Przekady Biblii jako czynniki sprawcze rozwoju polszczyzny literackiej

Przekłady Biblii jako czynniki sprawcze rozwoju polszczyzny literackiej • Halina Karaś • Instytut Języka Polskiego UW

Literatura • Stanisław Urbańczyk, Szkice z dziejów języka polskiego, dowolne wydanie. • Witold Taszycki, Uprawa języka polskiego w dobie odrodzenia, [w: ] Odrodzenie w Polsce. Historia języka, cz. 2. pod red. M. R. Mayenowej i Z. Klemensiewicza, Warszawa 1962, s. 7 -25. • Stanisław Rospond, Język renesansu a średniowiecza na podstawie literatury psałterzowo-biblijnej, tamże, s. 61 -191. • Władysław Kuraszkiewicz, Z różnic języka potocznego i literackiego w XVI wieku, tamże, s. 195 -232. • Irena Kwilecka, Studia nad staropolskimi przekładami Biblii, Poznań 2003. • Izabela Winiarska-Górska, Język, styl i kulturowa rola szesnastowiecznych protestanckich przekładów Nowego Testamentu na język polski: między nowatorstwem a tradycją, [w: ] Polszczyzna biblijna. Między tradycją a współczesnością, t. 1. , red. S. Koziara, W. Przyczyna, Tarnów, s. 279 -312. • Izabela Winiarska-Górska, Szesnastowiecznych tłumaczy Biblii dialog z tradycją, „Poradnik Językowy” 2009, z. 5. • Szesnastowieczne przekłady Ewangelii pod red. Izabeli Winiarskiej-Górskiej: www. ewangelie. uw. edu. pl • Piętnastowieczne przekłady Nowego Testamentu – elektroniczna konkordancja staropolska. Internetowa baza danych pod red. Mariusza Leńczuka: http: //stnt. ijp -pan. krakow. pl

Biblia • Biblia < lm. grec. βιβλία, biblia ‘księgi’ od grec. biblion ‘zwój papirusu, księga’ • „Pismo Święte” tłumaczenie łac. „Sacra Scriptura” • Hebrajskie berit – greckie diatheke – 1. przymierze’ układ Boga i człowieka’ (religia przymierza) i 2. testament (jeśli dotyczy księgi) ‘to, co zostało zapisane’, łac. testamentum ‘przymierze, Biblia’

Staropolskie przekłady Biblii na język polski • Biblia Królowej Zofii (szaroszpatacka), 1455 – data ukończenia t. 1, Do II wojny światowej zachowało się 185 kart, ze Starym Testamentem (do księgi Estery). • Zaginęła podczas wojny, ale tekst przetrwał dzięki wydaniom XIX - i XX-wiecznym (Antoniego Małeckiego z 1871, fototypicznym Ludwika Bernackiego z 1930). • Wzorowe wydanie Stanisława Urbańczyka i Vladimira Kyasa Biblia Królowej Zofii (Szaroszpatacka) wraz ze staroczeskim przekładem Biblii, pochodzi z lat 1965 -1971. • Wzorowana na przekładzie czeskim, wiele bohemizmów, zwłaszcza w części 1.

Biblia Szaroszpatacka hjp 2012

Szesnastowieczne przekłady Biblii na język polski • Wiek XVI to złoty okres przekładów Pisma Świętego na języki narodowe, również na język polski. • W Rzeczypospolitej tłumaczeniami zajmowali się zarówno katolicy, jak i protestanci, a efekty ich pracy doprowadziły do ukształtowania polskiego stylu biblijnego (PSB). • Istotną cechą tych przekładów jest adaptacja dla potrzeb polszczyzny leksyki obcej, w tym abstrakcyjnej, ale też stosowanie leksyki rodzimej, używanej do nazywania realiów życia w Rzeczypospolitej okresu Renesansu.

