IV Ders notlar DNM EKONOMS KAVRAMI VE DNM

IV. Ders notları: DÖNÜŞÜM EKONOMİSİ KAVRAMI VE DÖNÜŞÜM STRATEJİLERİNİN TEMELLERİ Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Türk Dünyası İşletme Fakültesi “DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ” dersi Öğr. Gör. Elşen Resul oğlu BAĞIRZADE BAKÜ-2011

DÖNÜŞÜM EKONOMİSİ KAVRAMI ► Genel anlamda “Dönüşüm Ekonomileri” terimi (transition economy or transitional economy): planlı ekonomiyi ya da karma ekonomiyi terk ederek serbest piyasa ekonomisini oluşturmaya çalışan ekonomileri ifade etmektedir. ► Spesifik anlamda “Geçiş Ekonomileri” terimi: önceleri sosyalist ekonomi sistemine sahip olup, günümüzde serbest piyasa ekonomisini tesis etmeye çalışan ülkeleri ifade etmektedir.

DÖNÜŞÜM EKONOMİSİ KAVRAMI ► Bu dönüşüm süreci, artık varlığını devam ettiremeyen merkezi planlamacı bir sistemden, onun anısının halen taze olduğu bir yapıda değişikleri başlatarak serbest piyasa sistemine doğru yönelişi amaçlayan ve çeşitli reform uygulamalarını içeren bir değişim biçiminde olduğundan “geçiş” olarak adlandırılmaktadır. ► Ancak tanımlamayla ilgili olarak da ilk anlamda dönüşüm sadece ekonomik alandaymış gibi gözükse de, sosyal, siyasal ve kültürel alanda da büyük değişiklikler meydana gelmektedir. Kısacası toplum tamamıyla kabuk değiştirmektedir.

PLANLI EKONOMİNİN TEMEL SORUNLARI Komunist Partinin siyasi tekeli Sanayi sektöründeki tekelci yapı Kıtlık olgusu ve ürünlerin kalitesizliği Dışa kapalı ve sonuçta rekabetedemez ekonomi PLANLI EKONOMİNİN TEMEL SORUNLARI Bastırılmış enflasyon Düşük verimlilik Planların çarpıtılması Mali dengesizlikler ve bütçe kısıtı

PLANLI EKONOMİNİN ÇÖKÜŞÜNÜ HAZIRLAYAN 4 TEMEL NEDEN Rekabet sisteminin sadece dışsal ideolojik temelde olması Planlama ve yönetimin kendini geliştiremeyen doğası Verimliliğin arttırılamaması Ekstansif büyümeden entansif büyümeye geçilememesi

YANOS KORNAİNİN REFORM TEKLİFİ: PİYASA SOSYALİZMİ Katı planlamanın piyasa mekanizması yerine, devlet işletmelerinin özel işletmelerin yerine uygulandığı kumanda ekonomisinin yeniden yapılandırılması zorunluluğu artık 1960 yılından başlayarak bazı dairelerde dile getirilerek piyasa sosyalizmi modeli ileri sürülmeye başlanmıştı. Bu fikri ilk defa macar ekonomisti ve planlayıcısı Yanos Kornai Macaristan için hazırladığı program eseri olan “The Road to Free Economy” kitabında ileri sürmüştür. Kornainin piyasa sosyalizmi aşağıdaki temel unsurlara dayanıyordu: 1) Planlama aşırı talebi ortadan kaldıracak denge fiyatını tesbit etmeli; 2) Sosyalist piyasa, karını azamileştirmeyi hedefleyen sıkı bütce disiplinli kamu işletmelerinin rekabetine burakılmalı

