KANSER EPDEMYOLOS 6 SKY 204 Epidemiyoloji Dersi Prof

KANSER EPİDEMİYOLOİSİ (6) SKY 204. Epidemiyoloji Dersi Prof. Dr. Ömer R. ÖNDER Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi 2016 -2017 Bahar Dönemi 1

2

TANIM VE EVRELER 2. İNSİTU(SINIRLI) EVRESİ(1 - KANSER: Vücut hücrelerinin kontrolsüz , anormal 5 Yıl); biçimde, çoğalması ve yayılması ile kendini gösteren bir grup Çekirdek kanser niteliği hastalıktır. Vücutta yaklaşık 10 -100 trilyon hücre var. Hücre kazandıktan kanserleşince; sonra, çoğalmaya ve Ø Yapısal farklılıklar, yayılmaya başlayana değin Ø İşlevsel farklılıklar, geçen süre, v Kendi işlevini yapamama, v Zararlı yeni işlevler kazanma, 3. ÇOĞALMA EVRESİ(1 -5 Yıl); ortaya çıkar, ü v EVRELER: 1. OLUŞUM EVRESİ(2 -20 Yıl); Ø Kanserojenlerin hücreye girmesi, Ø Kromozom-genleri etkilemesi(DNA-RNA), Ø Anormal çoğalma yetisi kazanması, ü DNA mutasyonları(Günde yaklaşık 10 bin), ü “Tümör Baskılayıcı Genler(Protein 53)” (Genom Gardiyanı) sorunu, ü Hücrede kanserleşme için 5 mutasyon, Kötü(malign)nitelik kazanmış hücrelerin çoğalması ve organ dokusunun derinliklerine doğru büyümesi, 4. YAYILIM (METASTAZ) EVRESİ(1 -5 Yıl); ü Kan yolu, ü Lenf yolu, ü Komşuluk(Yakınlık), 3

KANSERE DÖNÜŞÜM (ETKİLİ FAKTÖRLER) n Kanserin %8 -10’u kalıtsal, %90’ı çevresel, n Kanser hücresi çok akıllı, vücudun aldığı n n n önlemlerden kaçmasını çok iyi biliyor, Bir günde vücudumuz DNA’larında yaklaşık 10 bin mutasyon meydana geliyor, Vucut hücrelerini “Tümör Baskılayıcı Genler(Protein 53)” kanserden koruyor, bu gende mutasyan oluşması, vucudu koruyamadığı için kanser oluşuyor, Ancak kanser hücresinin kendini koruma mekanizmaları, vücut hücresine kıyasla 100 kat daha fazla, Kanser hücresinin DNA telomerleri hiçbir zaman kısalmıyor, telomeraz enzim aktivitesi yüksek, bu nedenle çoğalması hep devam ediyor, Bir hücrenin kansere dönüşmesi için 5 mutasyon geçirmesi gerekir, Etkili Faktörler; ü Genetik-kalıtsal yatkınlık(P 53) ü Kanserojen dozu, ü Kanserojenin etki gücü, ü Kanserojen sinerjizmi, ü Doku duyarlılığı, ü Bağışıklık sistemi gücü, 4

SERBEST RADİKALLER(OKSİDAN MADELER) VE DNA MUTASYONLARININ HASTALIKLAR, KANSER VE YAŞLANMAYA ETKİSİ n Serbest Radikaller(SR) ve. Hücre Zarı, Çekirdek, Mitokondriyal DNA Mutasyonları ve Hasarı; ü Mitokondriya’da Glikoz+O 2=Isı+Serbest Radikaller(SR), ü (Hidrojen peroksit(H 2 O 2), Hidroksil radikali(OHO), Azot dioksit, Ozon, Lipit peroksit, Hipoklorik asit, Kloramin), ü Üretim ve atılım arasındaki dengesizlik, SR birikimine ve yeniden hücre içine girmeye, bu da mutasyon ve hasara yol açar, ü Mutasyon ve hasar 30 yaşlarında başlar, 50’den sonra hızla artar, ü Kalp, damar, böbrek, beyin gibi organlarda daha hızlı gelişir, 5

