ONTOLOJ Varlk var m 5201343 rn Ontolojisi ve

ONTOLOJİ Varlık var mı? 5201343 Ürün Ontolojisi ve Tasarım Felsefesi Prof. Dr. Serkan GÜNEŞ

Varlık Var Mıdır? Varlığın var olup olmadığı ezelden beridir ontolojinin temel problemlerinden biridir. Dolayısıyla bu soruya temelde iki adet cevabımız vardır. Varlık Yoktur Varlık Vardır

Varlık Var Mıdır? Bazarov’un tartışması Bana göre realist dönem Rus edebiyatının en belirgin özelliği, mükemmel anlatım ve anlatılanı okuyucunun gözünde bir resim gibi canlandıran kusursuz tasvir yeteneğidir. Bir karakterin içinde bulunduğu ortam, gördüğü manzara, karşılaştığı insan tipleri, mekân, zaman ve insanlar hakkında zihninde oluşturduğu mana, hissiyat, ifadeler, kimi zaman hikâyenin kurgusuna hizmet edecek küçük ayrıntılar harika anlatımı dili ile yazıya dökülür.

Varlık Var Mıdır? Bazarov’un tartışması • Edebiyatı toplumsal gelişmeyi sağlamada bir araç olarak görmüş olan Turgenyev’in Babalar ve Oğullar’da (1862) yarattığı oğul Yevgeniy Vasilyiç Bazarov karakterinin okuyucuya takdiminde de benzer betimleme mükemmelliği ile karşılaşmaktayız. Eğitimli ve kültürlü eski bir askeri hekimin oğlu olan Bazarov, kendini dik başlı bir nihilist olarak tanımlamakta, kendi varlığını sürekli olarak sorgulayan, lafta tüm değerleri reddeden ve hiçbir şeye inanmayan ancak uygulamada yaşamın her boyutuna ilgi duyan bir karakter olarak karşımıza çıkmaktadır. • Ivan Sergeyeviç Turgenyev, Babalar ve Oğullar, İletişim Yayınları, İstanbul 2015.

Varlık Var Mıdır? Bazarov’un tartışması • Bazarov’un gerçekten bir nihilist olup olmadığı bir kenarda dursun ki reddettiği aşk ve romantizm ile hem de karşılıksız bir aşk ile tanışacaktır, Bazarov’u konu almamızın temel sebebi misafiri olduğu Pavel Petroviç ile girdiği fikir mücadelesi ve ideolojik hesaplaşmadır. Bazarov ve Petroviç aynı meseleler üzerinde daimi suretle farklı görüşlere sahiptir. Ona göre yaşam içinde güzel ve anlamlı şeylerin olmadığı bir hiçliktir. Başka bir deyişle varlık da dâhil olmak üzere hiçbir şey yoktur. Kaldı ki Bazarov ve Petroviç üzerinde anlaşacağı veya uzlaşacağı var dediğimiz hiçbir şey bulamamıştır ve Bazarov romanın ana teması olan bu uzlaşamamazlık üzerinden var olan şeyleri yok olarak savunmuştur. Hatta daha da öteye giderek yokluğunda var olmadığı çıkarımına ulaşır, zira yokluk üzerine de bir uzlaşıya ulaşamamışlardır.

Varlık Var Mıdır? Gorgias tartışması • Onun bu yaklaşımı, ilk çağ filozoflarından Gorgias’ın iddiaları ile paralellik gösterir. Gorgias’a göre hiçbir şey var olamaz yani varlık diye bir şey yoktur. Ona göre bir şeyin var olabilmesi için varlığın herkesin üzerinde uzlaştığı bir şey olması gerekir. Daha da ötesi bir şeyin var olduğunu kabul etsek bile o varlık konusunda doğru bilgi olmadığından ki insanların aynı konuda kendince doğru olan farklı düşünceleri vardır, bilmeye esas varlık veya varlığın bilgisi yoktur. Yani varlık varsa da onu bilemeyiz. Var olmayanın bilgisi ise düşünülemez, anlatılmaz ve öğretilemez. Zira anlatmaya ve öğretmeye esas kelimler ve anlamları dahi farklı insanlar tarafından farklı anlaşılır. Gorgias’a göre, kısaca, varlık yoktur, var olmayanın bilgisi olmayacağından hiçbir şey bilinemez ve değeri yoktur; bilgi reddedilir.

Varlık Var Mıdır? Taoizm tartışması • Peki, nesnel dünyada gördüğümüz ya da var dediğimiz şeyler varsa bunu nasıl açıklayacağız? Bu konuya eğilen Taoizm’in cevabı nettir.