DÖNÜŞÜM ÖNCESİ DURUM ► Merkezi planlamacı ekonomik sistem başlangıçta gerçekleştirdiği ve neredeyse 1970’li yıllara kadar devam ettirdiği ekonomik büyümeyi devam ettiremeyip çevresel yozlaşma ve rekabet geriliğine girdikçe Polonya, Çek Cumhuriyeti, Macaristan gibi çevre ülkelerde başlayan piyasa ekonomisi talepleri ve reform hareketleri Sovyetler Birliği’nde daha yoğun hissedilmeye başlanmıştır. Özellikle kendi doğasından kaynaklanan parti inisiyatifindeki kaynak dağıtım organizasyonsuzluğu ekonomik verimsizlik arttıkça kendini daha fazla hissettirmeye başlamıştır. ► Geçişin başladığı yıl olarak kabul edilen ve birçok endeksin taban alınan yılı olan 1989 yılına gelindiğinde merkezi planlamacı ekonomilerde emek verimliliği orta gelirli OECD ülkelerinin 1/3’ü kadardır. Ağır sanayi alanında büyük gelişmeler kaydedilmiş olmasına rağmen teknolojik ilerlemedeki göreceli başarısızlık bu ülkeleri verimlilikte azalma ve buna bağlı olarak çıktı performansında da gerilemeyle ve zaten sınırlı olan sermaye birikiminde yetersizlikle yüze getirmiştir. ► Bu gelişmeler sonucunda zaten başarısız olması kaçınılmaz olan merkezi planlamacı ekonomik sistem açıkça terk edilmeye başlanmıştı. Burada başarısızlığın kaçınılmazlığı konusundaki görüş yukarıda belirlediğimiz temel nedenlerle birlikte en önemlisi kaynak dağıtım mekanizmasında bireysel otonominin olmamasına dayandırılmaktadır. Böylece 1989 yılı sonunda Berlin Duvarı’nın yıkılmasıyla Merkezi ve Doğu Avrupa’da başlayan “geçiş süreci”, Sovyetlerde daha önceden başlatılmış olan Perestroika (yeniden yapılanma) ve Glasnost (açıklık) reformlarının yeterli gelmemesi üzerine 1991 yılında patlak veren karşıt devrimle harekete geçmiştir. ► Böylece Kornai’nin ifadesini kullanırsak “ tarihte eşsiz bir transformasyon süreci başlamıştır”.

DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİNİN KAPSAMI ► Prag’dan Beijing’e kadar yaşanan süreçtir. ► Bugün “geçiş ekonomileri” (“transition economies”) olarak bilinen ve dünya nüfusunun yaklaşık yüzde otuzunu oluşturan 30 Avrupa ve Doğu Asya ülkesi, merkezi planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş dolayısıyla transforasyon süreci yaşamaktadır. ► 1978 yılında ilk olarak reformlara Çin başlamıştır. ► Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla beraber, yaklaşık 380 milyon nüfusa sahip 25 civarında ülke piyasa ekonomisine geçiş tercihinde bulunmuştur.

DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİNİN ÇEŞİTLENDİRİLMESİ ► Eski Sovyet Bloğu’na ait geçiş ekonomileri (26 ülke): ► Eski Sovyet Bloğu dışındaki geçiş ekonomileri (4 Doğu Asya ülkesi): ► ► § Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri § Baltik Cumhuriyetleri § Bağımsız Devlet Topluluğu(BDT) ülkeleri § § Çin Vietnam Kambocya Lao § § Orta, Doğu ve Güney Avrupa ülkeleri Baltik cumhuriyetleri Bağımsız Devletler Topluluğu Ülkeleri Doğu Asya Ülkeleri Geçiş ekonomileri 4 kategori altında değerlendirilebilir: Orta Asya cumhuriyetleri 1917 Rus devrimi sonrası, Baltik Cumhuriyetleri 1944 sonrası, Orta ve Doğu Avropa ülkeleri ise 1945 sonrası sosyalizme geçmiştir.