Zestawienie przekładów drukowanych w latach 1551 -1599 (1) Data 1551 1553 Księga Tłumacz lub wydawca Nowy Testament Ewangelia według św. Mateusza Stanisław Murzynowski wyd. Jan Seklucjan Nowy Testament wyd. Jan Seklucjan Podłoże konfesyjne luterańska Podstawa grecka i łacińska: dwujęzyczna edycja Erazma z Rotterdamu w wydaniu Brylingera z 1543 r. , oparta na trzecim wyd. Erazma z r. 1522. Pomocniczo Wulgata i tekst grecki w wyd. Kolineusza z 1534 r. grecka (jw. )

Murzynowski 1551

Zestawienie przekładów drukowanych w latach 1551 -1599 (2) Data Księga Tłumacz lub wydawca 1556 Nowy wyd. Maciej katolicka Testament Szarffenberger, red. Marcin Bielski 1561, Stary i tłum. Jan wyd. 2 Nowy Leopolita 1575 Testament Podłoże konfesyjne katolicka Podstawa Wulgata + pomocniczo przekład grecki i komentarze

Zestawienie przekładów drukowanych w latach 1551 -1599 (3) Data Księga Tłumacz lub Podłoże Podstawa wydawca konfesyjne tłumaczenia 1563 Stary i Nowy Testament tzw. Biblia brzeska (radziwiłłowska, pińczowska) zespół tłumaczy: m. in. Jakub Lubelczyk, Jan Łaski, Andrzej Trzecieski (mł. ), Piotr Statorius. Stojeński, Jan Thenaud, Franciszek Stankar kalwińska hebrajski, grecki + łac. Wulgata Pomocniczo: 1. Łacińska Biblia Roberta Stephanusa (Estienne’a ) z 1557 r. , oraz Santesa Pagniniego oraz tłumaczenie łacińskie NT Teodora Bezy. 2. Przekład kalwiński Roberta Olivétana drukowany od 1535

Zestawienie przekładów drukowanych w latach 1551 -1599 (4) Data Księga Tłumacz lub wydawca Podłoże Podstawa konfesyjne tłumaczenia Szymon Budny ariańska grecka 1572 Stary i Nowy Szymon Testament Budny (nieświeska) ariańska hebrajski, grecki, łaciński + Wulgata + przekłady cerkiewnosłowiańskie 1574 Nowy Testament Szymon Budny ariańska łaciński (Wulgata) + grecki 1577 Nowy Testament Marcin ariańska Czechowic 1570 Apokryfy i Nowy Testament grecki (w komentarzach odnosi się do Wulgaty)

Zestawienie przekładów drukowanych w latach 1551 -1599 (5) Data Księga Tłumacz lub wydawca Podłoże Podstawa konfesyjne tłumaczenia 1589 Nowy Testament wyd. zm. Szymon Budny ariańska grecka + Wulgata 1593 Nowy Testament Jakub Wujek katolicka Wulgata + grecki: kombinacja Poliglotty Kompluteńskiej z wydaniem R. Stephanusa z 1551 r. 1599 Stary i Nowy Jakub Testament Wujek katolicka Wulgata + grecki + hebrajski

Przekłady Jakuba Wujka

Przekłady w XVII w. • siedemnastowieczna: • 1632 – Biblia gdańska (nazywana tak od miejsca wydania), przekład Daniela Mikołajewskiego (wspólna księga – kalwińska i braci czeskich, z czasem uznana za protestancki biblijny tekst kanoniczny) • Tytuł: Biblia święta, to jest księgi starego i Nowego Przymierza z żydowskiego i greckiego języka na polski pilnie i wiernie przetłumaczone

Biblia brzeska • Biblia swięta, tho iest, Księgi Starego y Nowego Zakonu, wlasnie z Zydowskiego, Greckiego, y Łaćińskiego, nowo na Polski ięzyk z pilnośćią y wiernie wylożone [tzw. "Biblia brzeska"] [Stary i Nowy Testament]

Biblia nieświeska • [Biblia nieświeska] • Biblia. To iest księgi starego y nowego przymierza znowu z ięzyka Ebreyskiego, Greckiego, Łacińskiego na polski przełożone