Varlık Var Mıdır? Taoizm tartışması • Nesnel dünyada gözlemlediğimiz her şey var olmayanların görünüşlerinden ibaret aldatıcı bir dünyanın var olmayan şeyleridir. Hiçbir şeyin olmadığı nesnel dünyada var olan tek ve gerçek şey her şeyin kendisinden çıktığı sonsuz öz Tao’dur. İnsanın yaşamı evrenin düzeni olan Tao’yu tanımakla geçen bir uğraştır. Taoizmi nihilizmden ayıran en önemli husus hiçliğin bir olan sonsuz öz Tao’yu doğurmasıdır. Bir’den ise karşıt ama bağımlı iki yani Ying ve Yang doğar. Bu İki’si Herşey’i türetir. O halde varlık var mıdır, yok mudur? Şimdi ontolojinin bu temel problemi temel başlıkları üzerinden irdeleyelim.

Varlık Var Mıdır? Diktonomi • Varlığın var olup olmadığı sorunu öncelikli olarak iki anlayışın oluşmasına sebebiyet vermiştir. Bunlardan birisi Gorgias tarafından öncülüğünü yapan nihilist düşüncedir. Yukarıda da bahsettiğim üzere nihilizm varlığı reddeder. Nihilizm’in varlığı reddetmesi, gerek bilgi gerekse dilde ki uzlaşamamazlık üzerinden hiçbir şeyin var olmadığını, bu nedenle hiçbir şeyin bilinemeyeceğini savunmasından kaynaklanır. Nihilizme göre üzerinde ortaklık olmayan hiçbir şey bilinemez ve değersizdir. Var olduğu savunulan şeyler, tüm değerler dâhil olmak üzere aslında bizler tarafından icat edilen ve daha sonrasında kölesi olduğumuz şeylerdir. Nihilizm bu tutsaklıktan kurtuluşu, inkârda ve zaman içinde yitirilmiş içgüdülerde arar.

Varlık Var Mıdır? Diktonomi • Diğer bir anlayış ise içinde birçok yaklaşım barındıran realizmdir. Realizme göre varlık, insan zihninden bağımsız olarak gerçekten vardır. Realizmde varlıkların insan zihinden bağımsız şekilde var olduğunu savunan alana ontolojik realizm, var olan varlıkların bir bilen özneye bağlı olarak var olduğunu savunan alana ise bilgiden dolayı epistemolojik realizm diyoruz. Bu açıdan bakıldığında realizm genel olarak varlık vardır der ancak varlık ne türden varlık vardır sorusuna farklı cevaplar vermektedir.

Varlık Var Mıdır? Diktonomi • Realist anlayış altında bir yaklaşım olan idealizm, varlığı maddi olmayan tinsel yani akıl ve düşünce ile vücut bulan bir varlık olarak kabul eder. Antik Yunan felsefesinin en önemli filozoflarından ve idealizmin en önemli temsilcilerinden olan Platon’un varlık konusundaki görüşlerinde gerçek varlığı değişmez, kalıcı ve ebedi-ezeli olarak gören Elea okulunun tesirlerini görmekteyiz. Platon, ilk kez Phaidon diyaloglarında bütünlüklü biçimde ilk kez ortaya koyduğu idealar öğretisinde; bir tarafta değişebilen nesne dünyasını, diğer tarafta idea (eidos) olarak ifade ettiği değişmez, ezeli ve ebedi, sadece akılsal olarak kavranabilen gerçek varlıklar dünyasını tanımlamıştır. İdealar öğretisinde bu iki farklı dünya arasındaki ilişki pay alma üzerine gerçekleşse de, bunu yetersiz gören Aristoteles bu iki dünyayı birleştirme çabasındadır.

Varlık Var Mıdır? Diktonomi • Aristoteles’e göre asıl varlık idea cinsinden formlardır. Ona göre maddi olanaklara sahip bir şeydir ve form onun gerçekleşmesine imkân sağlar. Yani madde ancak form ile var olabilir. Varlığın idea türünden olan başka bir filozof Hegel’dir. Ona göre gerçek varlık, kendinde olan potansiyeli gerçekleştirme amacında olan ve bu yüzden diyalektik süreç ile sürekli değişen ve gelişen Geist’tır (tin). Varlığın diyalektik gelişim süreci, yani bir bakıma özgürleşmesi birinci aşamada kendi içinde ve olanaklara sahip olan idea, ikinci aşamada ise ideanın kendini gerçekleştirmek için doğa ile temasını kapsar. İkinci aşamada idea doğada kendi özüne aykırı bir duruma düşer ve çatışma yaşanır. Üçüncü aşamada bu aykırılığı yok etmek için kültür dünyası devreye girer, zorunluluklardan özgürlüğe ulaşılır.