AVRUPA BİRLİĞİNİN DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ: ORTA, DOĞU VE GÜNEY AVRUPA ÜLKELERİ ► Bu ülkeler iki kategoride değerlendirilebilir: § AB’e katılımını sağlamış ülkeler: ►Bulgarıstan, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Romanya, Slovakya, Slovenya § AB’e katılma sürecinde olan ülkeler: ►Arnavutluk, ► Gerek Bosna Hersek, Hırvatistan, Makedonya coğrafi, gerekse kültürel olarak AB içinde olan ülkelere daha yakın olma açısından avantaja sahiptirler. ► SSCB ülkeleri 70 yıl, Baltik ülkeleri 50 yıl sosialist sistemi yaşadıkları halde bu ülkeler 40 yıl yaşamıştır.

AVRUPA BİRLİĞİNİN DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ: ORTA, DOĞU VE GÜNEY AVRUPA ÜLKELERİ ► Dönüşüm sürecinde 4 büyük sorunla karşı-karşıya kalmışlar: § Ekonominin neredeyse tamamı kamulaştırılmış, özel mülkiyete çok sınırlı hayat hakkı tanınmıştır. § Üretim yapan kamu kuruluşlarının büyük bir kısmı tekelleşmiş, fiyatlar ve yatırım kararları devlet tarafından kontrol edilir hale gelmiş, dışa kapalı, COMECON içi uzmanlaşmaya yönelik ekonomik politikalar izlenmiş, bu da ekonomileri rekabete kapalı yapılar haline getirmiştir. § Sosyal güvenlik harcamaları ekonomik faaliyetlerin hacmi ile karşılaştırılmayacak ölçüde artmış, harcamalar toplumda ortaya çıkabilecek rahatsızlıkları gidermek amacıyla siyasi bir araç olarak kullanılır hale gelmiştir. § Yukarıda sözü edilen sorunların da etkisiyle makroekonomik dengeler bozulmuş, yüksek bütçe açıkları, kontrol edilemez hale gelen ücretler, para arzının sınırsız artışı ve yüksek enflasyon gibi sorunlarla karşılaşılmıştır. ► Bu ülkelerde devlet tıpkı sosyalist rejimlerde olduğu gibi, serbest piyasa ekonomisinin kurulmasında da çok önemli bir rol üstlenmiştir.

BALTİK BÖLGESİ DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ ► 2004 yılında AB’e, 2005 yılında ise NATO’a üye olmuşlar. ► Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin gerçekleştirmiş olduğu reform politikalarının gerisinde kalsalar da BDT ülkelerinden daha başarılı bir geçiş süreci yaşamışlar. ► Makro ekonomik istikrarı sağlamadaki hızları ve yapısal reformların uygulanmasındaki kararlılıkları bu ülkelerin orta gelirli ülkeler seviyesine ulaşmalarına ve geçiş sürecinin sonuna yaklaşmalarında etken en önemli sebep olarak nitelendirilebilir.

BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞU: RUSYA VE POST SOVYET DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ İstikrar programlarını gecikmeyle 1994 yılının ortalarında başlayabilmişlerdir. ► Daha sıkıntılı bir geçiş süreci yaşamaktadırlar. ► Sosyalist sistemde daha uzun dönem yaşamışlar. ► Diğer ülkelerle kıyaslandığında reformlarda gereken başarıyı gösterememelerinin temel nedenleri kısaca şöyle sıralanabilir: § Daha uzun dönem kapalı ekonomik sistemde kalmaları, § Halkın serbest piyasa ekonomisi sistemi tecrübesine sahip olmaması, § Yeni sistemi uygulayacak yeterli kadroya sahip olmamaları, § Diğer ülkelerle kıyaslandığında yeni sisteme geçişte Avrupa ülkelerinin yardımını daha az almaları, § Rusyanın bu ülkeler üzerinde hala devam eden etkinliği. ►

BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞU: RUSYA VE POST SOVYET DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ ► Rusyanın bölge üzerinde yürütmüş olduğu saldırgan politikanın nedenleri(s. 18 -19): § SSCB’nin dağılmasının ardından yaşanan belirsizlik ve kararsızlık ortamından Rusya’nın faydalanmak istemesi, § Rus kamuoyunun dikkatinin dışarıya çekilmesi suretiyle, ülke içerisinde yaşanan zorlukların hissettirilmek istenmemesi, § Rusya’nın hala hakim ülke olduğunun yeni kurulan iktidarlara gösterilmesi, § Rusya’nın tarih boyunca uyguladığı genişlenme ve yayılmacı politikasından, bugünkü dünya gerçeklerine rağmen vazgeçememesi, § Rusya’nın SSCB’nin dağılmasının ardından, bölgedeki vatandaşlarının haklarının korunması, § Zengin doğal kaynak rezervlerinin Rusya’nın kontrolü dışında, bölge dışına çıkarılması sonucu bölgedeki dengelerin aleyhine dönmesi, § Rusya’nın kısa ve uzun vadede bölgede ortaya çıkabilecek rakibe karşı üstünlüğünü koruma çabası, § Rusya’nın askeri politikasının, BDT ile ortak güvenlik kurmaya dayalı olması, § Rusya’nın bölgede varlığını sürdürmek istemesinin diğer önemli bir nedeni de bölgede %40’ı aşan uyuşturucu trafiği ve silah kaçakçılığının kontrol altına alınması.

BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞU: RUSYA VE POST SOVYET DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ ► Rusya 1993 yılında Yakın Çevre Politikası’nı ilan ederek eski Sovyet toprakları üzerinde iddiasını ortaya koymaya çalışmıştır. ► Söz konusu politika, Türk cumhuriyetleri dahil, yakın çevre ülkeleri üzerinde şu hedefleri öngörmektedir: § BDT çerçevesi içinde ve ikili esas temelinde olmak üzere bağımsızlığını yeni kazanan ülkelerle politik, ekonomik ve askeri işbirliğinin derinleştirilmesi, § BDT ülkelerinin altyapısının genişletilmesi ve güçlendirilmesi, § Yeni bağımsız devletlerle, Rus vatandaşların haklarının korunması konusunda anlaşmaların yapılması, § BDT sınırlarının ortak korunmasının temin edilmesi, § BDT barışı koruma gücünün teşekkül ettirilmesi.

BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞU: RUSYA VE POST SOVYET DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ ► Rusya’nın Türki Cumhuriyetlere karşı antipatik olmasının ve bunların İslam ülkeleri ile ilişkilerine olumlu bakmamasının da temelinde yatan nedenler vardır: Rusların Afganistanda yenilgiye uğratılması, Türkmenistan, Tacikistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Azerbaycan’da toplumu yönlendirmek istedikleri komünist idareye karşı direnen kesimin de Müslüman olması, § Eski Sovyet rejiminin inanç değerlerinden yoksun bir felsefe üzerine inşa edilmiş olması, § Bu ülkeler ile Rusya arasında kültürel ve manevi değerler açısından derin farklılıkların bulunması, § İran’ın radikal İslam politikalarının bölgede hakim olma tehdidinin bulunması. § §

BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞU: RUSYA VE POST SOVYET DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ ► ABD’nin de bu ülkeler üzerinde bazı öncelikleri söz konusudur: § Rusya ve Kazakistan’ın, nükleer silah konusundaki tutumlarını kontrol altına almak ve diğer ülkelere, özellikle İran’a nükleer silah hammaddesi satımı, transferi ya da teknolojisinin aktarımını önlemek, § Radikal islamın bölgede hakim olmasını önlemek ve İran yerine, laik demokratik rejimlerin kurulmasını sağlamak, § Bölgenin petrol ve doğal gaz gibi zengin tabii kaynaklarının işletilmesi ve kontrolünde söz sahibi olmak, § BDT ülkelerini Batı güvenlik ve ekonomi sistemine dahil etmek, § Demokrasi ve insan hakları söylemini ortaya atarak, iktidar değişikliklerine zemin hazırlamak, § Sayılan hedefleri gerçekleştirirken Rusya ile olan ilişkilerini tehlikeye atmamak, § Son olarak, ABD ’nin gelecekte potansiyel tehdit olarak gördüğü Çin ve İran’a bölgeye yerleştirilecek askeri güçlerle varlığını hissettirmek.