Sz. Budny: Mt, 3, 4 • A ten Johan miał odzienie swe z sierści wielbłądowej/ a pas rzemienny około biodr swoich/ a potrawa jego były: akrydy i miod leśny (Mt, 3, 4). • Na marginesie: Akrydy/ to jest kobyłki abo szarańcza/ iako w onych krainach • Tłumaczenie łacińskiego leksemu locusta i greckiego akris w XVI-wiecznych przekładach Ewangelii: 1551 1553 szarańcza 1556 1561 1563 kobyłki szarańcza 1570 akrydy 1572 1577 1593 szarańcza 1599

Zapożyczenie formalno-semantyczne akrydy • Szarańcza to egzotyczny owad, niegdyś nieznany mieszkańcom Europy Zachodniej i Środkowej. • W przytoczonym wersecie szarańcza występuje jako pokarm Jana Chrzciciela. • Leksem szarańcza został zapożyczony na początku XVI wieku z języka tureckiego za pośrednictwem języka ruskiego, a etymologia wyrazu odsyła do koloru owada – sary ‘żołty, płowy’. • Na gruncie polskim wykształcił się odpowiednik dla obcego leksemu, a mianowicie kobyłka. W ten sposób w staropolszczyźnie określano konika polnego, który przypomina szarańczę. • Szymon Budny, nie zastosował ani zapożyczenia tureckiego, ani wyrazu kobyłka. W jego przekładzie pojawia się adaptacja greckiego słowa akris – akrydy.

Uzasadnienie Budnego dla użycia wyrazu akrydy Budny na marginesie uzasadnia użycie wyrazu akrydy: Zostawiłem i tu greckie słowo Akridies dlatego, że je różnie rozumieją. Jedni domnimają, żeby to były gruszki, drudzy, że raki, inszy to mają za rzepę, inszy za serduszka u ziół etd. Nasze tłumacze wszytcy szarańczą przełożyli, ale niepodobieństwo, aby on zacny mąż tak plugawe i jadowite miał jeść robactwo. Kwilecka I. , Studia nad staropolskimi przekładami Biblii, 2003, s. 249.

Sz. Budny: Mt 10, 29 • Aza nie dwa wrobla przedają za assarion (Mt, 10, 29) • Na marginesie: assarion pieniążek, który ważył ćwierć łota miedzi • Odpowiednikiem wyrazu assarion w XVIwiecznych przekładach Ewangelii jest wyłącznie leksem pieniądz lub pieniążek. • Słowo assarion jest adaptacją greckiego wyrazu ασσαριου (assariou).

Mt 10, 29 w przeglądarce wersetów równoległych • • • 1551: Záli dwu wrobliku za pieniądz nie przedają? a wżdy jeden z nich nie upadnie na ziemię okrom ojca waszégo, 1553: Záli dwu wrobliku za pięniądz F nie przedają? a wżdy jeden z nich nie upadnie na ziemię okrom ojca waszégo, 1556: Zali dwu wroblow zá pieniądz nie przedawáją? I jeden z nich nie pádnie ná ziemię bes ojcá wászego. 1561: I zaż nie dwu Wroblow przedáją zá drobny pieniądz? á wżdam i jeden z nich nie pádnie ná ziemię, krom wolej ojcá wászego. 1563: Izali dwu wroblikow zá pieniądz nie przedáją? á wżdy jeden z tych nie upadnie ná ziemię okrom Ojcá wászego 1570: Aza nie dwa wroblá przedáją zá Assárion? á jeden z nich nie pádnie ná ziemię bez Ojcá wásze(go). 1572: Aza nie dwa wroblá przedáją zá Assárion? á jeden z nich nie pádnie ná ziemię bez Ojcá wásze(go). 1577: Izali dwu wroblikow zá pieniążek nie przedáją? á wżdy jeden z nich nie upádnie [ná ziemię] okrom Ojcá wászego. 1593: Izali dwu wroblikow zá pieniądz nie przedáją: á wżdy jeden z nich nie upádnie ná ziemię oprocz Ojcá wászego? 1599: Izali dwu wróblów zá pieniądz nie przedáją, á jeden z nich nie upádnie ná ziemię bez ojcá wászégo?

