańskie (136 -0, 97%), 10. czeski (108 – 0, 77%), 11. holenderski (59 – 0, 42%), 12. arabski (45 – 0, 32%), 13. hebrajski (38 – 0, 27%), 14. turecki (32 – 0, 23%), 15. osmańsko-turecki (27 – 0, 19%), 16. jidysz (20 – 0, 14%), pozostałe języki (245 – 1, 76%). J. Porayski-Pomsta, Słownictwo pochodzenia obcego w „Uniwersalnym słowniku języka polskiego”, Poradnik Językowy 2006, z. 4, HJP 2012

Liczebność zapożyczeń na podstawie słownika frekwencyjnego ( z lat 70. XX w. • M. Witaszek-Samborska, Wyrazy obcego pochodzenia we współczesnej polszczyźnie, Poznań 1992 • - Język Liczba zapożyczeń % wśród zapożyczeń Łacina 4238 37, 9 niemiecki 2308 20, 7 francuski 1857 16, 6 czeski 829 7, 4 Zapożyczenia sztuczne 685 6, 1 greka 440 3, 9 angielski 410 3, 7 włoski 361 3, 2 Ukraiński / rosyjski 220 / 161 2, 0 / 1, 4

CHRONOLOGIA, POCHODZENIE I INTENSYFIKACJA WPŁYWÓW (Rospond, 1971) • - język łaciński: X-XIX w. (cela, habit, metryka z gr. , metafora z gr. , metafizyka z gr. ) • - czeski: X-XVI w. (hańba, hardy, Wacław) • - język niemiecki: XIII-XVI w. (wójt < Vogt, cegła < Ziegel, ratusz < rathus), XIX-XX • - języki tatarskie i tureckie: XVI-XVII w. (bachmat, buzdygan, janczar), • - język węgierski: XV-XVI w. (hajduk, hejnał, orszak), • - języki ruskie: XV-XVIII w. (bohater, czerep, czeremcha, hołota), • - język włoski: XVI-XVII w. (molo, altana, pomidor, gabinet), • - język francuski: XVII-XIX w. ( etażerka, fotel, salon, bilet), • - język rosyjski: XIX-XX w. (dorożka, krupczatka, sputnik, czajnik ) • - język angielski: XIX-XX w. (trener, jazz, komputer) • - język grecki: XX (autochton, elektron) • [- dialekty germańskie: IX-X w. (ksiądz, pieniądz, chleb, miecz (? )] HJP 2012

Chronologia wpływów czeskich • Przyjmowanie chrześcijaństwa (X-XI w. ) • Hołdowanie przez Czechów księstw śląskich na przełomie XIII/XIV w. • Czasy krótkiego panowania czeskich królów Wacława II i III na pocz. XIV w. • Wiek XV i I poł. XVI

Charakter wpływów czeskich • Wpływy fonetyczne • Brama, straż, trapić, władać, własny, hańba, serce, wesele, chuć, poruczać, poruczyć, porucznik (stp. brona, stroża, tropić, włodać, włosny, gańba, sierce, wiesiele, pol. chęć, poręczać, poręczyć, poręcznik) • Formy typu śmiertelny, rzetelny (stp. śmiercielny, rzecielny), jedyny (stp. jedziny). • Przejęcie h: hojny, hardy, hrabia, hasło, hydzić, ohyda,

Charakter wpływów czeskich • Wpływy morfologiczne • Czeski jako arbiter (np. podtrzymywanie form ściągniętych zaimków: mego, swemu), bezokoliczników typu wstaci, krolowaci w XV-XVI w. • Sufiksy: -tel, -telny (obywatel, czytelny, wierzytelny); • Prefiks prze-: przeczysty, przesławny

Wpływy leksykalne • Bohemizmy leksykalne: • Terminologia religijna (źródło łacińsko-greckie): ołtarz, mnich, biskup, papież, błogosławić, błagać • Znaczenie religijne wyrazów rodzimych pod wpływem czeskim: grzech, rozgrzeszyć (z pierwotnego rozdrzeszyć `rozwiązać’), modlitwa, modlić się, spowiadać się, niebo, czyściec, piekło • Inne najwcześniejsze bohemizmy: komin, komnata, stodoła, bażant, barwa, berło (często pośrednie)

Wpływy leksykalne • Terminologia administracyjna (XIII/XIV w. ): oprawca `urzędnik sądowy’, biernia `podatek’, starosta • W. XV – ok. 800 nowych bohemizmów, w. XVI – ok. 400, np. praca, pracować, przywłaszczyć, zwłaszcza, hnet (> dziś wnet), podnieta `żagiew, podpałka’, przen. `bodziec, impuls’, czyhać, czytelnik, dowcip, obywatel, wzacny (> zacny), wynalezek (>wynalazek), wzmienka (>wzmianka), ponieważ, uprzejmy, żartować • Potem tylko sporadyczne bohemizmy (XIX i XX w. ): lump, masarz `rzeźnik’, pawlacz `schowek pod sufitem’, polka `taniec’, spolegliwy