ASYA GRUBU GEÇİŞ EKONOMİLERİ: ÇİN VE DİĞERLERİ Doğu, orta, güney doğu Avrupa ve BDT’nin geçiş ekonomilerinden farklı olarak, merkezi planlamaya dayalı bir ekonomiye sahip doğu Asya ülkeleri Çin, Vietnam, Kamboçya ve Lao’da başlanğıçta temel amaç merkezi planlı ekonomiyi tamamen terk etmek değil, reforlar yoluyla iyileştirmekti. ► Kuzey Kore ve Küba merkezi planlamaya dayalı ekonomik yapılarını halen sürdürmektedir. ► Bu ülkelerde sosyalist sistemi katı bir şekilde uygulanmamıştır. ► İlk dönüşüm Çinden başlamıştır. ► 1978 yılından başlayan Çin dönüşümünün iki süreci: ► § Kırsal ve tarım toplumundan kentleşme ve sanayileşmeye geçiş, § Devlet ekonomisinden Pazar ekonomisine geçiş. ► 1970 li yıllarda Rusyada merkezi yönetimin sahip olduğu, üretimine karar verdiği ürün sayısı 600 000 iken aynı yıllarda Çinde bu sayı sadece 600 idi.

EKONOMİK DÖNÜŞÜMÜN HEDEFLERİ

EKONOMİK DÖNÜŞÜM POLİTİKALARININ TEMEL UNSURLARI Ekonomik Liberalizasyon (ticari bariyerlerin ortadan kaldırılması ve piyasa güçlerinin fiyatları belirlemesine izin verilmesi) Makroekonomik istikrar (yüksek enflasyonun kontrol altında tutulması) Yeniden yapılandırma (liberal bir finansal sektörün yaratılması) Özelleştirme (kaynakların devlet mülkiyetinden özel mülkiyete aktarılması) Hukuki ve kurumsal değişim (Ekonomide devletin rolünün yeniden tanımlanması, hukukun üstünlüğü ilkesinin sağlanması, rekabet hukukunun oluşturulması v. b)

IMF’e GÖRE EKONOMİK DÖNÜŞÜM POLİTİKALARININ TANIMLANMASI Kaynakların en etkili şekilde kullanılmasını sağlayacak şekilde yeniden dağıtımın sağlanması yanında, piyasa işleyişlerinin, fiyatların ve ekonomik aktivitenin liberalize/serbestleştirilmesi edilmesi. Bir başka deyişle kaynak dağıtım mekanizmasının değişmesi. Makroekonomik istikrarın sağlanması için, dolaylı ve piyasa-kaynaklı enstrümanların geliştirilmesi Genellikle özelleştirme aracılığıyla etkili bir girişim yönetiminin ve ekonomik etkinliğin başarılması. Kısacası mikro ekonomik yapılandırma Etkinliği geliştirecek inisiyatifleri sağlayan sıkı bütçe kısıtlamalarının uygulamaya geçirilmesi Mülkiyet haklarını, hukuk kurallarının hâkimiyetini ve şeffaf bir piyasagiriş düzenlemelerini garanti edecek kurumsal ve yasal bir çerçevenin oluşturulması

WASHINGTON KONSENSÜSÜ ► 1989 yılında uluslararası mali kuruluşlar ve ticaret örgütleri dünya ticaretini serbestleştirecek ve uluslararası gelişmişlik düzeyi farklarını kapatacak, piyasa ekonomisinin şartlarını oluşturan ”Washington Konsensüsü”nü imzalamışlardır. ► Washington Konsensüsü önceleri gelişmiş ekonomiler için oluşturulmuştu, ancak daha sonra geçiş ekonomileri için uyarlandı.