Przekłady Biblii na język polski w XVI wieku – namysł i liczne przypisy, jak w wersecie Mt 9, 13 - * gdzie] więc szedwszy, nauczcie się, co jest [ono] Miłosierdzia *chcę] a nie ofiary, bom ci [ja] nie przyszedł *wezwać] sprawiedliwych, ale grzesznych ku upamiętaniu. (Marg. : *a; Ose 6, Mat 12; *pożądam; * wzywać) (Murzynowski). Ale szedszy nauczcie się, co jest: *Miłosierdzia chcę, a nie ofiary; bom ci ja nie przyszedł abym wzywał sprawiedliwych, ale grzeszników ku upamiętaniu. (Marg. : * Ozee. 6. v. 7. […]) (B. brzeska). - -Szedszy lepak, nauczcie się, co jest: Miłosierdzia chcę a nie ofiary. Bo nie przyszedłem przyzywać sprawiedliwych, ale grzesznych do pokajania (Marg. : Ozee 6) (Budny). - Ale szedszy nauczcie się, co jest, c Miłosierdzia chcę a nie ofiary, bom nie przyszedł wzywać sprawiedliwych, ale grzeszników +ku upamiętaniu. + (Marg. : c Ozee 6 v. 7, Niżej 12 v. 7, ; d(o) Tim 1 v. 15). (Czechowic).

Psalm 8 Biblia brzeska Biblia nieświeska • 1. Przedniejszemu nad śpiewaki na A Githith psalm Dawidow • Na marginesie: A Jest niejaki instrument abo pieśń • Przedniejszemu na = Gitycie, psalm Dawidow 8. • Na marginesie: = Gityth też śpiewackie naczynie hjp 2012

Glosy i sposoby ich wprowadzania: kwestia weryfikacji imienia Belzebuba (Mat 10, 25) - Dość uczniowi, aby był jako mistrz jego a sługa jako pan jego. Jeśliżeć *gospodarza] Beelzebulem E nazwali, czem że nie więcyj *domowe] jego? (Marg. prawy: *pana domu♂ abo tego który jest Panem w domu; *czeladź); (Marg. lewy: E W greckiem języku, którem Testament Nowy jest pisany, wszędzie czarta tego Beelzebulem a nie Beelzebubem piszą […]. Ludzie niektórzy przezwisko jego odmienili, nie wiedząc, co zebul znaczy) (Murzynowski). - Jeśli domowego gospodarza =Belzebubem nazwali, jako więcej domowniki jego? Przeto nie bojcie się ich (Marg. : = grecskie księgi miasto Beelzebuba mają Beelzewuła, ale omylnie. ) (Budny). - Jeśliżeć domowego gospodarza Beelzebulem [nazwali], jakoż daleko więcej domowniki jego? (Marg. : – [zowią]) (Czechowic). - Jeśli gospodarza Beelzebubem nazwali, jakoż daleko więcej domowniki jego? (Wujek).

Przypisy w Biblii brzeskiej: Mt 10, 25 Dosyć uczniowi aby był jáko mistrz jego, á sługá jáko Pan jego, Jeśliżeć samego gospodarzá FBeelzebulem názwáli, jakoż daleko więcej domowniki jego? Na marginesie: FByło to imię bałwana jednego, które znaczy Boga much, a tym imieniem potym był czart nazwan.

Odpowiedniki leksykalne w XVI-wiecznych przekładach Ewangelii: Mt 16, 18 • i ja też tobie powiedam, Żeś ty jest A Petrus, i na tyj petrze zbuduję *cerkiew’ moję, a *bramy] piekielne *nie przemogą jej]. (Murzynowski); (Marg. : – A […]; *zbór abo kościół […]). • Ale ja tobie powiedam, iżeś ty jest Piotr, a na tej opoce zbuduję kościół mój (B. brzeska). • I ja zaś mówię tobie, iż ty jesteś skalny, a na tej skale zbuduję mój zbór (Budny). • A ja też tobie powiedam, iżeś ty jest opoczysty, a na tej opoce zbuduję zbór mój (Czechowic). • A ja też tobie powiadam, żeś ty jest Piotr, a na tej opoce zbuduję kościół mój (Leopolita). • A ja tobie powiadam, iżeś ty jest opoka, a na tej opoce zbuduję kościół mój (Wujek).