Varlık Var Mıdır? Diktonomi • Ona göre bir ağacın gerçeği meyvedir ve baştaki tomurcuğun amacı içindeki potansiyeli gerçekleştirerek meyve olmaktır. Tomurcuk çiçeğin açmasıyla yiter, çiçek ne zamanki meyveye dönüşür, yani bitkiye ilişkin hakikat ortaya çıkar, çiçeğin bitkinin yanlış bir açılımı (manifestation) olduğu görülür. İster tomurcuk ister çiçek isterse meyve birbirinden sadece ayrı değildir, ötesi, bir sonraki bağdaşmaz şekilde diğerinin yerini alır; birbiri ile çatışan ama biri diğerine bağımlı formlar organik bütünün anları (momentler) olarak karşımıza çıkar. • Georg Wilhelm Fredrich Hegel, The Phenomenology of Spirit, Cambridge University Press, Cambridge, 2018.

Varlık Var Mıdır? Diktonomi • Realizm altındaki diğer bir yaklaşım varlığı madde olarak kabul eden yaklaşımdır. Bu yaklaşım kendi içinde çeşitlense de özünde varlık öncesiz madde türünde vardır ve bize veya idea ile bağlantısı yoktur. Her ne kadar ilk çağ materyalistleri ilk varlığı su, hava ya bağlamış olsa da mekanik materyalizm gerçek varlığı bölünmez atom ve boşluk ve atomların kendinden mekanik hareketine veya Hobbes gibi boşluğu reddederek dolu bir evrende yer kaplayan mekanik yasalar bağlamında hareket halindeki cisimlere bağlamıştır. Marks ve Engels tarafından savunulan diğer bir yaklaşım olan diyalektik materyalizm de ise var olan madde cinsindendir ama varlığı ve hareketi ve değişimi mekanik değil ancak içeriğinde çatışma ve çelişkiler barındıran diyalektik yasalara tabidir. İçeriğinde çatışma ve çelişkiler barındıran bu itici güç sayesinde madde sürekli devrimsel ve sıçramalı değişim ve gelişim gösterir ve bir önceki halinde farklı öz niteliklere kavuşur. Diyalektiğin nicelikten niteliğe dönüş yasasına göre, madde belirli bir nicelik seviyesine ulaştıktan sonra, yeni bir nitelik sıçrama ve ani haliyle o varlıkta ortaya çıkar. Suyun kaynayarak buhar haline dönmesi, cansız varlığın yaşam niteliği kazanması, Marks’a göre yaşamın bilinçli varlığa dönüşmesi niceliğin niteliğe dönüşmesi olarak addedilmiştir.

Varlık Var Mıdır? Diktonomi • Bir tarafta idealist diğer tarafta materyalist yaklaşımın olması her ikisini kapsayan sentez düalist varlık anlayışının oluşmasına sebebiyet vermiştir. Fransız filozof Rene Descartes’in varlık anlayışına göre yaratan ve yaratılan olmak üzere birbirinden özce farklı iki töz vardır. Descartes kendinden olan, hiç bir şeye dayanmadan var olan sonsuz töz olarak Tanrı’yı tanımlamıştır. Buna karşın bir yaratana ihtiyaç duyan sonlu töz ise madde ve ruh olmak üzere ikiye ayrılır. Varlıkları birbirine dayanmayan bu sonlu tözlerden madde yer kaplar ama düşünemez ruh ise düşünür ama yer kaplayamaz. Descartes’in söylemleri varlığı zorunlu (vâcibü’l-vücûd) ve mümkün varlık (mümkinü’l-vücûd) olarak ikiye ayıran İslam filozofu Farabi ile benzerlik gösterir. Zorunlu varlık olarak Tanrı’yı işaret eden Farabi, mümkün varlığı yer işgal eden ve hareket eden madde ve aklen ulaşılan tefekkürden ibaret sunmaktadır. Farabi’ye göre madde Allah’ın zahiri Halk (mülk ve şehadet) âleminden tefekkür ise Allah’ın batini Emr (melekût ve gayb) âlemindendir. Mahiyetleri nedeniyle birine tesir eden kuvvet diğerine tesir etmediğinden madde ve tefekkürün varlığı birbirine dayanmaz ve birbirlerinden açık ve seçik şekilde ayrılır.