KİMİ HASTALIKLAR, YAŞLANMA VE KANSER İLE TELOMER KISALMASI, TELOMERAZ ENZİMİNİN İLİŞKİSİ n Telomer(DNA Zinciri) Kısalması ve Telomeraz Enzimi; ü v v Kromozomların ucundaki DNA zinciri uzunluğuna Telomer denir, her hücre çoğalmasında telomer bir miktar kısalır, zamanla hücre çoğalamaz olur (Yaşlanma), Telomer kısalmasını, Telomeraz Enzimi bir miktar önler, Telomer kısalması olmadığı için çoğalması devam eden hücreler: Sperm/Ovum, Kök Hücre ve Kanser Hücresidir, Kopyalama vücut hücresinden yapılmakta, bu hücrenin de daha önce telomer kısalması nedeniyle ömrü kısaldığından, kopyalanan canlının (Dolly Koyun) ömrü kısadır ve etik değildir, Telomeraz enzimi sentezlenip, genç kalmak ve ömrü uzatmak için vücuda verilebilmekte ise de, vücut hücrelerinde yaptığı gibi kanser hücrelerinin çoğalmasını da artırdığından, pratik ve etik değildir, 6

ÖNEMLİLİK VE ÖNCELİK KRİTERLERİ YÖNÜYLE KANSER n 1. SIKLIK VE YAYGINLIK; v DÜNYA(Yıl): ü Yüzbinde 100 -150, ü 6 -30 milyon, v TÜRKİYE(İnsidans 100 000’de/Yıl-2010): ü Toplam 222. 7 ü Erkek 275. 4 ü Kadın 169. 9 *Günde 274; Saatte 11 yeni teşhis, n 2. ÖLÜMCÜLLÜK; v DÜNYA(Yıl): ü İkinci sırada(KVH den sonra), ü 5 -15 milyon, v TÜRKİYE(Yıl): ü İkinci sırada(KVH den sonra), (Tüm ölümlerin %47. 7 KVH; %13. 1 kanser) ü Günde 200; saatte 8 -9 kişi, n 3. SAKATLIK VE KOMPLİKASYON; v Kol, bacak kesilmesi, v Organ alınması(meme, göz vb. ), n 4. İŞ GÜCÜ VE EKONOMİK KAYIP; v Tedavi giderleri, ü İlaç, ü Ameliyat, ü Yatak işgali, 7

İNSİDANS(Erkek/Kadın-Yüzbinde) En Sık Görülen 10 Kanser Türü(2010) Erkek 1. Trakea. Akciğer, Bronş 2. Prostat 3. Mesane(İdrar kesesi) 4. Kolorektal(Kalın bağırsak) 5. Mide 6. Larinks(Gırtlak) 7. Non-hodgkin lenfoma 8. Böbrek 9. Beyin, sinir sistemi 10. Pankreas 69. 8 36. 3 21. 5 20. 8 18. 5 8. 8 6. 3 5. 4 5. 9 5. 8 Kadın 1. Meme 2. Tiroid 3. Kolorektal(Kalın bağırsak) 4. Uterus korpusu 5. Trakea. Akciğer, Bronş 6. Mide 7. Over(Yumurtalık) 8. Non-hodgkin lenfoma 9. Uterus serviksi 10. Beyin, sinir sistemi 41. 6 15. 3 13. 5 8. 7 8. 4 8. 0 6. 5 4. 7 4. 4 4. 2 8