Mt. 6 • Modlitwa Pańska w przekładzie Murzynowsk iego poprawiona przez Sandeckiego. Małeckiego

Modlitwa Pańska w Biblii brzeskiej

Modlitwa Pańska w Biblii brzeskiej

Modlitwa Pańska w Biblii Jakuba Wujka i Biblii gdańskiej Za: Tomasz Lisowski, Ojcze nasz – przekład – modlitwa. Problem derytualizacji języka polskich translacji biblijnych, „Poradnik Językowy” 2016, z. 5, s. 9.

Kanoniczny tekst utrwalony w polskim języku religijnym (i katolickim, i protestanckim) Tomasz Lisowski, Ojcze nasz – przekład – modlitwa. Problem derytualizacji języka polskich translacji biblijnych, „Poradnik Językowy” 2016, z. 5, s. 9.

Modlitwa Pańska w Biblii Tysiąclecia (1971) Uwspółcześnienie form rozkaźnika spotkało się z krytyczną oceną. Głos zabrała także Irena Bajerowa. „Stojąc na stanowisku, że styl biblijny powinien zachować swoją odrębność, opowiedziała się za umiarkowanym archaizowaniem przekładu biblijnego. Dyskutowany przekład Ojcze nasz uznała za niestosowny, ponieważ zbyt daleko odchodzi od wzorca utrwalonego w świadomości Polaków”. Lisowski, op. cit. , s. 11 -12 Zdaniem Lisowskiego (s. 14), „Ojcze nasz jest tekstem-formułą, tekstem należącym do sfery sacrum, zastygłym w swojej formie leksykalnej, frazeologicznej, składniowej, jak i obrazowej, tekstem, którego ze względu na jego dewocyjny charakter nie należy poddawać zabiegom modernizacyjnym”.

Psałterze staropolskie • Psałterz Kingi (XIII w. ) – prawdopodobny, nie tyle zaginiony, co nieodnaleziony, wzmiankowany przez staropolskich historyków. • Psałterz floriański (ok. 1370 – pocz. XV w. ), rękopis w językach łacińskim, polskim i niemieckim, iluminowany, spisany na pergaminie w dwóch kolumnach. Wersety poszczególnych części językowych są oznaczone kolorowymi inicjałami, łacińskie – na ogół złotymi, polskie – niebieskimi, niemieckie – czerwonymi. Kodeks zawiera ponadto dwa prologi poprzedzające psałterz, oraz brewiarz – zamieszczony po nim. To pierwszy zachowany przekład psałterza i najstarszy zachowany w całości zabytek języka polskiego • Psałterz puławski (XV/XVI w. ) – zawiera tzw. argumenty, czyli poprzedzające każdy psalm figuryczne objaśnienie w kontekście Nowego Testamentu. Jest też ważnym źródłem filologicznym dla ustalenia czasu zmian w polszczyźnie (po raz pierwszy różny zapis samogłosek nosowych, dwa znaki na samogłoski nosowe). • Przekład ps. 50 – tzw. karta Świdzińskiego (medycka), z początku XV w.

Psałterze szesnastowieczne • Psałterz albo kościelne pienie króla Dawida, wydany przez Wietora w 1532 r. (zgodny ze średniowieczną tradycją translacji) • Walenty Wróbel, Żołtarz Dawidów na rzecz polską wyłożony, 1539 (prozą) • Mikołaj Rej, Psałterz Dawidów który snadź jest prawy fundament wszystkiego pisma krześcijańskiego (parafraza), 1541 • Jakub Wujek, Psałterz, 1594

Psałterze – przekłady poetyckie Poetyckie przekłady psałterza • szesnastowieczne: • Przekład Jakuba Lubelczyka 1558 (wraz z nutami) • Przekład Jana Kochanowskiego 1579 • siedemnastowieczne: • Mikołaj Sęp-Szarzyński, Rytmy (1601) – parafraza sześciu wybranych psalmów • Maciej Rybiński, Psalmy Dawidowe na melodię psalmów francuskich urobione, 1605, 1608 i nast. (przekład kalwiński, którym posługiwali się także arianie do czasów własnego przekładu wydanego w Rakowie w 1610 r. )