Varlık Var Mıdır? Diktonomi • Bir Realist varlık anlayışı altında ele alınacak dördüncü yaklaşım varlığı fenomen olarak gören söylemdir. Kökleri Kant ve daha sonra Husserl’e dayanan bu yaklaşım insan zihninden tam anlamıyla bağımsız olmayan bir varlık alanını tanımlar. Kant’a göre varlık bilgisi, anlama ve duyusal algılama yetisinden elde edilen ham malzemenin zihinde birleştirilip birlik kazanması ve zihindeki kategoriler aracılığı ile bir yapı kazandırılması ile oluşur. Bu varlık bizim bilgimiz dahilinde oluşan varlık olup biz bu varlığı ancak duyu verileri ile elde edilen görünüşü (fenomen) ile biliriz. Kant’a göre bu varlığın ötesinde kendi başına şeylerle (Ding an sich) var olanlar (numen) vardır ki biz bu kategorilere uymayan; aklın mevcut yetileri ile bilinemeyen şeyleri kavrayamayız. Dolayısıyla Kant düşüncesinde varlık fenomendir ve ancak bilen öznenin bilinci, olanak ve bilgi imkânları tarafından var olan bir varlıktır. Bilgiyi sınırı ve insan bağımlı tanımlayan Kant’ın, varlık alanını, algımızdan bağımsız bize görünmeyen asıl varlık alanı (numen) ve numenin bu dünyadaki görüntüleri olan bize görünen varlık alanı (fenomen) olarak kategorize ettiğini görüyoruz. Bu dikotomiye karşı çıkan Husserl’e göre ise varlığının bizden bağımsız bir var olma durumu yoktur, var olan sadece zihnimizin belirledikleri ve var ettikleri fenomenlerdir. Husserl’in Kant’taki numen alanın bilinmezliğine karşı duruşu nesnelerin özünün araştırılması ve şeylerin özünün bilinebilir olduğu motivasyonundan kaynaklanmaktadır. Ona göre fenomenler Kant’tan farklı olarak görünüşler değil özlerdir ve arkasında başka bir öz yoktur.

Varlık Var Mıdır? Diktonomi • Varlık hakkındaki diğer bir realist yaklaşım varlığı oluş olarak tanımlar. Kökleri Efesli Herakleitos’a dayanan bu yaklaşıma göre sabit ve değişmeyen varlık yoktur, hülasa varlık oluştur, akıştır ve değişimdir. Her şey akar mantığından hareketle evrendeki sonsuz döngüdeki düzeni ve aklı logos olarak tanımlayan Herakleitos, zıtlıklar arasındaki mücadele ve savaşı uyuma bir bakıma varlığa giden bir yol olarak görmüştür. Bu yolla bir bakıma diyalektik düşüncenin öngördüğü karşıtlık ve çelişki kavramlarına değinen Herakleitos, oluş halini logosun düzen oluşturan yasalarına bağlamaktadır. Zıtlık ve çelişkinin içerisinde çokluk barındırması, bu akışta her şeyin birbirine ihtiyaç duyduğu düşüncesini ortaya çıkarmıştır. Whitehead’e göre var olan her şey var olmak için başka bir varlığa ihtiyaç duyar.

Varlık Var Mıdır? Diktonomi • Bu derst ele alacağımız son realist yaklaşım varlığı varoluş olarak ele alan tasvirdir. Bu yaklaşımın en önemli temsilcisi Heidegger’in dikotomisinde bir tarafta nesneler ve diğer tarafta varlıklar bulunmaktadır. Varlıklar kendisi ve kendi dışındakileri sorgulama imkânına ve bu yolla bir varoluş potansiyeline sahipken, nesneler bu yetiden yoksun önümüzde hazır şeylerdir. Heidegger yaklaşımında varlığın kendisini keşfettiği ve sorguladığı yer Dasein’dir. Bu haliyle Dasein, fırlatıldığı nesneler dünyasında kendisini varoluşa taşıma gayesiyle kendisi keşfeder, bu süreçte nesneler ile karşılaşır onlarla ilişkiye girer, sonlu olduğunu bildiği halde olanakları dâhilinde geleceğe dair bireysel projeler geliştirir, kimi zaman otantik kimi zaman diğer Dasein’lerden ödünç aldığı varoluşu yaşamayı amaç edinir. Heidegger yaklaşımında asıl varlık bir öze ve kadere sahip olmayan kendini kendinde gerçekleştiren varoluştur. Heidegger’in öğrencisi Sartre’ye göre ise kendinde varlık ve kendisi için varlık olmak üzere iki tür varlık vardır. Özü önceden belirlenmemiş ancak kendi özünü belirleme ve bir varoluş gerçekleştirme kudretine sahip ve yine bu nedenle özgür olan insan kendisi için varlıktır. Sartre’ye göre varoluş özden önce gelir, yani insan evvela var olur ki bundan sorumlu değildir, sonra içinden bir tanesini seçebileceği bir olanaklar bütünü olan varoluş sayesinde kendi özünü yine tüm sorumluluğunu alarak kendi oluşturur. Peki, varlık sorusu felsefeciler için neden bu kadar önemlidir? Çünkü varlık var olmadan hiç bir şey olamaz, düşünülmez en önemlisi bilinemez.