Akciğer Kanseri 9

Prostat Kanseri 10

Meme, Rahim Ağzı Kanseri 11

Kalın Bağırsak Kanseri 12

KANSER NEDENLERİ n 1. İÇSEL NEDENLER(%10 -20); v KALITIM(GENETİK) (DNA Mutasyonları, Protein 53 Geni), ü Akraba evliliği(%21. 6), eğilimi artırır, ü Kromozom-Gen, Protein-53 v BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ GÜÇSÜZLÜĞÜ, ü T-B Lenfositler ü Makrofajlar, ü İnterferon, v HORMON DÜZENSİZLİĞİ, 13

2. ÇEVRESEL NEDENLER(I) (%80 -90) v SİGARA: ü 60 -400 tür kanserojen, NNK(4 -methyl nitrosoamino-1 -3 pryidyl-1 butanona), NNK+Akciğer Mitozomal Enzim=Güçlenmiş Kanserojen, 11 -beta hidroksisteroid dehidrogenaz enzimi inhibisyonu, o Polonyum 210, o Benzapren 3 -4, o v ALKOL: v SİGARA+ALKOL: ü Dil, dudak, yemek borusu CA riski 4 kat artıyor, 14

Sigara ve Kanser 15

Akciğer Kanseri 16

Gırtlak(Larinks)-Dil Kanseri 17

Karaciğer-Kalın Bağırsak Kanseri 18

2. ÇEVRESEL NEDENLER(II) n ü ü ü ü • • • YANLIŞ BESLENME: Yetersiz ve dengesiz beslenme, Tek taraflı beslenme, Aşırı KARBONHİDRAT, PROTEİN, TUZ tüketimi, MEYVE-SEBZE; SÜT ve SÜT ÜRÜNLERİ’nden fakir, Küflü gıdalar(Aflotoksin), Fast-food, Kolalı içecekler, Pişirme hataları(PAH-Pirozin); Yüksek ısı, Kızartma-ızgara, Kavrulmuş gıda(1000 Kanserojen), n n n ü ü KİMYASAL TARIM(Gübre, Pestisit, Hormon vb. , ), HAREKETSİZ YAŞAM, AŞIRI GÜNEŞ IŞIĞI ve SOLARYUM, HAVA KİRLİLİĞİ, RADYASYON, AŞIRI STRES, Lenfosit, Makrofaj sayısında azalma, Hormon-Enzim-Metabolizmaya etki, 19

Meme ve Deri Kanseri 20

2. ÇEVRESEL NEDENLER(III) n ÇEVRESEL KİMYASALLAR; Katran, ü Benzen(Gazlı kalem, Ayakkabı yapıştırıcısı) ü Ağır Metaller; Asbest, Arsenik Kurşun vb. ü v MİKROBİK ETKENLER: ü Helikobakter Pilori(Pili), ü Hepatit B-C Virüsleri, ü HPV(Human Papilloma Virüsü), ü Ebstein-Barr Virüsü, ü HIV/AIDS, n TRİHALOMETAN-KLOR, ü Klor+Sudaki hümik madde=TRİHALOMETAN, ü Sıcaklık arttıkça TRİHALOMETAN artar, n STANDART ü ü ü ü n ü ü DEĞERLER(Mikrogram/Litre) ABD 80 -100 Kanada 350 İngiltere-İrlanda 100 Almanya 10 Hollanda 1 AB Ülkeleri 100 Türkiye Yok ÖLÇÜMLER İstanbul(Bahar) 90 -100, Ankara(Haziran)77 -111, 21

KANSERDE KORUMA YAKLAŞIMI 1. BİRİNCİL KORUMA (Hasta olmadan önce alınacak önlemler), 2. İKİNCİL KORUMA (Erken Tanı ve Erken Tedavi), 3. ÜÇÜNCÜL KORUMA (Tekrarları ve komplikasyonları önleme), 22