Mülkiyet haklarının kurulması Girişimlerin otonom üniteler haline getirilmesi Özelleştirme Parasal sarkaçların yok edilmesi İşçilerin işten çıkarılmasının yasalaştırılması Fiyatların liberalize edilmesi Sıkı bütçe kısıtlamaları WASHINGTON KONSENSÜSÜNÜN TALEPLERİ Vergi sisteminin gelirlere dayalı reformize edilmesi Anti-monopol yasasının getirilmesi Mali disiplinin garanti altına alınması Sosyal güvenlik ağının yaratılması Yabancı doğrudan yatırımların girişine izin verilmesi Ticaretin serbestleştirilmesi Serbest döviz kuru politikası

WASHINGTON KONSENSÜSÜ’NÜN DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ İÇİN SONUÇLARI

EKONOMİK DÖNÜŞÜMDE STRATEJİ SORUNU Dönüşüm süreci başladığında bu ekonomiler açısından cevaplandırılması gereken en önemli soru piyasa reformlarını ne tarzda uygulayacaklarını belirleyecek dönüşüm stratejisinin ne olacağıyla ilgiliydi. ► Uygulanacak stratejiler konusunda 2 kamp ortaya çıkmıştır: ► 1) Hızlı ve geniş çaplı reformları(Şok terapi ve ya Big Bang) savunanlar. Bunlara göre farklı elementlerin birbirinin yerine geçeceği gerekçesidir. 2) Aşamalı stratejidir ki, savunucuları reformların sırayla ve birbirilerinin sonuçlarını yok etmeyecek şekilde uygulanması gerektiğini ileri sürerler. ► Aslında Merkez ve Doğu Avrupa ülkeleri açısından bu soru kısmen de olsa cevaplandırılmış olmasına rağmen henüz net değildi. Bu ülkeler için neredeyse tüm uzmanlar tarafından önerilen strateji “Washington Uzlaşması” (Washington Consensus) olarak adlandırılan reçeteden oluşuyordu. ► Reform süreci başladığında Batı’daki birçok ekonomist Big Bang yaklaşımının lehindeydi. Bu yaklaşım genel olarak üç temel unsurun üzerine oturmaktaydı: İstikrarlaştırma, liberalizasyon ve özelleştirme. Tüm bu reformların eş zamanlı olarak uygulanması temel kuraldı. Big-Bang yaklaşımı “Washington Uzlaşması”nın bir versiyonuydu. ► Alternatif yaklaşım ise Çin ekonomisine has, yavaş adım ( gradualist approach) reformculuğuydu. Bu yaklaşım, kısaca, tüm reformların birden uygulanmasından ziyade ülkenin ekonomik, siyasal ve kültürel faktörlerini de dikkate alarak aşamalı ve deneme yanılma yöntemini savunmaktaydı. Evrimsel yaklaşım da denilen bu metodda tüm reform paketinin birden uygulamaya geçirilmesi değilde, belirli bir düzende aşamalı olarak uygulamaya konulması gerekiyordu. Mesela, Çin’de ülkenin yabancı sermayeye açılması belirli bölgelerde uygulanan ve özel ekonomik bölgeler (special economic zones SEZs) olarak adlandırılan yabancı yatırıma açık dört bölgenin uygulamaya sokulması ve bu uygulamanın daha sonra genişletilmesiyle gerçekleştirildi.

DÖNÜŞÜM STRATEJİLERİ Big Bang, Şok Terapi veya Washington Konsensüsü stratejisi Merkezi ve Doğu Avrupa ülkeleri Evrim Stratejisi ve ya Piyasa sosyalizmi Çin, Vietnam

KAYNAKLAR ► Güngör TURAN, Abdurrahman IŞIK. Devlet Sosyalizminden Piyasa Ekonomisine Geçiş: Reformlar ve Politikalar. Bursa: Ekin, 2007. ► İbrahim ÖRNEK, Seyhan TAŞ, Metin YILDIRIM, Geçiş Ekonomileri, Bursa, 2009 ► Betül DURAL, Geçiş Ekonomileri: Plandan Piyasaya, İstanbul, 2007 ► Hasan YAVUZ, Geçiş Ekonomileri, Gelişmekte olan Ülkeler ve Türkiye, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana, 2005