Ljubica Baanac Zavod za sport i medicinu sporta

Ljubica Bačanac, Zavod za sport i medicinu sporta Rep. Srbije Jelena Kozoderović, Železnička tehnička škola, Beograd Irina Juhas, Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Boban Milojković, Kriminalističko-policijska akademija, Beograd

O prirodi nekog sporta može se govoriti na više načina, u zavisnosti od kriterija koje primenjujemo. Prema kriteriju stabilnosti – promenljivosti sredine u kojoj se izvodi, orijentiring spada u kategoriju sportova „otvorenih veština“ Prema kriteriju udela motoričkih i kognitivnih faktora, teško je pouzdano reći da li su za uspešnost u njemu važnije fizičke motoričke ili kognitivne sposobnosti. Ipak, većina orijentiraca se slaže sa mišljenjem Johansen-a (1991) koji kaže: “Mada je orijentiring, definitivno, fizički veoma zahtevan sport, kognitivni zahtevi mogu biti čak i naglašeniji”. Ako koristimo dvodimenzionalni taksonomski sistem A. Đentile (Schmidt & Wrisberg, 2008; Haibach et al, 2011) koji sadrži 16 različitih kategorija veština, onda bi ga mogli svrstati u najsloženije sportove (kategorija 16), jer je tokom nastupa sportista u kretanju (transport tela) i istovremeno manipuliše sa 2 predmenta (karta i kompas); kreće se u promenljivoj, otvorenoj sredini (teren koji se stalno menja, prisustvo drugih ljudi i prepreka), a njegovo izvođenje se razlikuje od pokušaja do pokušaja. 2 11 -12. 2013, N. konf. FSFV

Imajući u vidu visoku mentalnu zahtevnost o-sporta, tj. njegovu naglašenu kognitivnu prirodu, logično je da je obezbeđivanje uslova za uspešno kognitivno funkcijonisanje ključ uspeha svakog orijentirca. Da bi orijentirac tokom nastupa svoje kognitivne sposobnosti stavio u funkciju efikasnog korišćenja tehnika orijentisanja, neophodno je da postigne i održava stanje optimalne fiziološke i psihološke/kognitivne pobuđenosti. Dva istraživanja (Juhas i Bačanac, 2010; Juhas i sar. 2012) pokazala su da je visoka kognitivna anksioznost (strah od mogućeg neuspeha, grešaka, lošeg nastupa, gubitka koncentracije, nepostizanja ciljeva, negativnih ocena drugih itd) najpouzdaniji prediktor slabog takmičarskog izvođenja u orijentiringu. Bez obzira na starost, takmičarsko iskustvo i pol orijentiraca, kognitivna anksioznost se potvrdlila kao ključni faktor njihovog uspeha i/ili neuspeha. 3 11 -12. 2013, N. konf. FSFV

Dva istraživanja izvedena 2003. i 2004. sradi utvrđivanja psihometrijskih svojstava Upitnika stresnih situacija u orijentiringu USSO (Bačanac i Stevanović, 2003; Bačanac, Milojković i Dopsaj, 2004), pokazala su da: - Orijentiring obiluje stresnim situacijamana, a najstresnije su one u kojima sam takmičar ili neko drugi umanjuje mogućnost uspešnog orijetisanja na terenu i postizanja dobrih takmičarskih rezultata. - Visok nivo stresa orijentirci (posebno žene i početnici) doživljavaju u situacijama kada ne uspevaju da odrede svoju stajnu tačku, kad ih preplavi strah da će se izgubiti, povrediti, sresti sa opasnim divljim životinjama, kada je teren izuzetno težak, vremenski uslovi nepovoljni, kada se pojavi strah i zabrinutost da neće ispuniti sopstvena ili tuđa očekivanja. Tada dolazi do rasta uzbuđenja i remećenja pažnje i konacentracije. - Najbolje rezultate postižu oni sportisti koji većinu takmičarskih situacija doživljavaju kao umereno stresne (prosečan rezultat na USSO) i koji su uspešniji na specifičnom testu čitanja O-KARTE. 11 -12. 2013, N. konf. FSFV

Ispitujući tipične greške u orijentiringu i razloge njihovog nastanka Kozoderović (2013) je našla: Da su najučestalije greške sličnog ili paralelnog terena; gubljenje puno vremena u zoni kontrole iako se u zonu KT brzo stiglo; gubitak kontakta sa mapom i terenom – skretanje sa odabranog pravaca itd. Svoje greške orijentirci su najčešće pripisivali sledećim razlozima: -narušavanju pažnje ili gubitku koncentracije -lošem čitanju - tumačenju mape -nedostatku fizičke kondicije -izboru loše varijate kretanja i iznenadnoj promeni već odabrane varijante kretanja. Profil tipičnih grešaka kao i objašnjenja za njihov nastanak razlikovao se u odnosu na pol, starost i takmičarsko iskustvo orijentiraca. 5 11 -12. 2013, N. konf. FSFV