1. BİRİNCİL KORUMA(I) (Hasta olmadan önce alınacak önlemler) ü Anne sütü(Bebek emebildiği ü ü ü ü ü yaşa kadar emmeli), Akraba evliliğinden kaçınma, Sigara içmeme-içtirmeme, Alkol almama, Güneşten korunma-Yüksek faktörlü losyon, Hava kirliliğini önleme-Temiz yakıt-Kurşunsuz benzin, Kişisel koruyucular (Maske, gözlük, iş elbisesi, çizme, eldiven vb. ) Stresle baş etme, Röntgenden korunma(Gebe. Bebek-Çocuk), Kokulu kırtasiye malzemelerine dikkat, ü İÇME SUYU-TRİHALOMETAN: • • • Klor yerine alternatif dezenfektanlar (OZON) Ev tipi arıtma cihazı(Trihelometanı süzebilen-AKTİF KARBON ADSORPSİYONU), Güvenilir KAYNAK SUYU, ü Bulaşıcı hastalıklardan korunma; Hijyen-El yıkama, • CYBE-Kondom, • Ülser(Helikobakter) tedavi, • AŞILANMA, o Hepatit B, o HPV(Cervariks), • 23

1. BİRİNCİL KORUMA(II) (Hasta olmadan önce alınacak önlemler) ü • • • o o o ü • • v v • SAĞLIKLI-DOĞRU BESLENME-YETERLİ VE DENGELİ BESLENME); 2 -3 ana öğün(Öğün atlamamalı), 4 Besin grubundan karışık, Meyve/Sebze(1/3)+Süt ve süt ürünleri(Günde 1 -2 porsiyon), Köklü, yeşil yapraklı, kokulu, kekremsi, renkli sebze ve meyveler, Zeytin yağ tercih edilmeli, Kaçınılması gerekenler; Tuz, Şeker, Yağ, Kızartma, Izgara, Kola ve Gazlı içecekler, Küflü gıdalar yenilmemeli, hayvanlara da verilmemeli, Gıdalar-Et yüksek ısıda değil, kısık ısıda pişirilmeli, UYGUN KİLO-FİZİKSEL AKTİVİTE: Obezite-Aşırı kiloda Ca riski artar, LEPTİN obeziteyi önler, Leptin yemekten 4 saat sonra, aç karına, yürümede ve uykuda salgılanır, Yaş ilerledikçe hücrelerin LEPTİN’e duyarlılığı azalır, verilemeyen kilolar oluşur, (Uygun kilo/BKİ=Kilo-kg / Boy-m 2=20 -25), STABİL KİLO=Kısıtlı enerji+Seçici diyet+Fiz. akt(Yürüyüş 30 -45 dak/gün, 24

1. BİRİNCİL KORUMA(II) (Hasta olmadan önce alınacak önlemler) n Özetle; v Anne sütü, v Akraba evliliğinden kaçınma, v Sağlıklı beslenme, v Fiziksel aktivite, yürüme, v Çevresel kimyasallardan uzak durma(Pestisit, insektisit, hava, su ve v v Ø Ø Ø v gıda kirliliği vb. ), Stresten uzak durma ve yönetimi, Kiloya dikkat, uygun kilo, yağ yakan hormon Leptin daha çok; Yemekten 4 saat sonra, aç karına, Gece uykuda, Yürüyüş sırasında salınır, DNA mutasyonlarının onarımını kolaylaştırma(Gece karanlıkta uyuma. Melatonin), 25

1. BİRİNCİL KORUMA(II) (Hasta olmadan önce alınacak önlemler) v DNA mutasyonlarının onarımını kolaylaştırma ve P 53’ü koruma; ü ü ü Anne sütü(Bebek emebildiği yaşa kadar emmeli), Sigara ve alkolden uzaklaşma, Antioksidanlardan zengin gıda tüketimi(A, C, E vitaminleri vb. , ), Kesilince kahverengileşen, kararan meyve ve sebzeler(Elma, ayva, armut, patlıcan, havuç, patates vb. , ) Yeşil yapraklı ya da yumrulu sebzeler (Ispanak, marul, kereviz, pırasa, soğan, sarımsak, biber, maydanoz, roka, tere, lahana, karnabahar, brokoli vb. , ), Acı ve baharlı gıdalar(Kimyon, karabiber, kekik, zencefil, çörekotu, karanfil, zerdeçal, tarçın vb. ), Çay, kahve, siyah çikolata vb. , Süt ve süt ürünleri(Yoğurt, peynir, ayran vb. ), Proteinli gıdalar(Et, yumurta, balık, nohut, fasulye, mercimek vb. ), Zeytinyağı ve özgür hayvan tereyağı, Günde yaklaşık 2 lt. su içme, Gece karanlıkta uyuma(Epifizden Melatonin Hormon salınımı), 26