Psałterze poetyckie • Psalmy Dawidowe z Ewangelią Pana Chrystusową zgodne, do których są przyłączone pieśni pobożne, Druk: Sebastian Sternacki, Raków 1610 (do 1625 r. co najmniej cztery edycje; przekład przygotowany po r. 1605 dla Braci Polskich, prawdopodobny wydawca to Walenty Szmalc (Smalcius), teolog i polemista ariański. • Psałterz – obok przekładu psalmów – zawiera też w pierwszej części duży wybór psalmów w tłumaczeniu Jana Kochanowskiego (ewenement w kancjonale innowierczym), zaś w drugiej – zbiór pieśni zadomowionych w hymnice reformacyjnej.

Psałterze poetyckie • Jeden z nielicznych zachowanych egzemplarzy psałterza znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie (na płycie „Nad złoto droższe. Skarby Biblioteki Narodowej”, s. 49, plik Album). • Salomon Rysiński, Niektóre psalmy Dawidowe, 1614 • Wespazjan Kochowski, Psalmodia polska (parafraza 36 psalmów prozą), 1695

Przydawki: Psalm 21 Rej (8) Wielkie kochanie Wielki upominek Ze złota najjaśniejszego Żywot… niedokończony Przełożone dobro Wielką cześć Weźrzenim miłosiernego wzroku Miły panie Kochanowski (10+1) Nieśmiertelnej radości Więtsza uciecha Z kamienia drogiego Nieprzeżytego wieku Wielka cześć Wielkiej…zacności Wieczny Boże W ognistym piecu W gniewie nieznośnym Łuk nieuchronny Łagodnymi … pieśniami hjp 2012 4 -Wujek (tak i w Wulgacie) Z kamienia drogiego Wielką ozdobą Piec ognisty Z synów ludzkich BT: pomyślnymi błogosławieństwami Koronę szczerozłotą Długimi dniami Wielka… chwała Wszystkich … wrogów Piecem ognistym Synów ludzkich

Psalm 21: tłumaczenie Kochanowskiego i w Biblii Tysiąclecia hjp 2012

Psalm 18: różnice między tłumaczeniem prozą a poetyckim Budny Kochanowski Więc wsiadł na cheruwa i latał i jeździł na pierzu wietrznym Siedział na lotnym cherubie, na niezścignionych| Skrzydłach latał akwilonów nieujeżdżonych| akwilion = wiatr północny hjp 2012

Neologizmy – nazwy wykonawców czynności Wulgata Leopolita (L), Wujek (W) Exactor Murmurator Sator Ventilator Elevator Separator Nalegacz (L) Narzekacz (W) Osiewacz (L) Przewiewacz (L) Wywyższacz (W) Oddzielacz (W) hjp 2012

Sposoby translacji Biblii • W okresie staropolskim wykształciły się dwie szkoły translacji Biblii: 1) tłumaczenie dosłowne (verbum de verbo), trzymające się ściśle łac. Wulgaty, z zachowaniem łac. szyku i łac. konstrukcji składniowych, 2) tłumaczenie swobodne, z licznymi objaśnieniami i uzupełnieniami, ze swobodnym szykiem składniowym i stylem zbliżonym do mowy potocznej.

Typy przekładu Biblii • W związku z tym w literaturze biblijnej wyróżnia się dwa typy przekładów, dokonywane z myślą o określonym odbiorcy: 1) typ umownie określany jako przekład oficjalny, czyli tłumaczenie wierne, bez objaśnień i komentarzy, 2) tłumaczenie dla ludu, w swej początkowej fazie przeznaczone do „wykładania ewangelii” w kościele, z czasem też – do czytania. Jego istotną cechą są komentarze wtopione w tekst, dostosowane do mentalności prostego odbiorcy.