- Svoje greške muškarci su najčešće pripisivali slabo razvijenoj tehnici čitanja mape, a žene narušavanju pažnje i koncentracije. - Sopstvene greške stariji takmičari prvenstveno obrazlažu nedostatkom veština orijentisanja i fizičke kondicije, a mlađi nedostatkom psiholoških veština (među kojima narušavanje pažnje i koncentracije zauzima prvo mesto), a zatim nerazvijenošću bazičnih tehnika orijentisanja (loše čitanje mape, izbor loše varijante). - Dok mananje iskusni orijentirci svoje greške prvenstveno pripisuju nedostatku bazične tehnike orijentisanja (čitanje i tumačenje mape), iskusniji smatraju da narušavanje pažnje i koncentracije ima najveći negativni uticaj na njihovo ponašanje tokom nastupa, jer je to 6 faktor broj jedan koji kod njih izaziva greške. 11 -12. 2013, N. konf. FSFV

Imajući u vidu da –orijentirci koji veći broj situacija u ovom sportu opažaju kao potencijalno fizički i psihološki preteće (stresne) i u njima reaguju visokim stepenom uzbuđenja, stanjem povišene somatske, a naročito kognitivne anksioznosti, postižu slabije takmičarske rezultate, a da –loš nastup najčešće pripisuju sopstvenim greškama koje prvenstveno vezuju za nedostatak psiholoških veština, posebno veština koncentrisanja i održavanja pravilnog fokusa pažnje, postavili smo sledeća istraživačka pitanja: Da li i u kojoj meri orijentirci koriste različite psihološke tehnike? Da li se korišćenje psiholoških veština može dovesti u vezu sa polom, starošću i sportskim iskustvom takmičara? Koje psihološke veštine orijentirci najčešće primenjuju i da li su one kompatibilne sa prirodom takmičarske aktivnosti u ovom sportu? 7 11 -12. 2013, N. konf. FSFV

Na osnovu bogatog takmičarskog iskustva u orijentiringu (poznavanja uslova u kojima orijentirci treniraju-ne treniraju i ko ih trenira), pretpostavili smo: Da će mali procenat njih vladati potrebnim repertoarom psiholoških veština koje im mogu pomoći da se adekvatno pripreme za trku i da tokom takmičenja uspešno prevadavaju različite stresne situacije kod većine takmičara dovode do pojave grešaka koje značajno umanjuju kvalitet njihovog izvođenja. Da će postojati značajne razlike u primeni psiholoških veština između orijentirca različitog pola, starosti i takmičarskog iskustva. Da će orijentirci pred nastup i tokom trke, koristiti više različitih psiholoških veština, a najviše kognitivne tehnike za održavanje pažnje i koncentracije, tehnike mentalnog treninga ili vizualizacije, samogovora, regulisanja nivoa 8 somatske i kognitivne pobuđenosti. 11 -12. 2013, N. konf. FSFV

UZORAK: 130 orijentiraca oba pola, prosečne starosti : 32. 5 +/14 god, prosečnog takmičarskog iskustva: 12. 3+/-9. 5 g Ispitivanje je obavljeno na međunarodnom o-takmičenju „Kopaonik open 2013“ u okviru istraživanja „Najčešće greške u orijentiringu i razlozi njihovog nastanka“ (Kozoderović, 2013) Pol: M=79; Ž=51 Starost: Mlađi (12 -30 g): 65; Stariji (30. 3 -66 g): 65 Sp. staž: Manje iskusni (1 -10 g): 69; Više iskusni (11 -42): 61 9 11 -12. 2013, N. konf. FSFV

INSTRUMENT UOG/2013 koje su Bačanac i Kozoderović konstruisale za potrebe pomenutog istraživanja. Pored opisa 14 tipičnih grešaka u o-sportu i 24 moguća razloga njihovog nastanka, Upitnik sadrži i sledeće pitanje: Da li pre i tokom takmičenja koristite neke tehnike mentalne / psihološke pripreme u cilju eliminisanja ili bar značajnog smanjenja svojih karakterističnih grešaka? 11 -12. 2013, N. konf. FSFV

Mali procenat muškaraca (39. 2%) i još manji žena (25. 5%) primenjuju psihološke veštine u svrhu uspešnijeg takmičarskkog nastupa. Starost orijentirca ne predstavlja faktor koji značajno utiče na naviku korišćenja psiholoških veština. Iako muškarci procentualno više nego žene koriste psihološke veštine, ova tendencija ne dostiže nivo statističke značajnosti Takmičarsko iskustvo je najznačajniji faktor koji je pozitivno povezan sa primenom psiholoških veština. Što su duže u ovom sportu orijentirci su svesniji važnosti psiholoških veština, spremniji su da ih razviju, usavršavaju i redovno primenjuju (χ2=5. 569; sig=. 015) 11 -12. 2013, N. konf. FSFV