2. İKİNCİL KORUMA(I) (Erken Tanı ve Erken Tedavi) ü ERKEN BELİRTİ VE BULGULAR(Uzun süren): • Dışkılama ve idrar alışkanlığında değişiklik, • İyileşmeyen yaralar, • Meme ve diğer organlarda şişlikler, • Yutma güçlüğü, hazımsızlık, • Ses kısıklığı, öksürük, • Siğil, ben ve şişliklerde değişme, • Beklenmeyen kanama ve akıntılar; o Anüs, ağız-burun, o Öksürükle, kusmayla, o İdrardan, Cinsel organlardan ü MEME CA: • • • Kendi kendine muayenesi(Ayna), 20 yaşından sonra her kadın, Hekim muayenesi, 40 yaşına kadar 3 yılda bir, 40 yaşından sonra yılda bir, Mamografi, 35 -39 yaşlarında ilk, 40 -49 yaşlarında 2 yılda bir, 50 yaşından sonra her yıl, 27

2. İKİNCİL KORUMA(II) (Erken Tanı ve Erken Tedavi) ü KOLON CA: ü KAN TESTLERİ: Rektal tuşe (hekim/40 yaşından sonra yılda bir), • Dışkıda Gizli kan (50 yaşından sonra yılda bir), • Rektoskopi-Kolonoskopi (50 yaşından sonra ailede öykü varsa 5, yoksa 10 yılda bir), ü RAHİM CA: (40 yaşından sonra yılda bir), • Pelvik muayene, • Pap-smear, ü PROSTAT CA: • PSA(Prostat spesifik antijen/50 yaşından sonra yılda bir), • Rektal tuşe(40 yaşından sonra yılda bir), • • CEA(Karsino embriyonik antijen), • AFP(Alfa fetoprotein), • Beta-HCG(Beta-human kariyonik gonadotropin), • PSA, ü GÖRÜNTÜLEME: • Mikrofilm, Telegram, • BT-MR, Ultrasonografi, • Endoskopi(Mide, Rektum, Kolon vb. ) ü HÜCRE İNCELEMESİ; • Sitoloji, • Biyopsi, 28

3. ÜÇÜNCÜL KORUMA (Tekrarların ve komplikasyonların önlenmesi) ü Beş yıllık sağkalım: • • • Düzenli kontroller, Uygun ilaç ve diyet, Önerilere uymak, ü Kanser Tedavisi: • • • Cerrahi, Lazer, Kemoterapi, Radyoterapi, İmmünoterapi, Hormon, Alternatif Tıp(Fitoterapi), 29