Staropolskie tłumaczenia Biblii z podziałem na typy przekładu • Pierwszy typ przekładu reprezentują: Psałterz floriański, Psałterz puławski, Biblia królowej Zofii, NT Szarffenbergera z 1556 r. czy Harmonia ewangeliczna z Biblioteki Ordynacji Zamoyskich, • typ drugi zaś: oparte na Ewangelii fragmenty Kazań gnieźnieńskich (np. kazanie na dzień Bożego Narodzenia), oparta na ewangeliach ogromna część Rozmyślania przemyskiego czy Żywota Pana Jezu Krysta Baltazara Opecia, Żołtarz Wróbla, Psałterz Reja (ok. 1546), Perykopy wielkopostne Tomasza Łysego ze Zbrudzewa.

Swobodne przekłady Biblii • Przekłady swobodne odegrały ogromną rolę zarówno w rozwoju polskiego słownictwa i rodzimej składni, jak i w popularyzowaniu tekstu biblijnego. • Typowy dla średniowiecza przekład dosłowny, podążający za Wulgatą, w renesansie został zastąpiony przekładem opartym nie tylko na Wulgacie czy Septuagincie.

Cechy przekładów swobodnych (1) – wprowadzanie do tekstu licznych nawiązań stylistycznoskładniowych, np. a gdyż ci, a wtedy, a tako więc, a przeto, co dawało efekt płynności tekstu, ukazywało relacje czasowe, logiczne, przyczynowo-skutkowe, – zmiana szyku wyrazów lub całych konstrukcji składniowych, – objaśnianie obcych nazw i terminów przez wskazywanie, do kogo lub czego dana nazwa się odnosi, np. łac. vir de Beniamin – mąż z tego to pokolenia, narodu Beniamina, Synaj – góra Synaj¸ a caesare Augusto – od cesarza, cożci mu imię Augustus dziano

Cechy przekładów swobodnych (2) – zastępowanie w tekście polskim rzeczownikami lub innymi zaimkami zaimków powtarzających się w oryginale, – liczne wyrażenia o charakterze emocjonalnym, np. partykuły, takie jak że czy typowy w dawnych tekstach dativus ethicus, czyli forma C. zaimka osobowego ty: on ci jest¸ iż ci się narodził, dodawanie epitetów, zdrobnień, np. łac. Christus – pol. miły Kryst, puer – dzieciątko miłe, – określenia wartościujące, np. wyraz święty dodawany do imion apostołów lub rzeczowników, takich jak anioł czy apostoł,

Wulgata a Biblia ks. Wujka • Po Soborze Trydenckim (1545 -63, w trzech „turach”, z przerwami): • łacińska Wulgata (łaciński przekład św. Hieronima z IV w. , dokonany z hebrajskiego lub aramejskiego, i greki) staje się przekładem kanonicznym dla Kościoła katolickiego, • wszelkie przekłady katolickie są oparte na tym właśnie tłumaczeniu. • Biblia Wujka przy swoich wybitnych walorach językowych i filologicznych spełniała też wszystkie warunki wyszczególnione w Regułach Indeksu, ogłoszonych przez Piusa IV w Konstytucji „Dominici gregis” z 1564 r.

Wulgata a Biblia ks. Wujka • To sprawiło, że Biblia Wujka stanowi osobną epokę w dziejach polskiej biblistyki. • W myśl ówczesnych założeń nie była to Biblia dla ludu, wierni bowiem mieli być głównie słuchaczami słowa Bożego, a nie czytelnikami Biblii. • Dobrze ten stan oddaje wołanie płomiennego kaznodziei, Piotra Skargi: „Nie ciśnijcie się do Biblii, wy ludzie świeccy; Biblia to kość twarda, a wy, Ludzie świeccy, słabe macie zęby: przeto i zęby popsujecie, a tego nie ugryziecie”.

Biblia ks. Wujka • Jakub Wujek dawał pierwszeństwo Wulgacie przed grecką Septuagintą i tekstem hebrajskim. • Zdaniem D. Bieńkowskiej, między tłumaczonym przez niego tekstem psałterza a jego polskim odpowiednikiem rzadko kiedy występuje bezpośrednia i jednostkowa wymiana słowo w słowo. • Najczęstsza jest sytuacja, gdy: • jeden wyraz tekstu podstawowego ma kilka (dwa lub więcej) ekwiwalentów polskich • bądź też odwrotnie – jeden wyraz translacji odpowiada kilku łacińskim.