Wpływ języka czeskiego na kształtowanie się polszczyzny literackiej • Rozmiar wpływów czeskich • Wypowiedzi współczesnych o prestiżu czeszczyzny • Język czeski – rola arbitra w walce o prymat w języku literackim między cechami wielkopolskimi i małopolskimi. Zwyciężają te cechy, które są zgodne z językiem czeskim (np. brak mazurzenia, zachowanie nagłosowego chw-, ra-, ja-, wygłosowego -ch, ściągniętych form czasowników bać się, stać

Bohemizmy obecnie • Zapożyczenia czeskie – na 3 miejscu wśród zapożyczeń (po łacińskich i niemieckich), wyprzedzają liczniejsze w słowniku, lecz rzadsze w tekście pożyczki francuskie • Znaczna część bohemizmów to leksemy częste, należące do słownictwa podstawowego, wspólne różnym odmianom polszczyzny (praca, pracować, własny, tydzień, społeczny, szkoła, obecnie, serce, sztuka, bezpieczny) i do wyrazów gramatycznych: (właśnie, bez, zwłaszcza, ponieważ, wobec, właściwie, niestety, musieć) • 132 bohemizmy leksykalne w USJP (por. 829 Witaszek. Samborska). Przyczyny rozbieżności.

O czechizmach w teorii kultury języka polskiego Łukasza Górnickiego • Łukasz Górnicki (1527 -1503)humanista, studia w Padwie, sekretarz i bibliotekarz króla Zygmunta Augusta • autor opracowań Dzieje w koronie polskiej; rozprawy filozoficznej rzecz o dobrodziejstwach • Krytyka zbędnego zapożyczania, rola języka czeskiego – arbiter elegantiarum

O czechizmach w teorii kultury języka polskiego Łukasza Górnickiego • Abowiem nasz Polak, by jedno kęs z domu wyjechał, wnet nie chce inaczej mówić, jedno tym językiem, gdzie troszkę zamieszkał, jeśli był we Włoszech, to za każdym słowem, Signor, jeśli w Francyjej, to, Par ma foi: jeśli w Hiszpanijej, to, Nos otro cavaglieros; a czasem drugi, chocia nie będzie w Czechach, jedno iż granicę śląską przejedzie, to już inaczej nie będzie chciał mówić, jedno po czesku, a czeszczyzna wie to Bóg jaka będzie. A jeśli mu rzeczesz, żeby swym językiem mówił, to powieda, iż zapomniał, abo że mu sie przyrodzony język prawdziwie gruby widzi, czego dowodząc, wyrwie jakie staropolskie z Bogarodzice słowo, a z czeskim jakim gładkim słówkiem na sztych je wysadzi, aby swego języka grubość, a obcego piękność pokazał.

O czechizmach w teorii kultury języka polskiego Łukasza Górnickiego • Niema sie co podobać, kiedy kto mając swe włosne polskie słowo, zarzuciwszy ono, pożycza na jego miejsce z cudzego języka, a miasto stanow koronnych, mówi stawy koronne, bo to jest nie inaczej, jedno, jako kiedyby kto Polaki wyganiał z ziemie, a Czechy do niej przyjmował, w czym jakiby był rozum, widzi to każdy. Prawda jest, gdzieby słowa polskiego nie było na tę rzecz, którą by Polak okrzcić miał, abo w przetłumaczaniu z jednego języka na drugi potrzebowałby cudzego słowa, nie telko tego nie ganię, kiedy z tak podobnego naszej mowie języka, jaki jest czeski, weźmie słowo.

Wpływ języków ruskich (ukraińskiego i białoruskiego) na polszczyznę • Zapożyczenia z języków ruskich (ukraińskiego i białoruskiego) nazywamy rutenizmami. • Języki te oddziaływały na polszczyznę od XIV do XIX wieku. • Były to zarówno wpływy na polszczyznę ogólną, jak i na jej odmiany terytorialne, szczególnie tzw. kresowe (północno- i południowokresowe). HJP 2012

Oddziaływanie języków ruskich na fonetykę i morfologię • • • Typ depczę, szepczę Typ -icz, -owicz/-ewicz Zanik a pochylonego (wpływ wspomagający) Spółgłoska h dźwięczne (por. hołota, hodować) Ślady pełnogłosu: czereśnia (stp. trześnia) Formanty pochodzenia ruskiego: -ajło, -uk, -ko (zwłaszcza w nazwiskach) HJP 2012

Rutenizmy • Zapożyczenia z języków ruskich pojawiły się już w średniowieczu. • Stulecia XVI–XVII to czas szczególnej żywotności rutenizmów. • Język starobiałoruski był jednym z języków Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W tym języku powstawały dokumenty w Wielkim Księstwie Litewskim. • Rutenizmy od XIX w. stopniowo zaczęły wycofywać się z języka literackiego. Sporo w literaturze romantyzmu. • Za pośrednictwem języków ruskich do polszczyzny trafiła też większość zapożyczeń tureckich. HJP 2012