Tehnike postizanja i održavanja pažnje i koncentracije: izolacija od drugih takmičara, izdvajanje, neobrćanje pažnje na njih, preusme-ravanje misli - 14 Samo govor (instruktivni, motivacioni, bodrenje): 12 Tehnike opuštanja, smirivanja (meditacija, autogeni trening, disanje, slušanje muzike): 11 Kognitivne tehnike (analize staza, karata sličnog terena, procena uslova i terena, prikupljanje korisnih informacija, razmišljenje o aktualnoj i prošlim trkama): 11 Mentalni trening (vizualizacija, imaginacija): 10 Različiti vidovi fizičkog zagrevanja: pešačenje do starta, vežbe zagrevanja i istezanja u blizini starta: 4 Kontrola emocija; Održavanje pozitivnog stava, dobrog raspoloženja i optimizma: 4 Tehnike aktivacije i podizanja: 2 Postavljanje i aktualizacija ciljeva: 1 11 -12. 2013, N. konf. FSFV 15

Psihološke tehnike značajno više koriste orijentirci sa bogatim, dugim takmičarskim iskustvom, a to su uglavnom oni iz najelitnije takmičarske kategorije. Psihološke veštine (PV) sastavni su deo takmičarske rutine uspešnih orijentiraca. Repertoar PV prilično je bogat; Dominiraju kognitivne tehnike, a su tu i tehnike za postizanje optimalne somatske aktivacije. U svojoj pripremi za nastup, orijentirci obično primenjuju nekoliko različitih tehnika (koncentrisanje, optimalizacija uzbuđenja, podizanje samopouzdanja, autosugestivni self-talk) U širokoj lepezi psiholoških tehnika nalaze i one koje su krajnje lične, nemaju nikakvu empirijsku validnost (npr. Psujem u sebi) ili potpuno pogrešne jer imaju negativan efekat na kvalitet nastupa (Pre trke razmišljam o svojim najčešćim greškama koje sam pravio), što govori da su razvijane stihijno, bez kontrole i vođstva stručne osobe. 11 -12. 2013, N. konf. FSFV

Rezultati istraživanja skoro u potpunosti potvrđuju naše polazne pretpostavke, jer pokazuju da su tehnike koncentracije, samogovora, relaksacije i imaginacije dominantne psihološke veštine koje za sada, nažalost, koristi samo mali broj orijentiraca, ito više onih muškog pola, a značajnno više onih sa najdužim stažom u o-sportu. Na trenerima mladih orijetiraca je da ovu praksu promene tako što će trening psiholoških veština uvesti u redovni program njihove tehničke, taktičke i fizičke obuke. Jer, psihološke veštine su ključ njihovog budućeg takmičarskog uspeha, unutrašnje motivacije, samopouzdanja i osećanja lične kompetetnosti ne samo orijentiringu, već i životu generalno. 17

18 11 -12. 2013, N. konf. FSFV

Bačanac, Lj. (2004). Psihološki aspekti orijentiringa. Niš: Savez za orijentacioni sport Beograda. Bačanac, Lj. , Stevanović, M. (2003). Situacioni i opšti psihološki testovi kao mogući prediktori uspeha u orijentiringu. Prvi srpski kongres sportskih nauka i medicine sporta, Beograd, 2 -4. oktobra, Sportska medicina. Suppl. 1/03, Zbornik sažetaka. pp. 126 -127. Bačanac Lj. , Milojkovic B. , Dopsaj M. (2004). Psychometric characteristics of the Stress Situations Orienteering Questionnaire (SSOQ). Third International Scientific Congress „Sport, Stress, Adaptation“, Sofia, November, 19 -21, 2004. Zbornik radova, 85 -94. Haibach, P. , Reid, G. , & Collier, D. (2011). Motor Learning and Development. Champaign, IL: Human Kinetics. Juhas, I. , Bačanac, Lj. (2010). Competitive state anxiety and success of young orienteers. 5 th International Congress Youth Sport 2010, Ljubljana, 2 -4 December 2010. Book of Abstracts, p. 120, Ljubljana: Faculty of Sport, University of Ljubljana. Juhas, I. Bačanac, Lj. , Kozoderović, J. (2012). Competitive state anxiety and success in orienteering. XVI International Scientific Congress „Olympic Sports and Sport for All“ & VI International Scientific Congress „Sport. Stress, Adaptation“ Proceeding Book (pp. 625 -628). Sofia: National Sports Academy. Johansen, B. T. (1991). "Thinking Out Loud", about Cognition in Orienteering. http: // www. sportsci. org Kozoderović, J. (2013). Najčešće greške u orijentiringu i razlozi njihovog nastanka. Master rad. Beograd: FSFV Schmidt, R. , & Wrisberg, C. (2008). Motor Learning and Performance: A situational based 19 Kinetics Publishers. lerarning approach. 4 th ed. , Chmpaign, IL: Human 11 -12. 2013, N. konf. FSFV