Cechy translacji ks. Wujka (1) • Trzy główne sposoby wariantywnego tłumaczenia jednego wyrazu z tekstu podstawowego: a) wykorzystanie wyrazów i form należących do tej samej rodziny, lecz do innych części mowy, np. odium → nienawiść, nienawistny, nienawidzić

Cechy translacji ks. Wujka (2) • b) wykorzystanie wyrazów należących do tej samej rodziny i do tej samej kategorii gramatycznej, np. diluculum → rano, raniuczko retributio → odpłata, zapłata • c) wykorzystanie wyrazów różnordzennych, w tym obcych, np. manus → ręka, odnoga cithra → cytra, lutnia calix → kielich, kubek plebs → lud, ludzie, pospólstwo

Styl biblijny - cechy • Cechy polskiego stylu biblijnego (PSB) wykształciły się na podstawie piętnasto- i szesnastowiecznych przekładów Pisma Świętego (szczególna rola tłumaczenia J. Wujka, ale także Biblii brzeskiej). Są to: • W zakresie leksyki i frazeologii: • specjalne słownictwo i frazeologia, czyli tzw. biblizmy, np. wdowi grosz, umywać ręce, trąba jerychońska, egipskie ciemności lub plagi, Sodoma i Gomora, alfa i omega (w zapisie Alfa i Omega – jako synonim Boga w nawiązaniu do słów Jezusa z Apokalipsy św. Jana: Jam Alfa i Omega, Pierwszy i Ostatni, Początek i Koniec), manna z nieba, kolos na glinianych nogach, syn marnotrawny, zakazany owoc, Judaszowe srebrniki czy niewierny Tomasz,

Styl biblijny – cechy • w zakresie składni: • obfitość konstrukcji biernych oraz wypowiedzeń z imiesłowowymi równoważnikami zdania, zwłaszcza z imiesłowem uprzednim, np. : Odpowiedziawszy Jezus, rzekł… • paralelizm składniowy (powtórzenia i zdania zbudowane podobnie), • przewaga zdań współrzędnych nad podrzędnie złożonymi, • użycie spójników i, bo, a jako typowych wskaźników zespolenia, częste zaczynanie nimi zdań, • zmiany tradycyjnego szyku, np. przydawka przymiotna w szyku po rzeczowniku, np. do serc naszych, ale dopełniaczowa – przed rzeczownikiem, np. : idę Jego ścieżką; drżę przed Jego obliczem,

Styl biblijny – cechy • Ponadto za cechę polskiego stylu biblijnego uważa się ogólnie rozumianą podniosłość stylu i archaiczność języka, charakteryzującą się obecnością form regresywnych i archaicznych w stosunku do danej fazy rozwojowej polszczyzny.

Stylizacja biblijna • • Księgi narodu polskiego. . . A. Mickiewicza: • Na początku była wiara w jednego Boga, i była wolność na świecie. I nie było praw, tylko wola Boga, i nie było panów i niewolników, tylko patriarchowie i dzieci ich. Ale potem ludzie wyrzekli się Boga jednego i naczynili sobie bałwanów, i kłaniali się im. . . • Dzieje narodu polskiego. . . A Mickiewicza • Przeto Bóg zesłał na bałwochwalców największą karę, to jest niewolę. I stała się połowa ludzi niewolnicą drugiej połowy, chociaż wszyscy pochodzili od jednego Ojca. Bo wyrzekli się tego pochodzenia i wymyślili sobie różnych ojców; jeden rzekł pochodzi od ziemi, a drugi od morza, a inny od innych.

Stylizacja biblijna w przytoczonych fragmentach: • nawiązania do konkretnych ksiąg biblijnych, • specyficzny tok składniowy, • nagromadzenie zdań współrzędnie złożonych, • rozpoczynanie zdań od spójnika i, • częste przesunięcie orzeczenia na początek wypowiedzenia, • podniosłe i metaforyczne słownictwo.