Anüs, El-Deri, Göz, Böbrek Kanseri 30

Beyin Kanseri 31

Lösemi(Kan Kanseri) 32

KANSER TEDAVİSİ 1. 2. 3. 4. 5. 6. Cerrahi; Kanserli dokuyu ve çevresindeki invazyon riski taşıyan bir miktar sağlıklı dokuyu ameliyatla çıkarmak, Radyoterapi; Uygun dozda ışın uygulayarak kanser hücrelerinin öldürülmesi, Kemoterapi; Kanser hücrelerini öldürmek üzere ilaçlar kullanılması, İmmünoterapi; Bağışıklık sistemi hücrelerinin kansere karşı etkin bir şekilde kullanılması, etkinliğinin artırılması, (İnterferon, BCG aşısı(Mesane Ca), Hormon; Prostat Ca’da östrojen, Alternatif tıp(Fitoterapi); Bağışıklık sistemini güçlendirmeyi, asıl tedaviye destek olmayı amaçlayan ancak, güvenilirliği ve etkinliği kontrollü deneylerle kanıtlanmamamış ön-tıbbi yöntemler, C vitamininden zengin beslenme, soğan, sarımsak, salisilik asit, çay, siyah çikolata vb. , gibi maddelerin tedaviye destek olduğu ileri 33 sürülmektedir.

DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Kanser nedir? Tanımlayınız. 2. Bir hücrenin kansere dönüşümünde etkili faktörleri yazınız. 3. Türkiye’de yıllık toplam kanser insidansı yüzbinde kaçtır? Yazınız. 4. Türkiye’de erkeklerde 1. ve 2. sırada en çok görülen kanser türleri nelerdir? 5. Türkiye’de kadınlarda 1. ve 2. sırada en çok görülen kanser türleri nelerdir? 6. Genel olarak kansere yol açan çevresel nedenlerden beşini yazınız. 7. Kansere neden olan beş mikroorganizmanın adını yazınız. 8. Kanserden korunmada 1. cil, 2. cil, ve 3. cül koruma yaklaşımının temel mantığını yazınız. 9. Yirmi yaşından sonra her kadının kendine meme muayenesi yapması, kaçıncıl korumadır? 10. Elli yaşından sonra bir erkeğin yılda bir kez PSA tahlili yaptırması, kaçıncıl korumadır? 11. Elli yaşından sonra birinin 10 yılda bir kolonoskopi yaptırması, kaçıncıl korumadır? 12. Protein 53’ün en önemli görevi nedir? Kısaca açıklayınız. 34

KAYNAKLAR Hatipoğlu, A. A. , (2007). Kanserde Erken Tanı ve Tarama Problemleri. Türkiye’de Kanser Kontrolü, Ankara: Onur Matbaacılık. Yardım, N. , Mollahaliloğlu, S. , (2007). Türkiye’de Kanser Durumu ve Uluslar Arası Göstergeler ile Uyumun Değerlendirilmesi. Türkiye’de Kanser Kontrolü. Ankara: Onur Matbaacılık. Tuncer, M. , (2007). Kanserin Ülkemiz ve Dünya’da Önemi: Hastalık Yükü ve Kanser Kontrol Politikaları. Türkiye’de Kanser Kontrolü. Ankara: Onur Matbaacılık. Yıldız, E. , (2008). Kanser ve Beslenme. Ankara: Klasmat Matbaacılık, 1. bs. Güllü, İ. , Zengin, N. , (2007). Kanserle Mücadelede Ulusal Kanser Danışma Kurulunun Önemi. Türkiye’de Kanser Kontrolü. Ankara: Onur Matbaacılık. Attila, Semra. , (2006). Kronik ve Dejeneratif Hastalıklarda Beslenme, Halk Sağlığı Temel Bilgiler(Ed: Çağatay Güler; Levent Akın). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi. Fidaner, C. , (2007). Kanseri Erken Yakalama: Erken Tanı ve Taramalar. Türkiye’de Kanser Kontrolü, Ankara: Onur Matbaacılık. Kutluk, T. , Kars, A. , (1996). Kanser Konusunda Genel Bilgiler Kitabı. Sağlık Bakanlığı Kanser ve Savaş Daire Başkanlığı. Sağlık Bakanlığı, Kanserle Savaş Dairesi Başkanlığı. , (2000). Kanserle Savaş Politikası ve Kanser Verileri(1995 -1999). Beslenme, Çevre ve Kanser Sempozyumu Bildiri Kitabı. , (2002). Uluslar Arası Katılımlı. 35

SAĞLIKLI GÜNLER 36