Języki ruskie jako medium • Pośrednictwo języków ruskich – zwłaszcza ukraińskiego – w przejmowaniu wyrazów z języków orientalnych (tatarsko-tureckich) • Przykłady: atłas, bisior ‘tkania jedwabna’, bachmat ‘koń tatarski’, bazar ‘targowisko’, basza ‘dygnitarz’, bisurmanin ‘muzułmanin’, buhaj ‘byk’, haracz ‘danina’ horda/orda ‘wojska tatarskie’, janczar, jasiek (rus. jasyk, tur. jastyk), jasyr, juki ‘tłumoki’, kaftan ‘ozdobna szata zwierzchnia’, kobierzec ‘zasłona’, koczowisko ‘obozowisko ludu nieosiadłego’, szarawary ‘szeroki, fałdzisty ubiór’, tapczan, torba ‘worek’, ułan ‘szlachcic tatarski’, wataha ‘grupa ludzi’, wojłok ‘podkład pod siodło’ HJP 2012

Zapożyczenia bezpośrednie • Przykłady zapożyczeń bezpośrednich z języka ukraińskiego: • czereśnia – w pol. od XVIII w. , staropolskie trześnia / czrzesznia < ukr. czeresznja (pełnogłos) [psł. čersnja] • błahy – od XVI w. `niemający znaczenia, wartości, niegodny uwagi’, daw. `mizerny, nikły, lichy, nikczemny’ < ukr. blahyj `zły, stary, lichy, nędzny, słaby’ (-ła- cerkiewizm, por. pol. błogi) HJP 2012

Zapożyczenia bezpośrednie • hołota – od XVIII w. `męty społeczne, motłoch’, dawniej też `pospólstwo’ < ukr. holota `uboga ludność, biedota, pospólstwo, motłoch ’, to z psł. *golota (por. stp. gołota). • hodować – od XVI w. `pielęgnować, uprawiać, wychowywać’ (także np. u Stryjkowskiego hodować święta `obchodzić’), < stukr. hodovaty `karmić, utrzymywać’, to z psł. *godovati `świętować, ucztować, karmić, wychowywać’, por. daw. rodzime godować `biesiadować, ucztować’. HJP 2012

Zapożyczenia pośrednie • Przykład zapożyczenia pośredniego (za pośrednictwem ruskim z języków orientalnych): • kaftan – w pol. od XV w. , dziś ‘luźna kurtka lub bluza’, kiedyś głównie o kurcie wojskowej skórzanej albo z tkaniny’ < strus. kaftanъ, kavtanъ < tur. kaftan (osmań. i tatar. ), podobno przez arab. z pers. chäftan. Z osmań. znane też na zachodzie Europy, głównie jako nazwa stroju tureckiego (por. wł. caffettano, hiszp. caftan, franc. cafetan, caftan, niem. kaftan) HJP 2012

Zapożyczenia pośrednie • Przykłady zapożyczeń pośrednich (za pośrednictwem ruskim z języków orientalnych): • bohater – w pol. od XV w. , < ukr. bogatyr `bohater’ < strus. bogatyrъ, bogaturъ < sttur. baϒatur, a to ostatecznie z pers. bahadur `siłacz’. • borsuk – w pol. od XV w. , < ukr. borsuk < strus. borsukъ , z języków tatarsko-tureckich (por. tur. borsuk / porsuk, tat. bursyk / barsyk). Rutenizm wyparł rodzimy wyraz jaźwiec. HJP 2012

Przykłady rutenizmów leksykalnych • bałamut, bojar, chłystek, chwost, czeremcha, czerep, czereśnia, czupryna, duby ‘brednie’, hałastra ‘gawiedź’, harmider hodować, huba, hulaka, hulać, hultaj, jarmułka, kaczan, kolasa, krynica, manowiec ‘bezdroże’, morda, odzież, samowar, serdak, Wołoch, wertepy, zbroja ‘broń’, znachor, ohydny, haratać, harować, błahy ‘słaby’, hołubić HJP 2012

Ukrainizmy we współczesnej polszczyźnie • Współczesna polszczyzna – w USJP 530 zapożyczeń wschodniosłowiańskich (168 ukrainizmów), por. 220 ukrainizmów – Witaszek-Samborska • Leksyka nienacechowana, np. bohater, borsuk, chata, fasola, hałas, hodować, kukurydza, tapczan, tytoń. • Słownictwo nacechowane, np. kudły, morda, pajda, bohomaz, hałastra, hołota, jełop, kacap, tuman. • Historyzmy, np. ataman, bułat, horodniczy, jasyr, kniaź, osełedec, sicz. • Etnografizmy, np. chutor, hołoble, korowaj, połonina, porohy, prysiudy, serdak, watra.

Regionalizmy kresowe pochodzenia ruskiego • Regionalizmy kresowe pochodzenia ruskiego (np. chołodziec, hreczka, kucja/kutia, makutra), na północy – pochodzenia białoruskiego, na południu – ukraińskiego. • Nasycenie polszczyzny południowokresowej elementami ukraińskimi. • Polszczyzna południowokresowa jako pośrednik w przejmowaniu wyrazów pochodzenia ukraińskiego przez język literacki.